Η Εθνική Οργάνωση Νεολαίας ΕΟΝ θεσπίστηκε ως θεσμός από τον Ιωάννη Μεταξά, με τον υπ. αριθ. 334/1936 νόμο, στις 7 Νοεμβρίου 1936, τρεις μήνες μετά την επιβολή του δικτατορικού του καθεστώτος. Ο Ιωάννης Μεταξάς δέχτηκε προτάσεις από σχολεία της Ελλάδας, Επιθεωρητές Μέσης και Στοιχειώδους Εκπαιδεύσεως και άλλους φορείς, να καθιερωθεί η 7η Νοεμβρίου ως ημέρα αργίας. Έτσι, όπως αναφέρεται στην εγκύκλιο του Υφυπουργού Παιδείας Ν. Σπέντζα στις 3 Οκτωβρίου 1939 όπου αποκαλεί τον Μεταξά Εθνικό Κυβερνήτη:
«…αλλ’ ο Εθνικός Κυβερνήτης δεν θέλει την ημέραν εκείνην της 7ης Νοεμβρίου να διακοπούν τα μαθήματα, ούτε τα εργαζόμενα παιδιά να διακόψουν την εργασία των. Συνεπώς, εις πάντα τα σχολεία την πρωίαν της 7ης Νοεμβρίου, προ της ενάρξεως των μαθημάτων, εν γενική συγκεντρώσει των μαθητών, εν η να παρευρίσκονται καλούμενοι και οι γονείς και κηδεμόνες αυτών, οι προϊστάμενοι των Σχολείων αυτοπροσώπως δια καταλλήλου ενθουσιώδους υπέρ της Εθνικής Νεολαίας ομιλίας, θα εξάρουν την σημασίαν του θεσμού της Εθνικής Οργανώσεως Νεολαίας, την ιστορικήν αυτού αποστολήν και θα τονίσουν ότι ουδείς μαθητής ως και ουδείς νέος δύναται να μένη εκτός της Οργανώσεως. Αλλά πάντες δέον να συμμετέχουν ενεργώς εις την νεολαίαν μεθ’υπερηφανείας, διότι είναι μέλη μιας τοιαύτης Εθνικής Οργανώσεως…».
Ο Ιωάννης Μεταξάς χρησιμοποίησε τους νέους της Ελλάδας για να εκπληρώσει τους σκοπούς του καθεστώτος του. Στην ΕΟΝ, μέλη μπορούσαν να γραφτούν μαθητές των Δημοτικών σχολείων των τάξεων Γ΄, Δ΄, Ε΄ και ΣΤ΄. Οι μικρότεροι μαθητές, από 8 ως 14 χρονών, είχαν τους βαθμούς Σκαπανείς και Σκαπανίσσες. Οι μεγαλύτεροι, από 14 ως 25 χρονών, Φαλαγγίτες και Φαλαγγίτισσες. Φορούσαν ειδική στολή και χαιρετούσαν φασιστικά με υψωμένο το χέρι. Το σήμα της ΕΟΝ ήταν ένας διπλός πέλεκυς που παρέπεμπε στο Μινωικό ιερό διπλό πέλεκυ. Ο όρκος των Φαλαγγιτών ήταν:
«Εν ονόματι της Αγίας, ομοουσίου και αδιαιρέτου Τριάδος, ορκίζομαι ότι θα διαφυλάττω πίστιν εις τον Θεόν εις τον Βασιλέα και εις την Πατρίδα, ότι θα διαφυλάττω πίστην εις τον Αρχηγόν Α.Β.Υ. Διάδοχον του θρόνου και Εθνικόν Κυβερνήτην και Γενικόν Επιθεωρητήν, θα πειθαρχώ απολύτως εις πάσαν αυτού διαταγήν, ότι θα αγωνισθώ παντού και πάντοτε δια πασών των δυνάμεών μου υπέρ των εθνικών ιδανικών, υπέρ των ιδεολογικών, πολιτικών κοινωνικών και ηθικών αρχών της 4ης Αυγούστου.
Να υπερασπίζομαι τας Σημαίας και να υπακούω εις πάντα ανώτερόν μου, εις τους Νόμους και Διατάξεις του Κράτους και της Οργανώσεως, και ότι τον όρκον μου αυτόν θα τηρήσω επί θυσία και της ζωής μου ακόμη».
Ο Ιωάννης Μεταξάς λατρευόταν (;) από ένα μέρος του πληθυσμού σε τέτοιο βαθμό, ώστε να δημιουργούνται διάφορες επιτροπές με σκοπό την απόδοση ευγνωμοσύνης σ’αυτόν.
Μία επιτροπή που συστήθηκε στην Αθήνα, στις 16 Μαρτίου 1939, ονομάστηκε Επιτροπή Μαθητικού Δώρου και είχε σκοπό, αφού δώσουν όλοι οι μαθητές της Ελλάδας Μέσης και Δημοτικής εκπαίδευσης ως δύο δραχμές ο καθένας, να αγοραστεί ένα καλλιτεχνικό λεύκωμα και να δοθεί δώρο στον κυβερνήτη. Το λεύκωμα θα είχε φύλλα γνήσιας περγαμηνής, με ανεξίτηλες αφιερώσεις μαθητών.
Από το έγγραφο της Επιτροπής Δώρου προς τα σχολεία της Ελλάδας, πληροφορούμαστε ότι: «…θα του διαδηλώσωμεν συγχρόνως την ευγνωμοσύνη μας και θα Του υποσχεθώμεν ότι ημείς η νέα ελληνική γενεά, θα γίνωμεν οι συνεχισταί του μεγάλου του Έργου, και θα δημιουργήσωμεν τον τρίτον Ελληνικόν Πολιτισμόν όπως η Μεγάλη του διάνοια τον ωνειρεύθη…».
Ο Υφυπουργός Θρησκευμάτων και Εθνικής Παιδείας Ν. Σπέντζας, (τη θέση του Υπουργού είχε κρατήσει ο Ιωάννης Μεταξάς), με συνεχείς εγκυκλίους προς τα σχολεία της χώρας, δίδει εντολές και οδηγίες για διάφορα θέματα της ΕΟΝ Καθορίζει εκκλησιασμό την πρώτη Κυριακή κάθε μήνα από την ΕΟN και όχι από τα σχολεία. Υποδεικνύει την αγορά διαφόρων βιβλίων, «4 Αυγούστου 1936-1939», «Έθνος», «Βασιλεύς», «Υγιεινή». Αναφέρει ότι κυκλοφορεί «Φαλαγγόσημο», παρακινεί στην αγορά του από τα σχολικά Ταμεία, υπενθυμίζοντας συγχρόνως ότι από την πώλησή του το σχολείο θα κερδίζει το 5% της τιμής του. Καθορίζει ημέρες δωρεάν ιατρικών εξετάσεων μελών της ΕΟΝ των Δημοτικών Σχολείων, όταν διαπιστώνεται ελαττωμένη αντοχή τους και χαμηλό επίπεδο υγείας. Διευκρινίζει τον τρόπο χαιρετισμού των μαθητών προς τους δασκάλους τους, καθώς επίσης προς τη Διοίκηση και τα στελέχη της ΕΟΝ.
Με διαταγή της η Γενική Διοίκηση Κρήτης παραγγέλλει στους διευθυντές των Δημοτικών Σχολείων να συστήσουν στους μαθητές να απόσχουν από αναμίξεις και συμμετοχή τους σε άλλα σωματεία και οργανώσεις εκτός της ΕΟΝ. Τους καλεί να συμμετάσχουν εθελοντικά και συγχρόνως οι Διευθυντές να καταγγέλλουν εγγράφως παραβίαση της παραπάνω διαταγής. Για να πειστεί η Διοίκηση Κρήτης, ζητά υπεύθυνη δήλωση από όλους, (σ.σ. γονείς και κηδεμόνες), ότι δεν μετέχουν σε κανένα σωματείο.
Στο Καστέλλι Πεδιάδος, δημιουργείται Τμήμα της Εθνικής Οργάνωσης Νεολαίας με δική του σφραγίδα και μέλη μαθητές του Σχολείου, με την επωνυμία 322α φάλαγξ. Από φωτογραφίες που διασώζονται, γνωρίζουμε ότι αντίστοιχα τμήματα είχαν δημιουργηθεί και στα χωριά Αποστόλοι και Κασταμονίτσα, με μέλη μαθητές του σχολείου. Ο Πρόεδρος του Τμήματος ΕΟΝ. Καστελλίου, δάσκαλος Θεόδωρος Γρινάκης, στέλνει συχνά εγκυκλίους στο Διευθυντή του Δημοτικού Σχολείου Λεωνίδα Φραγκιαδάκη, καλώντας τον να τις ακολουθήσει υποχρεωτικά.
Στο κείμενο της εγκυκλίου του Θεόδωρου Γρινάκη μεταξύ άλλων διαβάζουμε:
«…αποστέλλομεν συννημένως εγκυκλίους διαταγάς 5, της περιφερειακής διοικήσεως ΕΟΝ Ηρακλείου, ως και 4 φυλλάδια της κεντρικής διοικήσεως ΕΟΝ Ελλάδος, και παρακαλούμεν υμάς όπως μετά των λοιπών συναδέλφων σας διδάξετε εις τους σκαπανείς και σκαπαννίσσας του υμετέρου τμήματος ΕΟΝ κατά τον μήνα Νοέμβριον, επιφυλασσόμενος να αποστέλλω υμίν τοιαύτα καθ’έκαστον μήνα. Μετά το τέλος δε της διδασκαλίας υμών παρακαλώ όπως μοι τα επιστρέφητε…».
Το πρόγραμμα εκπαιδεύσεως του Τμήματος ΕΟΝ. Καστελλίου είχε ως εξής:
´Εκάστη Τετάρτη
Προσέλευσις εις το Γυμναστήριον 2 ½ μ.μ.
Στρατιωτικαί ασκήσεις – παιδιαί εκπαιδευταί 2 ½ -3½ μ.μ.
Φαλαγγίται μαθηταί υπό την επίβλεψιν βαθμοφόρου της ΕΟΝ
Ηθική και Εθνική Αγωγή 3½ – 4 μ.μ.ª.
Για να απασχολούνται οι μαθητές των Δημοτικών Σχολείων στους σχηματισμούς της ΕΟΝ, ο Υφυπουργός Θρησκευμάτων και Εθνικής Παιδείας Ν. Σπέντζας, με εγκύκλιό του απαλλάσσει από τα απογευματινά μαθήματα της Τετάρτης τους μαθητές των τάξεων Γ΄, Δ΄, Ε΄ και ΣΤ΄. Μετά από είκοσι ημέρες, ο Υφυπουργός διαπιστώνει ότι πολλοί μαθητές δεν προσέρχονται στα απογευματινά μαθήματα της Τετάρτης, αλλά περιφέρονται άσκοπα και καλεί τους Διευθυντές των σχολείων να μεριμνήσουν και να λάβουν αυστηρά μέτρα, για όσους μαθητές δε μετέχουν στους σχηματισμούς της ΕΟΝ. Ο Υφυπουργός, στο κείμενο της εγκυκλίου του με ημερομηνία 15 Νοεμβρίου 1939 υπενθυμίζει:
«…παρετηρήθη ότι τινές εκ των μαθητών και μαθητριών, μολονότι ελεύθεροι πάσης σχολικής εργασίας, δεν προσήλθον εις τους σχηματισμούς, εις ους ανήκουν, προτιμήσαντες να περιπλανώνται ασκόπως αποδεικνύοντες ούτω, δυστυχώς έλλειψιν συνειδήσεως καθηκόντων…».
Στις περιπτώσεις που Διευθυντές των σχολείων ενέτασαν εξωσχολικούς στις φάλαγγες της ΕΟΝ, ο Νομάρχης Ηρακλείου Σταύρος Τσούσης, με ημερομηνία 10 Ιουνίου 1940, εισηγείται στο υπουργείο Θρησκευμάτων και Εθνικής Παιδείας να προταθούν εκείνοι οι Διευθυντές για απονομή ηθικού βραβείου.
Στην επέτειο της 4ης Αυγούστου 1940, οι Επιθεωρητές Δημοτικών Σχολείων του νομού Ηρακλείου Βασίλης Παρλαβάντζας και Κωνσταντίνος Σταυρινίδης, καλούν τους δασκάλους, ακόμη και αν απουσιάζουν λόγω θερινών διακοπών, να επιστρέψουν και να λάβουν μέρος στους εορτασμούς. Ζητούν να αναφέρουν ως 10 Αυγούστου 1940 τη δράση τους στον «παλλαϊκό πανηγυρικό εορτασμό», ξεκινώντας την εγκύκλιο διαταγή τους με τις φράσεις «πεπεισμένοι ότι επιθυμείτε να μετάσχητε κλπ.». (εγκύκλιος Επιθεωρητών με ημερομηνία 15 Ιουλίου 1940).
Ο Ιωάννης Μεταξάς πέθανε ξαφνικά από λοίμωξη του αναπνευστικού, στις 29 Ιανουαρίου 1941. Όταν αποδιοργανώθηκε η ΕΟΝ τον Απρίλιο του 1941 με την κατάληψη της Ελλάδας από τις δυνάμεις του άξονα, ο αριθμός των μελών της Οργάνωσης ξεπερνούσε το 1.200.000 μέλη. Τα μισά απ’αυτά ήταν μαθητές των Δημοτικών Sχολείων.
Περιοδικό «ΝΕΟΛΑΙΑ»
«…το περιοδικό “Η Νεολαία” αποτέλεσε την εβδομαδιαία “επίσημη έκδοση της Εθνικής Οργανώσεως Νεολαίας” του καθεστώτος της 4ης Αυγούστου. Αρχικά εκδόθηκε σε σχήμα εφημερίδας και κυκλοφορούσε σε εβδομαδιαία βάση. Κυκλοφόρησαν 20 μόνο φύλλα, από 14/1/1938 – 27/5/1938. Κατόπιν σταμάτησε η έκδοση.
Αυτή ήταν η Α’ περίοδος. Σύντομα πάντως άρχισε η Β’ περίοδος εκδόσεως με το γνωστό σχήμα περιοδικού που γνωρίζουμε. Ήταν εβδομαδιαίο και από 15/10/1938 ως 26/4/1941 κυκλοφόρησαν 133 συνολικά τεύχη. Η έκδοση σταμάτησε με την κατάρρευση του μετώπου, τον Απρίλιο του 1941.
Tο περιοδικό ήταν υψηλής αισθητικής για την εποχή του, καθώς η ύλη του απευθυνόταν σε συγκεκριμένες ηλικίες. Μέσα στις σελίδες του θα βρει κανείς “βαριά” ονόματα της τότε και της αμέσως μετέπειτα καλλιτεχνικής ζωής και διανοήσεως. Ήταν ευρείας κυκλοφορίας και έφθανε από το πιο μικρό χωριό, έως και την τελευταία εστία του απόδημου Ελληνισμού…»ª. (http://eoniaellhnikhpisti.blogspot.gr/2012/12/14).
Ως Γενικό Επιθεωρητή της Εθνικής Οργάνωσης Νεολαίας ΕΟΝ, ο Κυβερνήτης Ιωάννης Μεταξάς τοποθέτησε τον εαυτό του, δίδοντας έτσι μεγάλο βάρος στην οργάνωση των νέων της Ελλάδας, που ενώ στην αρχή η συμμετοχή των μαθητών ήταν προαιρετική, μετά την κήρυξη του Ελληνοϊταλικού πολέμου έγινε υποχρεωτική και μετείχαν σ’ αυτήν περίπου 1.500.000 μαθητές. Σε επιστολή του Επιθεωρητή Δημ. Εκπαιδεύσεως Κρήτης Παναγιώτη Θ. Στεφανάκου, (2 Φεβρουαρίου 1939), προς τους Διευθυντές των Δημοτικών Σχολείων του νομού Ηρακλείου, διαβάζουμε μεταξύ άλλων:
«…εις τας προσπαθείας σας, προς μόρφωσιν των Ελληνοπαίδων και την οργάνωσιν Εθνικής νεολαίας εν τω τόπω σας, θέλετε συνεργασθή μετά των Προέδρων των Κοινοτήτων και των οικείων Σταθμαρχών Χωροφυλακής, προς τους οποίους εκοινοποιήθησαν σχετικαί διαταγαί και οδηγίαι.
Ιδιαιτέρως δε τονίζωμεν το ευχάριστον γεγονός ότι εις τα τμήματα Επισκοπής, Αγ. Παρασκιών κ.λ.π. άτινα εσχάτως επεσκέφθημεν, κινούνται αξιεπαίνως δια την ΕΟΝ και ότι ο Διοικητής της ΕΟΝ του Νομού διαβιβάζων οδηγίας και διαταγάς του Αρχηγού είπεν ημίν «Τα πάντα δια την ΕΟΝ και όλα δια την ΕΟΝ». Ελπίζομεν ότι λίαν προσεχώς θα γίνη γενική συγκέντρωσις των εκπαιδευτικών λειτουργών, δια να δοθώσι σχετικαί οδηγίαι…».
Ο Ιωάννης Μεταξάς δεν είχε μείνει ικανοποιημένος από τη διάδοση του περιοδικού μεταξύ των μαθητών, γι’ αυτό απέστειλε αυστηρή εγκύκλιο, (11 Φεβρουαρίου 1939), προς τους Γενικούς Επιθεωρητές, Επιθεωρητές και Διευθυντές των σχολείων Μέσης και Στοιχειώδους Εκπαιδεύσεως, Εμπορικών, Οικοκυρικών κλπ. σχολείων του Κράτους, όπου μεταξύ άλλων ανέφερε:
«…λαβών γνώσιν της κυκλοφορίας του επισήμου δημοσιογραφικού οργάνου της Εθνικής Οργανώσεως Νεολαίας, περιοδικού – «Η Νεολαία» – μεταξύ μαθητών, κατέληξα εις το συμπέρασμα ότι, πλην ελαχίστων τιμητικών εξαιρέσεων, δεν κατεβλήθη η δέουσα ενέργεια δια την ανάπτυξιν της κυκλοφορίας του περιοδικού τούτου, μεταξύ του μαθητικού κόσμου της χώρας.
Μικρές αντιστασιακές πράξεις δασκάλων και Διευθυντών Σχολείων
Μια αντιστασιακή πράξη των δασκάλων προς το καθεστώς Μεταξά, μας αποκαλύπτει έγγραφο του υφυπουργού Νικολάου Σπέντζα που απευθύνεται σε όλα τα σχολεία της Ελλάδας, με ημερομηνία 13 Αυγούστου 1940. Στα σχολεία του νομού Ηρακλείου, οι Επιθεωρητές Δημοτικής Εκπαίδευσης, στέλνουν την εγκύκλιο του Υπουργού δέκα ημέρες πριν την έναρξη του Ελληνοϊταλικού πολέμου, τονίζοντας:
«…η Εθνική Οργάνωσις της Νεολαίας δι’εγγράφου του Γεν. Επιθεωρητού αυτής κ. Προέδρου της Κυβερνήσεως, μας ανεκοίνωσεν ότι περιήλθεν εις γνώσιν αυτής, ότι τινές εκπαιδευτικοί λειτουργοί χαιρετώμενοι υπό των μαθητών φαλαγγιτών δια του φαλαγγιτικού χαιρετισμού, ουδόλως ανταποδίδουν τον χαιρετισμόν. Η τοιαύτη συμπεριφορά των διδασκάλων απέναντι των μαθητών των δύναται να χαρακτηρισθή υπό τούτων όχι μόνον ως απλή ολιγωρία περί την εκδήλωσιν της οφειλομένης ευπροσηγορίας ανθρώπου προς άνθρωπον και μάλιστα διδάσκοντος προς διδασκόμενον, αλλά και ως περιφρόνησις προς τούτους…».
Στο Τμήμα Καστελλίου της Περιφέρειας Δημοτικών Σχολείων Πεδιάδος, στέλνονται περιοδικά με σκοπό να μοιράζονται στους μαθητές, με αντίτιμο τεύχους τέσσερις δραχμές. Ο Διευθυντής του Δημοτικού Σχολείου Καστελλίου Φραγκιαδάκης Λεωνίδας, παρελάμβανε τα τεύχη της «ΝΕΟΛΑΙΑΣ» και ανελάμβανε την υποχρέωση να αποστείλει τη συνδρομή του σχολείου για το περιοδικό, το οποίο ήταν και το «Επίσημο Όργανο της Εθνικής Οργανώσεως Νεολαίας της Ελλάδος».
Τα βαθιά του όμως δημοκρατικά αισθήματα και η οικογενειακή πολιτική παράδοση της οικογένειάς του που ανήκε στο Βενιζελικό κόμμα, τον οδήγησαν να απαξιώσει το περιοδικό ΝΕΟΛΑΙΑ και να μη συγκεντρώνει και να στέλνει τις συνδρομές. Μετά από τρεις επιστολές του περιοδικού προς το σχολείο του Καστελλίου και στην ομάδα σκαπανέων, με ημερομηνίες 1 Μαρτίου 1940, 30 Μαρτίου 1940 και 9 Απριλίου 1940, το περιοδικό διακόπτει την αποστολή του στο Δημοτικό Σχολείο Καστελλίου στις 7 Μαΐου 1940, όπως αναφέρεται στο σχετικό έγγραφο:
«έχομεν την τιμήν, να γνωρίσωμεν υμίν, ότι διεκόψαμεν την επ’ονόματι των μαθητών σας αποστολήν του περιοδικού και να παρακαλέσωμεν υμάς, όπως ευαρεστούμενοι προς τακτοποίησιν των βιβλίων μας, εμβάσητε την εκ δραχμ. 93 οφειλομένην συνδρομήν των. Δια το περιοδικόν «ΝΕΟΛΑΙΑ».
Ο ίδιος ο Ιωάννης Μεταξάς, με εγκύκλιο του στις 4 Σεπτεμβρίου 1940, απευθύνεται στους Προϊστάμενους όλων των βαθμίδων της εκπαίδευσης, σε μια προσπάθεια καλύτερης οργάνωσης και κυκλοφορίας του περιοδικού «ΝΕΟΛΑΙΑ» σε εθελοντική βάση. Στην εγκύκλιό του ο Ιωάννης Μεταξάς ανακοινώνει:
«…το περιοδικόν ΝΕΟΛΑΙΑ πρέπει να καταστή ο αχώριστος σύντροφος των μαθητών. Όχι, βεβαίως δια της μεθόδου της υποχρεωτικής κυκλοφορίας, αλλά δια μέσων που θα καταστήσουν την κυκλοφορίαν ταύτην αναγκαίαν δια τους μαθητάς…».
Το περιοδικό, παρά τον προπαγανδιστικό του χαρακτήρα και τις απειλές των Επιθεωρητών, διαβάστηκε από τους νέους της Ελλάδας κυρίως για την πλούσια ύλη, τους συνεργάτες, τις καλλιτεχνικές φωτογραφίες και κυρίως, για τις ευκαιρίες συναναστροφής που πρόσφερε στους νέους της εποχής.
*Ο Γεώργιος Α. Καλογεράκης είναι Δρ. Πανεπιστημίου Ιωαννίνων διευθυντής Δημοτικού Σχολείου Θραψανού