Τα Ανώγεια και ο ορεινός όγκος του Ψηλορείτη, ως ελεύθερη περιοχή της Κρήτης τα χρόνια 1941-1945, έδωσε καταφύγιο στους καταδιωκόμενους αντιστασιακούς και τις οικογένειές τους, καθώς και στις συμμαχικές αποστολές και τους σταθμούς ασυρμάτου των Συμμάχων. Οι σταθμοί ασυρμάτου της Κρήτης, (ένας σε κάθε νομό), ήταν το μόνο μέσον επικοινωνίας με τον ελεύθερο κόσμο, με το στρατηγείο της Μέσης Ανατολής.
Τον Φεβρουάριο του 1944 δολοφονήθηκε από τους Γερμανούς ο ηρωικός Αρχηγός των Ανωγείων και του Άνω Μυλοποτάμου, ο Αρχηγός της Ανεξάρτητες Ομάδας Ανωγείων Α.Ο.Α. Γιάννης Δραμουντάνης-Στεφανογιάννης και τη θέση του πήρε ο Χριστομιχάλης Ξυλούρης.
Από τον Φεβρουάριο μέχρι τον Οκτώβριο του 1944, (όταν οι Γερμανοί συμπτύχθηκαν στην Οχυρά θέση Χανίων), ο Χριστομιχάλης διαχειρίστηκε τις τύχες της Ανωγειανής Ομάδας. Αποκορύφωμα της γερμανικής βαρβαρότητας η λεηλασία και η πυρπόληση του χωριού, η εκδίωξη και προσφυγιά των γυναικόπαιδων και οι εκτελέσεις των άρρωστων και ανήμπορων Ανωγειανών, εκείνο τον φοβερό μήνα Αύγουστο του’44.
Ακόμη, η απαγωγή του στρατηγού Κράιπε, η απαγωγή και η εκτέλεση του στυγερού δωσίλογου Αναστάση Συμεωνίδη, το παγκρήτιο σαμποτάζ της 23ης Ιουλίου 1944, το σαμποτάζ της Δαμάστας, το ολοκαύτωμα των Ανωγείων, η μάχη της Μίθιας και των Αξιπέτρων, η μάχη της Φοινικιάς, η παράδοση του Ηρακλείου, η ανοικοδόμηση των Ανωγείων, ήταν μερικές από τις πολύ δύσκολες καταστάσεις που κλήθηκε να αντιμετωπίσει ο Αρχηγός της Α.Ο.Α. Χριστομιχάλης Ξυλούρης την περίοδο της Αρχηγίας του.
Στις 7 Αυγούστου 1944, άνδρες του εφεδρικού ΕΛΑΣ Ανωγείων εξόντωσαν το απόσπασμα που είχε φτάσει στα Ανώγεια με επικεφαλής τον Λοχία Σήφη Ολενχάουερ. Στις 8 Αυγούστου 1944, άνδρες της Α.Ο.Α. με επικεφαλής τον Κώστα Σταυρακάκη-Αεροπόρο και τον Άγγλο Λοχαγό Στάνλεϋ Μος, με τη συνδρομή και 7 Ρώσων, πραγματοποίησαν το σαμποτάζ της Δαμάστας. Το σύνολο των απωλειών του εχθρού στις παραπάνω επιχειρήσεις, υπερέβαινε τις έξι δεκάδες νεκρών γερμανών στρατιωτών.
Για τα Ανώγεια ξημέρωναν δύσκολες μέρες. Ο εχθρός είχε δείξει τον προηγούμενο χρόνο, (Σεπτέμβρης 1943), το πραγματικό φασιστικό και ναζιστικό του πρόσωπο, όταν μετά τη μάχη της Σύμης κατέστρεψε το σύνολο των χωριών της Βιάννου και της Κάτω Ιεράπετρας, αφήνοντας πίσω του εκατοντάδες νεκρούς. Το μέλλον των Ανωγείων φαινόταν δυσοίωνο, αφού οι απώλειες του εχθρού κι αυτή τη φορά ήταν περισσότερες.
Αν σ’αυτά προστεθεί και η επερχόμενη κατάρρευση της Γερμανικής μηχανής και η πρόθεση των Γερμανών να συγκεντρωθούν στα Χανιά, η κατάσταση δυσκόλευε πολύ περισσότερο. Ο Γερμανός Διοικητής της Κρήτης Στρατηγός Μίλερ, έβλεπε πως τα Ανώγεια αποτελούσαν εμπόδιο για τα στρατεύματά του, γι’αυτό η τύχη του χωριού είχε αποφασιστεί πολλές ημέρες πριν το Σαμποτάζ της Δαμάστας και την εξόντωση του αποσπάσματος του Λοχία Σήφη Ολλενχάουερ.
Το οργανωμένο σχέδιο της καταστροφής των Ανωγείων, οι γερμανοί αξιωματούχοι το πραγματοποίησαν από τις 12 Αυγούστου 1944 ως τις αρχές Σεπτεμβρίου. Γερμανικός στρατός έφτασε στο χωριό, συγκέντρωσε τα γυναικόπαιδα και τα ανάγκασε να εγκαταλείψουν τα Ανώγεια, οι Γερμανοί στρατιώτες λεηλάτησαν τα σπίτια, αφαίρεσαν ότι πολύτιμο βρήκαν (προϊόντα, υφάσματα, κεντήματα, κ.α.), εκτέλεσαν τους άρρωστους και τους ανάπηρους που είχαν παραμείνει και άρχισαν να πυρπολούν και να ανατινάζουν τις οικίες.
Πολλά γεγονότα που διαδραματίστηκαν στην Κρήτη τα χρόνια της Κατοχής, κυρίως στους νομούς Ηρακλείου και Λασιθίου, έχουν την αφετηρία τους στα Ανώγεια. Το αρχείο της Ανεξάρτητης Ομάδος Ανωγείων περιλαμβάνει έγγραφα που αφορούν το σύνολο της Κρητικής Αντίστασης. Επομένως, ένας μελετητής και ερευνητής της κατοχικής ιστορίας, ανατρέχοντας σ’αυτό, αποκτά ολοκληρωμένη εικόνα των χρόνων της σκλαβιάς της Κρήτης 1941-1945.
Θα χρησιμοποιήσουμε από το αρχείο της Α.Ο.Α. πέντε έγγραφα. Τέσσερις επιστολές του Καπετάν Πετρακογιώργη προς τον Αρχηγό Ανωγείων Χριστομιχάλη Ξυλούρη από τις 10 ως τις 13 Αυγούστου 1944, (τις μέρες που πυρπολούνταν τα Ανώγεια), και την Έκθεση του Χριστομιχάλη Ξυλούρη με ημερομηνία 4 Σεπτεμβρίου 1944, μετά το πέρασμα της φασιστικής γερμανικής πολεμικής μηχανής από τα Ανώγεια και τον Ψηλορείτη.
Πρώτη επιστολή Πετρακογιώργη προς Χριστομιχάλη Ξυλούρη, 10 Αυγούστου 1944
´Αγαπητέ Κουμπάρε
Από κάτω, μόλις υπάρχει τίποτε θα σας ειδοποιήσω. Οι Γερμανοί της Γρηγοριάς είναι ακίνητοι μέχρι της ώρας. Αύριον διαδίδουν ότι θα κινηθούν. 50 βγήκαν Καμάρες Λοχριά και έριψαν πυροβολισμούς και υποχώρησαν. 12 τουφέκια έχω και σας περίμενα σήμερον να στείλετε να τα πάρετε. Φυσίγγια μόνον 300 μου έφεραν και εάν στείλετε αύριον να έλθουν το απόγευμα διότι οι αποθηκάριοι λείπουν και είναι κοντά η αποθήκη να πάρουν αλλά θα γυρίσουν μόνον το απόγευμα. Ότι παρουσιασθεί γνωρίσατέ μου.
Με αγάπην
Οδυσέας».
Δεύτερη επιστολή Πετρακογιώργη προς Χριστομιχάλη Ξυλούρη, 12 Αυγούστου 1944
´Αγαπητέ Κουμπάρε
Τα γεγονότα της Μεσσαράς είναι ότι εις Φανερωμένην είναι δύο αυτοκίνητα νεκροί και τραυματίαι. Εις την ανατίναξιν Μοιρών Βόρρων άγνωστοι πόσοι. Εις Σκούρβουλα έκαμαν κύκλωσιν αλλά οι άνδρες έφυγαν Το πυροβολικόν έβαλε χθες βράδυ εις Σκούρβουλα και χάλασαν δύο οικίαι και εφονεύθησαν ζώα πολλά. Πυροβόλα ανέβασαν εις τον Κούλε Μαγαρικαριανό. Εις Γρηγοριάν έκαμαν κακοποιήσεις μόνον χωρίς θύματα.
Διατελώ αδελφικά
Οδυσέας».
Τρίτη επιστολή Πετρακογιώργη προς Χριστομιχάλη Ξυλούρη, 12 Αυγούστου 1944
´Αγαπητέ Κουμπάρε
Τούτην την στιγμήν έφθασε αγγελιοφόρος και μας πληροφορεί ότι 5 αμάξια μεγάλα έφθασαν εις Γρηγοριάν και είπαν ότι αναμένονται και άλλα. Θα παρακολουθήσωμεν και πρέπει να μας γνωρίσετε τα συμβάντα από αυτού. Έχω την γνώμην ότι αύριον θα ανέβουν στο βουνό και υπάρχει συνδεδυασμένη ενέργεια.
Σας χαιρετώ
Οδυσέας».
Τέταρτη επιστολή Πετρακογιώργη προς Χριστομιχάλη Ξυλούρη, 13 Αυγούστου 1944
´Αγαπητέ Κουμπάρε
Λίαν πρωί αφίχθησαν αγγελιοφόροι από την Μεσαράν. Δεν υπάρχει τίποτε. Οι εν Γρηγοριά, Γέργερη ανεχώρησαν δια τον κάμπον με την πλέον εξευτελιστικήν περίπτωσιν που δεν παρουσιάσθη ουδέποτε εις στράτευμα. Επίταξαν τα γυναικόπαιδα και εμπήκαν στη μέση και τους συνόδευσαν μέχρι την βάσιν των. Είναι εκτός περιγραφής ο πανικός των. Παρακαλώ παραδειγματικήν ενέργειαν να δοθή καίριον κτύπημα να τιμηθή το Μυλοπόταμον. Εάν προχωρήσουν πρέπει να έχω ειδοποίησιν να έλθω αμέσως.
Με αγάπην
Οδυσέας».
Από τις επιστολές του Πετρακογιώργη, (που υπέγραφε με το ψευδώνυμο Οδυσέας με ένα σίγμα), προς τον Χριστομιχάλη Ξυλούρη, διαπιστώνουμε πως από την πρώτη στιγμή διατηρήθηκε στενή και συνεχής επαφή μεταξύ των δύο Αρχηγών μέσω αγγελιοφόρων.
Ο Πετρακογιώργης και οι άντρες του πλήρως εξοπλισμένοι, όπως γράφει και ο ίδιος στην έκθεσή του προς το ΓΕΣ «…διέθετα άφθονον πολεμικόν υλικόν και καινουργή οπλοπολυβόλα δια των οποίων προσφάτως με είχον εφοδιάσει οι Αμερικάνοι…».
Προσφέρει δώδεκα από τα όπλα αυτά στον Χριστομιχάλη Ξυλούρη που από την πρώτη στιγμή του είχε ζητήσει βοήθεια σε πολεμικό υλικό. Ο Πετρακογιώργης γνωρίζει ότι οι ενέργειες των Γερμανών είναι συντονισμένες και προειδοποιεί τον Χριστομιχάλη Ξυλούρη.
Αποφασίζουν από κοινού να αντισταθούν μέχρις εσχάτων εναντίον των εισβολέων και ο Πετρακογιώργης δίδει ηρωική μάχη την 14η Αυγούστου 1944 στη θέση Μαδαρή της περιοχής Καμαρών, καθ’όλη τη διάρκεια της ημέρας, εμποδίζοντας τα στρατεύματα του Αντισυνταγματάρχη Πεζικού Κρούτζερ να ενωθούν από τα νότια του Ψηλορείτη με τις υπόλοιπες γερμανικές δυνάμεις που βρίσκονταν ήδη στα Ανώγεια.
Οι απώλειες του εχθρού είναι σημαντικές, αλλά η υπεροχή των αντιπάλων σε άνδρες και πολεμικό υλικό είναι φανερή. Ο Πετρακογιώργης αναγκάζεται να υποχωρήσει την επόμενη ημέρα 15 Αυγούστου στη θέση Κοπράνες, ειδοποιώντας συγχρόνως τον Χριστομιχάλη.
Μετά την καταστροφή των Ανωγείων, στις 4 Σεπτεμβρίου 1944, ο Αρχηγός της Ανταρτικής Ομάδας Χριστομιχάλης Ξυλούρης συντάσσει Έκθεση των γεγονότων, που φυλάσσεται μαζί με τα υπόλοιπα κατοχικά έγγραφα της Ομάδας. Την Έκθεσή του ο Χριστομιχάλης Ξυλούρης απευθύνει στον Χρήστο Τζιφάκη και αναφέρει:
´Ι. Την 13ην μηνός Αυγούστου ήρχισαν συγκεντρούμεναι περί τα κράσπεδα του Ψηλορείτη και συγκεκριμένως εις τα χωρία Ανώγεια, Κρουσώνα, Ασίτες, Ζωνιανά, Λειβάδια, Αβδελά, Μαργαρίτες, Κουρούτες και των τοιούτων περιοχής Μεσσαρίτικης ρίζας, μεγάλαι Γερμανικαί δυνάμεις, υπολογισθείσαι τελικώς περί τα 10 τάγματα, ήτοι περίπου 5.000 άνδρες με πυροβολικόν, όλμους και ασυρμάτους.
ΙΙ. Η ομάς έχουσα την γνωστήν δύναμιν 100 ενόπλων και αντιλαμβανομένη ότι ευρίσκεται εντός του κλοιού περικυκλώσεως μέχρις το εσπέρας της 16ης ηναγκάσθη να ελιχθή προς Δυσμάς και να εξέλθη του συγκροτήματος Ψηλορείτη, προς βορράν τελικώς σωθείσα εκ βεβαίας καταστροφής, αδυνατούσα να αντεπεξέλθη εις το πολυάριθμον του εχθρού και εις τα τέλεια και άπειρα μέσα που διέθεταν ούτοι.
ΙΙΙ. Επί 6ήμερον και πλέον περιπλανηθείσα και περιπλανώσα τον εχθρόν κατά τρόπον αυτόχρημα αριστοτεχνικόν, υποστάσα μυρίας στερήσεις και πολλάκις υπεκφυγούσα την συμπλοκήν κατόπιν ωρίμου σκέψεως, με τον σκοπόν να μη επιδεινωθή η θέσις τόσον των 2.000 γυναικοπαίδων, άτινα εκρατήθησαν ως Όμηροι όσον και 80 ανδρών τους οποίους κατόρθωσεν να συλλάβη και οίτινες ήσαν υποκείμενοι εις τυφεκισμόν.
ΙV. Την 23ην Αυγούστου προωθηθείσα ημετέρα περίπολος προς εξερεύνησιν των βορρείων αντιρείδων του Ψηλορείτη διεπίστωσεν ότι δύναμις 250 Γερμανών ευρίσκετο ακόμη εν τω Οροπεδίω της Ίδας και ότι μετά 50 κτηνών πεφορτωμένων ανεχώρη προς Νότον ήτοι προς περιοχήν Βοριζίων, μεθ’ο ειδοποιηθείσα η υπόλοιπος ομάς ευρίσκετο την επομένην συγκεκροτημένη εγγύτατα του παλαιού λημεριού της και αναμένων τας διαταγάς σας.
- Αι σημεριναί πληροφορίαι περί εχθρού είναι ότι μικραί δυνάμεις τούτου ευρίσκονται εις τα χωριά του Μαλεβυζίου τα κείμενα εις τας ανατολικάς προσβάσεις του Ψηλορείτη ως και εις Ανώγεια όπου περατώνουν το απαίσιον και καταστρεπτικόν έργον των.
- Αι μέχρι σήμερον συλλεγείσαι πληροφορίαι εξακριβωμέναι φέρουν εκτελεσθέντα 50 άτομα εξ Ανωγείων μεταξύ των οποίων είναι πολλοί γέροντες, γυναίκες και εν παιδάριον οκτώ ετών. Εις Ζωνιανά εξετελέσθησαν εξ άνδρες, εις Καμαριώτη 15 άνδρες.
Η καταστροφή των Ανωγείων είναι ολοκληρωτική, λεηλατηθεισών απασών των οικιών, παντός αντικειμένου, ρουχισμού, τροφίμων και δι’εκρηκτικών υλών και πυρκαϊών αποπεράτωσαν το ολέθριον, βάρβαρον και καταστρεπτικόν έργο των, μη φησθέντων ούτε εκκλησιών ούτε σχολείων. Εις την περιοχήν του αοριού κατέστρεψαν εκ θεμελίων άπαντα σχεδόν τα λιθόκτιστα μιτάτα (μάνδρας) και διήρπασαν, άπαντα τα υπόλοιπα αιγοπρόβατα της περιοχής ανερχόμενα εις 10.000 και πλέον. Άπασα τα οικόσιτα ζώα μικρά και μεγάλα, αροτριώντα, χοίροι, φορτηγά ζώα κατεσφάγησαν.
Η παραγωγή περιβολίων και αμπέλων επίσης κατεστράφη. Τρεις χιλιάδες γυναικοπαίδων διατελούν εν προσφυγία και άστεγα στερούμενα και των στοιχιωδών μέσων υγιεινής και περιθάλψεως ήτοι ενδυμασιών, εσωρούχων, κλινοστρωμνής, τροφίμων κ.λ.π. και αντιμετωπίζουν τον εκ πείνας και ασθενειών θάνατον, παρ’όλον τον αλτρουϊσμόν και την φιλοξενίαν των κατοίκων της επαρχίας, η οποία βέβαια δεν είναι δυνατόν να παραταθή επί μακρόν.
Η περίθαλψις του Ερυθρού Σταυρού ελαχίστη ανακούφισιν προσφέρη εις τους εν λόγω δυστυχείς εις τους οποίους επ’αόριστον απηγορεύθη η εγκατάστασις έστω και εις τα ερείπια των οικογενειακών σπιτιών των. Άπαντες οι άρρενες τιθέντες εκτός νόμου, φονευόμενοι δίκην κτηνών και δι’εκπαίδευσιν εις την σκοποβολήν των μιαρών στρατιωτών του απαισίου και σκληρού κατακτητού όπως και όταν τους συναντήσουν αντιμετωπίζουν και ούτοι τον εκ πείνης και κακουχιών θάνατον περιπλανώμενοι ανά τα όρη τας χαράδρας και τα δάση, στερούμενοι και τεμάχιον άρτου ακόμη.
VII. Παρ’όλην την ολοσχερή καταστροφήν οικιών, περιουσιών και γενικώς παντός πολυτίμου, το ηθικόν των κατοίκων της επαρχίας και μάλιστα των Ανωγείων είναι υπέρ ποτέ ως άλλοτε ακμαίον και η απόφασις των κατοίκων να προσφέρουν και το πολυτιμώτερον, την ζωήν των, εις τον υπέρ ελευθερίας και ανεξαρτησίας αγώνα είναι ολοκληρωτικά ειλημμένη μέχρις της τελικής νίκης των συμμαχικών όπλων.
Ο Αρχηγός της ενόπλου ομάδος Ανωγείων Μιχάλης Ξυλούρης».
Η καταστροφή των Ανωγείων και η διαρπαγή των περιουσιών των κατοίκων, περιγράφεται αναλυτικά στην παρακάτω κατάσταση της Ομάδος, σε έγγραφο του κατοχικού αρχείου Ανωγείων από το σύνολο των εγγράφων που παρέδωσε στο Δήμο Ανωγείων ο Αριστόδημος Σκουλάς. Συγκεκριμένα:
Ένοπλος Ανταρτική Ομάς Ψηλορείτης Ρεθύμνου – Κατάστασις
Καταστραφέντος υλικού των αγωνιστών της περιοχής Ανωγείων Μυλοποτάμου συνεπεία της δράσεως της Ενόπλου ανταρτικής Ομάδος.
Α΄ Κωμοπόλεως Ανωγείων
- Πυρπόλησις και κατεδάφισις και ολοκληρωτική εξ θεμελίων καταστροφή 900 οικιών, συμπεριλαμβανομένου και του σχολικού κτιρίου πλην των εκκλησιών.
- Διαρπαγή και μεταφορά δι’αυτοκινήτων εις Ηράκλειον και Ρέθυμνον του κινητού πλούτου της κωμοπόλεως ήτοι επίπλων, ραπτομηχανών, οικιακών σκευών, πολλών χιλιάδων κουβερτών και ταπήτων, προικών κλπ.
- Καταστροφή και αρπαγή 30.000 αιγοπροβάτων και 200 βοών και άλλων κτηνών, ημιόνων και όνων και 300 χοίρων.
- Διαρπαγή 30.000 οκάδων τυρού, 50.000 οκάδων γεωμήλων, 300.000 οκάδων οίνου και άλλων τροφίμων τα οποία οι κάτοικοι είχον συγκεντρώσει εις τας οικίας των.
- Πλήρης καταστροφή των περιβολίων της περιοχής, καρποφόρων δέντρων και πολλών αμπελιών.
- Προσφυγοποίησις 3.500 κατοίκων τεθέντων εκτός νόμου και φονευομένων δίκην κυνών, οι οποίοι διεσκορπίσθησαν εις τα όρη και την Επαρχίαν Μυλοποτάμου τρεφόμενοι από την ευσπαλαχνίαν των κατοίκων ταύτης επί μακρόν χρονικόν διάστημα.
* O Γεώργιος Α. Καλογεράκης είναι δρ Πανεπιστημίου Ιωαννίνων, διευθυντής Δημοτικού Σχολείου Θραψανού Πεδιάδος