Η απελευθέρωση της Κρήτης από τους Γερμανούς, είχε ως αφετηρία τον Σεπτέμβριο του 1944. Τα γερμανικά στρατεύματα με τον βαρύ οπλισμό τους, συμπτύσσονταν από τον νομό Λασιθίου στην πόλη του Ηρακλείου. Στις 24 Σεπτεμβρίου 1944 αποσύρθηκαν από το πολεμικό αεροδρόμιο Καστελλίου και την ύπαιθρο του νομού Ηρακλείου.
Στις 11 Οκτωβρίου αποχώρησαν από την πόλη του Ηρακλείου και τον νομό Ρεθύμνου.Συγκεντρώθηκαν στα Χανιά, σε μια περιοχή που ορίστηκε ως το χωριό Αλικιανός δυτικά, ως το Ακρωτήρι βόρεια και ως τις Καλύβες Αποκορώνου νοτιοανατολικά.
Την αποχώρηση των κατοχικών στρατευμάτων ακολουθούσαν αξιωματικοί του Συμμαχικού Στρατηγείου έχοντας μαζί τους διερμηνείς τους, με αποστολή την καταρράκωση του ηθικού των Γερμανών στρατιωτών αλλά και των υψηλόβαθμων αξιωματικών τους, ως και του Διοικητή του “Φρουρίου Κρήτης» Στρατηγού Χανς Μπέντακ.
Για την επίτευξη του σκοπού τους, διέθεταν πολύγραφο για την αναπαραγωγή φυλλαδίων – προκηρύξεων. Ακολουθώντας τα γερμανικά στρατεύματα, σκόρπιζαν τις προκηρύξεις είτε με άντρες της Αντίστασης, είτε με τα συμμαχικά αεροπλάνα. Γνωρίζουμε δύο από τους αξιωματικούς του Συμμαχικού Στρατηγείου που ανέλαβαν αυτό το εγχείρημα.
Τον Αμερικανό Ταγματάρχη Bill και τον Βρετανό Ταγματάρχη Stephens. Τέσσερις από τις προκηρύξεις που ρίχτηκαν από τον Σεπτέμβριο ως τον Δεκέμβριο του 1944, διασώζονται στο Ιστορικό Μουσείο Κρήτης και προέρχονται από το αρχείο του Στέργιου Σπανάκη.
Η πρώτη απευθύνεται στον Διοικητή Κρήτης Στρατηγό Μίλερ και ρίχτηκε με αεροπλάνα στις αρχές Σεπτεμβρίου 1944. Με τίτλο ´”ΔΙΑΤΑΓΗ ΠΡΟΣ ΤΟΝ ΔΙΟΙΚΗΤΗ ΤΟΥ ΦΡΟΥΡΙΟΥ ΚΡΗΤΗΣ”ª οι αξιωματικοί των Συμμάχων Bill και Stephens υπενθυμίζουν τα γερμανικά εγκλήματα στην Κρήτη, καταγράφουν την απελπιστική θέση που έχουν περιέλθει από το καλοκαίρι του 1944 και υπαγορεύουν με την απειλή της ποινής του θανάτου τη συνέχιση των εγκλημάτων και των καταπιέσεων σε βάρος του κρητικού λαού. Συγκεκριμένα, στην προκήρυξη γραμμένη στη γερμανική γλώσσα, τονίζουν:
“Η έκκληση σας προς τους Κρήτες αναγκάζει εμάς τους συμμάχους Αξιωματικούς σε μερικές διαπιστώσεις. Η έκκληση είναι ένα πραγματικά εθνικο-σοσιαλιστικό έγγραφο. Οι Ναζί έχουν ήδη σπάσει πολλές συμφωνίες με το πρόσχημα ότι το ίδιο θα είχε κάνει η άλλη πλευρά πριν. Σήμερα, ισχυρίζεστε ότι οι Κρητικοί σπάνε την συμφωνία για ειρηνική συνεργασία, ενώ εσείς ο ίδιος κάνατε πάρα πολλά καλά σε αυτούς.
Τα εγκλήματα των Γερμανών
Η πραγματικότητα φαίνεται διαφορετική. Στην Κρήτη, όπως και αλλού, οι Γερμανοί έχουν διαπράξει εγκλήματα επί εγκλημάτων. Έκαψαν πολλά χωριά, δολοφόνησαν γυναίκες, παιδιά και ηλικιωμένους, χτύπησαν, λεηλάτησαν και έβαλαν αμέτρητους αθώους στη φυλακή. Η διαβόητη ομάδα Schubert (Schubert kommmando), που οργάνωσε ο πρώην διοικητής του φρουρίου στρατηγός Braeuer, ήταν μια πραγματική συμμορία δολοφόνων.
Συχνά τα εγκλήματα γινόταν τόσο ανοιχτά και χωρίς ντροπή, που ακόμη και πολλοί αξιοπρεπείς Γερμανοί αηδίασαν. Το «καλό» που διατείνονται ότι έπραξαν είναι τόσο μικρό, που εξαφανίζεται μπροστά σε όλα τα γερμανικά εγκλήματα πολέμου. Και τίποτα καλό δεν γίνεται από αγάπη προς τους Κρήτες, αλλά μόνο για να εξαγοράσουν την καλοπροαίρετη στάση τους, την οποία χρειάζονται επειγόντως.
Ποιος είστε λοιπόν;
Στην έκκλησή σας φέρεστε ωσάν να ήσασταν Κύριος της Κρήτης. Στην πραγματικότητα, είστε σταθερά αδύναμος και στέκεστε σε χαμένο έδαφος. Δεν μπορείτε καν να δώσετε πλέον (στρατιωτική) αμοιβή στους στρατιώτες σας (το περίφημο βοηθητικό χρήμα δεν μετράει) και έτσι είναι αναγκασμένοι να βασίζονται στα κουνέλια για να εξασφαλίσουν την τροφή τους.
Όπως οι Γερμανοί έχουν καταφύγει σε τεράστιες εκτάσεις σε ολόκληρη την Ευρώπη, έτσι κι σεις παρεισφρήσατε σε μια πολύ μικρή γωνιά της Κρήτης. Για υπολογίστε: Ίσως έχετε ακόμα το 20% του νησιού. Συμπεριφέρεστε όπως ο μικρός άνθρωπος που βρίσκεται στο έδαφος και αβοήθητος κραυγάζει και βρίζει τον μεγάλο άνθρωπο που έχει βάλει το πόδι του στο πίσω μέρος του λαιμού του.
Αποκαλείτε ηλιθίους αυτούς οι οποίοι υποτιμούν τη δύναμή σας. Θα μπορούσαμε να σας επιστρέψουμε αυτή τη φιλοφρόνηση. Δεν το σκεφτόμαστε καν, διότι εμείς δεν έχουμε ανάγκη τέτοιου είδους συμπεριφορές. Είστε ήδη κι εσείς και οι στρατιώτες σας αιχμάλωτοί μας και έχετε μόνο την επιλογή να παραδοθείτε σε μας τους Συμμάχους με αξιοπρέπεια και αναίμακτα ή να αφανιστείτε από τους Έλληνες μέχρι και την «τελευταία σφαίρα.
Φόβος για την αλήθεια
Αναστατώνεστε από την «προπαγάνδα» που επεξεργαζόμαστε. Έχετε κάθε λόγο να το κάνετε, διότι στην απελπιστική κατάσταση που βρίσκεστε, πρέπει να φοβάστε την αλήθεια. Δεν πρέπει να παραδεχτείτε ότι το ζήτημά σας έχει χαθεί χωρίς καμιά ελπίδα σωτηρίας.
Ο εκφοβισμός δεν περνάει.
Απειλείτε τον ελληνικό λαό. Δεν θα μπορούσατε να δώσετε ένα καλύτερο σημάδι της αδυναμίας σας. Δείχνει ότι φοβάστε τους Συμμάχους. Και με το δίκιο σας.
Προς το παρόν ο πληθυσμός της μικρής « Ισχυρής Θέσης- φρουρίου» μπορεί να είναι ανυπεράσπιστος. Θα απελευθερωθεί σύντομα και θα βρει δικαίωση για όλα τα εγκλήματα που έχει υποστεί από τους Γερμανούς.
Μέχρι την τελευταία σφαίρα
Δώστε τέλος στα γερμανικά εγκλήματα πολέμου πριν χρειαστεί να σας αναγκάσουμε. Ο αγώνας «Μέχρι την τελευταία σφαίρα» που σχεδιάζετε είναι ένα τέτοιο έγκλημα. Φέρνει νέα, σοβαρή ταλαιπωρία και πόνο στους ανθρώπους της Κρήτης και έχει κόστος το αίμα των στρατιωτών σας, τους οποίους υποτίθεται ότι έχετε στην καρδιά.
Ποιος προδίδει ποιον
Μιλάτε για προδοσία. Είναι προδότες οι Έλληνες επειδή υπερασπίζονται την πατρίδα τους εναντίον σας; Είναι προδότες οι Σύμμαχοι που τους βοηθούν; Η Κρήτη ανήκει σε εσάς ή στους Έλληνες; Είναι οι προδότες εκείνοι από τους στρατιώτες σας που είδαν την απόγνωσή σας και έρχονται σε μας σε ολοένα και μεγαλύτερους αριθμούς, ώστε να μην χαθούν για ένα άδικο και χαμένο σκοπό; Όχι! Μόνο εσείς είστε ο προδότης. Προδίδετε τους στρατιώτες σας σπρώχνοντάς τους στο θάνατο, μέχρι την τελευταία σφαίρα και μέχρι τον τελευταίο άνδρα.
Οι τυφλοί Γερμανοί
Όμως είστε τυφλοί, επειδή σας έχουν κλείσει τα μάτια μια διαταγή του Fuhrer και η λεγόμενη τιμή του αξιωματικού. Επίσης, είστε τυφλοί όσον αφορά στην στάση των Ελλήνων. Δεν γνωρίζετε ότι, μετά από όλα τα εγκλήματα, μισούν τους Γερμανούς όπως το διάβολο, όπως ακριβώς μισούνται οι Ναζί σε όλα τα πρώην κατεχόμενα εδάφη και θεωρούνται καταραμένοι και στην ίδια τη Γερμανία.
Δεν έχετε ιδέα τι προετοιμάζεται εναντίον σας στο νησί. Θα κάνετε άγριο ξύπνημα όταν η θύελλα ξεσπάσει πάνω σας.
Σας απαγορεύουμε:
- Να εξαναγκάζετε πολίτες σε εργασία
- Να χρησιμοποιείτε γυναίκες και κορίτσια ως φράγμα
- Να αιχμαλωτίζετε πολίτες ως ομήρους
- Να χτυπάτε πολίτες, ιδίως γυναίκες και παιδιά
- Να λεηλατείτε σπίτια και μαγαζιά και να κλέβετε τις προμήθειες
- Να δολοφονούνται πολίτες, τόσο από αξιωματικούς όσο και από υπαξιωματικούς ή από ομάδες
- Να κανονιοβολείτε ή να κατακαίτε χωριά
Όλα αυτά τα εγκλήματα πολέμου διαπράχθηκαν σε μεγάλους αριθμούς από τους Γερμανούς. Μόνο τον Αύγουστο του 1944 δολοφονήθηκαν 717 κάτοικοι χωριών, μεταξύ των οποίων και 19 μοναχοί, επίσης πολλά χωριά καταστράφηκαν και κάηκαν ολοσχερώς.
Σας διατάζουμε με την απειλή θανατικής ποινής
Να εμποδίζετε στο μέλλον τα εγκλήματα πολέμου των στρατιωτών σας. Εάν δεν το κάνετε θα μπείτε στη μαύρη μας λίστα και θα χάσετε τη ζωή σας κι εσείς αλλά και όλοι οι συμμετέχοντες αξιωματικοί και υπαξιωματικοί και ομάδες που λόγω διαταγών από τους στρατιωτικούς επόπτες τους, δεν προστατεύονται από την τιμωρία των εγκλημάτων πολέμου ακόμη και αν είναι μόνο όργανα εκτελεστικά. (Συμφωνία της Τεχεράνης). Αυτό δεν είναι απλά μια κούφια απειλή. Θα καταδιώξουμε και θα βρούμε κάθε εγκληματία πολέμου παντού σε όλον τον κόσμο.
- BILL (Αμερικανός Ταγματάρχης) I. H. STEPHENS (Άγγλος Ταγματάρχης)
εκπρόσωποι του Συμμαχικού Αρχηγείου στο Κάιρο».
Η δεύτερη προκήρυξη με τίτλο «ΓΕΡΜΑΝΟΙ ΣΤΡΑΤΙΩΤΕΣ ΣΤΗΝ ΚΡΗΤΗª διαψεύδει τις γερμανικές διαδόσεις περί διάστασης και μελλοντικού πολέμου Άγγλων και Ρώσων, τονίζει ότι ο πόλεμος έχει χαθεί για τη Γερμανία και ότι μόνο μια λύση υπάρχει πλέον για τους Γερμανούς στην Κρήτη, η συνθηκολόγηση. Η προκήρυξη, γραμμένη στα γερμανικά, χωρίς ημερομηνία και υπογραφή, αναφέρει:
«Λέτε ότι σας επιτρέπουμε να φύγετε από αυτό το νησί για να μπορέσετε να πολεμήσετε τους Ρώσους στην ηπειρωτική χώρα. Λέτε ότι τα αγγλικά αεροπλάνα δεν πυροβολούν τα δικά σας και ότι τα αγγλικά υποβρύχια δεν ενοχλούν τα πλοία σας.
Έτσι λέτε, αλλά ποια είναι η αλήθεια;
Η αλήθεια είναι ότι οι Ναζί διαδίδουν αυτές τις φήμες μεταξύ σας, για να συνεχιστεί ο πόλεμος ακόμα για μεγάλο χρονικό διάστημα, διότι με το τέλος του πολέμου έρχεται και το τέλος των Ναζί. Γνωρίζουν, όπως ακριβώς κι εμείς γνωρίζουμε, ότι ο πόλεμος μεταξύ Ρωσίας και Αγγλίας είναι αδύνατος.
Υπάρχει μόνο ένας λόγος για τον οποίο μέχρι τώρα μόνο λίγο σας εμποδίσαμε να φύγετε από την Κρήτη. Έχετε ήδη χάσει τον πόλεμο, επειδή σε ανατολή και δύση βρίσκονται συμμαχικά στρατεύματα σε γερμανικό έδαφος και ο αγώνας δεν θα διαρκέσει πλέον πολύ. Αλλά η τύχη μερικών Γερμανών στην Κρήτη δεν θα έχει μεγάλη σημασία για την έκβαση του πολέμου. Δεν θα ξεφύγετε από την Ελλάδα ούτως ή άλλως.
Ωστόσο, πολλά έχουν αλλάξει εδώ. Η πυρπόληση των χωριών άφησε πολλούς άνδρες άστεγους. Τώρα ζουν στα βουνά και περιμένουν να σας πολεμήσουν. Μέχρι τώρα ήσασταν υπερδύναμη, αλλά τώρα η Κρήτη έχει γίνει φρούριο και θα χρειαστούν μόνο λίγοι άγγλοι για να οδηγήσουν τους αντάρτες.
Σε όλα τα μέτωπα υπάρχουν τώρα Γερμανοί που έχουν καταλάβει ότι το να συνεχίσουν να μάχονται είναι μάταιο. Στην αρχή ήταν μόνο οι στρατηγοί, αλλά τώρα είναι και οι στρατιώτες.
Ο πόλεμος έχει χαθεί, τώρα πρέπει να σκεφτείτε την πατρίδα! Υπάρχει μόνο ένα πράγμα για σας στην Κρήτη: Παραδοθείτε! Γιατί αν πάτε στην Ελλάδα, θα πρέπει να πολεμήσετε και τους αντάρτες και τους Ρώσους. Το τέλος είναι τόσο κοντά, τώρα πρέπει να μείνετε ζωντανοίª.
Τρίτη προκήρυξη με τον ίδιο τίτλο «ΓΕΡΜΑΝΟΙ ΣΤΡΑΤΙΩΤΕΣ ΣΤΗΝ ΚΡΗΤΗª, αναγγέλλει την απόβαση αγγλικών δυνάμεων στην Ελλάδα, τη φυγή του Στρατηγού Μίλερ από την Κρήτη και συνιστά τη συνθηκολόγηση των γερμανικών στρατευμάτων της Κρήτης. Γραμμένη στα γερμανικά, χωρίς ημερομηνία και υπογραφή, ρίχτηκε με συμμαχικά αεροπλάνα και υπενθυμίζει:
«Αγγλικές δυνάμεις έχουν προσγειωθεί στην Ελλάδα, διακόπτοντας την αποχώρησή σας. Όπως είχε από την αρχή προγραμματιστεί από την OKH (Υψηλή Διοίκηση του Στρατού) θα σας ξεχάσουν πάνω σ΄ αυτό το νησί! Μόνο το 22ο τμήμα (η 22η μεραρχία) εκκενώθηκε, αλλά εσάς σας έχουν ξεγράψει. Ο στρατηγός M¸ller και το επιτελείο του εγκατέλειψαν το νησί. Ο στρατηγός Kleps, ο οποίος υποτίθεται ότι έπρεπε να πάρει τη θέση του, έχει τρελαθεί και κρατείται. Μπορεί να καταλάβει κανείς το γιατί τρελάθηκε – διότι ποιος θέλει να είναι διοικητής σε ένα χαμένο πόστο;
Ναι, η Κρήτη έχει πλέον γίνει μια χαμένη θέση. Όλοι πρέπει να το καταλάβουν. Δεν μπορείτε πλέον να βοηθήσετε την πατρίδα σας με τους αγώνες σας. Ίσως μερικοί από τους αξιωματικούς σας να πάρουν κι άλλα μετάλλια, αλλά για εσάς, τους απλούς στρατιώτες, θα υπάρξει μόνο ένα πράγμα: ο θάνατος! Διότι ποιος μπορεί να εγγυηθεί την αιχμαλωσία σας αν υπάρξουν μάχες;
Επομένως, υπάρχει μόνο ένα πράγμα για εσάς: Παραδοθείτε!
Οι Άγγλοι αξιωματικοί που εκπροσωπούν την Συμμαχική Υψηλή Διοίκηση στη Μεσόγειο βρίσκονται τώρα στην Κρήτη και έχουν εξουσιοδοτηθεί να συμφωνήσουν την παράδοση του νησιού σύμφωνα με τις αναγνωρισμένες διατάξεις του στρατιωτικού δικαίου. Έχετε κάνει το καθήκον σας.
Κάθε ένας από εσάς έχει αγωνιστεί σε κάποιο από τα πολλά μέτωπα. Θα ήταν ανοησία να χαθεί κανείς τώρα, εδώ, για ένα χαμένο σκοπό. Τώρα πρέπει να παραμείνετε ζωντανοί, γιατί αυτός είναι ο μόνος τρόπος να βοηθήσετε τη Γερμανία».
….
Στο ξέσπασμα του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου, ο Στέργιος Σπανάκης υπηρετούσε ως Έφορος της Βικελαίας Δημοτικής Βιβλιοθήκης Ηρακλείου με σπουδαίο και ανεκτίμητο έργο. Από προδοσία υπέπεσε στη δυσμένεια των κατοχικών δυνάμεων ως πατριώτης που υπηρετεί τα γράμματα και την Εθνική Αντίσταση. Στις 21 Ιανουαρίου 1944, το Φρουραρχείο Ηρακλείου ζητά από τον διορισμένο Δήμαρχο Ηρακλείου Μάνθο Πλεύρη να τον απολύσει.
Ο Δήμαρχος με απόφαση που εκδίδει την επόμενη ημέρα 22 Ιανουαρίου 1944 και την κοινοποιεί στον Στέργιο Σπανάκη, τον απολύει. Ο ίδιος αποσύρεται μυστικά στο Λασίθι, τον τόπο καταγωγής του ως το τέλος του πολέμου. Από τον τόπο της απόκρυψής του, συγκεντρώνει τις προκηρύξεις που ρίχνουν τα συμμαχικά αεροπλάνα και απευθύνονται στους Γερμανούς
Το έργο του όμως έχει ήδη αναγνωρισθεί από τους πολίτες του Ηρακλείου που προβαίνουν σε διαμαρτυρίες για την καταδίωξή του. Η Kreiskommandantur (Φρουραρχείο) Ηρακλείου, αναγκάζεται να απευθύνει διαταγή στον διορισμένο Νομάρχη Ηρακλείου Εμμανουήλ Ξανθάκη, παραγγέλλοντας: «Προς άρσιν της δυστυχίας της οικογενείας του φυγάδος βιβλιοθηκαρίου Στεργίου Σπανάκη, δέον να χορηγηθούν εις την σύζυγόν του Στέλλαν Σπανάκην εν Ηρακλείω, μερικά τρόφιμα ήτοι σιτηρά, έλαιον και όσπρια.
Ο Φρούραρχος».1
Ο Στέργιος Σπανάκης υποβαθμίζεται στο έγγραφο του Φρουραρχείου αφού αναφέρεται ως Βιβλιοθηκάριος και όχι ως Έφορος. Δεξιά του εγγράφου, σημειώνονται χειρόγραφα από τον Νομάρχη και δικηγόρο Εμμανουήλ Ξανθάκη οι ποσότητες των τροφίμων που θα δοθούν στην σύζυγο του Στέργιου Σπανάκη Ελένη, από την Ένωση Κιτροπαραγωγών (Κιτρένωσιν) Ηρακλείου. Αυτά είναι 10 οκάδες μιγάδι, 5 οκάδες κουκιά και 3 οκάδες λάδι. Στο παραπάνω έγγραφο, το Γερμανικό Φρουραρχείο Ηρακλείου θεωρεί «φυγάδα» τον Στέργιο Σπανάκη.
Ο Νομάρχης Ηρακλείου Εμμανουήλ Ξανθάκης αποστέλλει έγγραφο στην Ένωση Κιτροπαραγωγών με ημερομηνία 8 Μαρτίου 1944, αναφέροντες: «Εκ των σιτηρών της Συγκεντρώσεως χορηγήσατε κατόπιν του από 6 – 3 – 44 εγγράφου του Γερμανικού Φρουραρχείου Ηρακλείου εις την οικογένειαν Στεργίου Σπανάκη δέκα (10) οκάδες ΣΜΙΓΟΥ προς δραχ. δέκα χιλιάδας (10.000) κατ’οκάν και πέντε (5) οκάδες κουκιά προς δραχ. δώδεκα χιλιάδας (12.000) κατ’οκάν.
Η παραλαβή θα γίνη επί τη προσαγωγή διπλοτύπου περί καταθέσεως του αντιτίμου εις την Αγροτικήν Τράπεζαν και εις πίστωσιν του σχετικού λογαριασμού της Συγκεντρώσεως.
Ο ΝΟΜΑΡΧΗΣ ΕΜΜ. Κ. ΞΑΝΘΑΚΗΣ».2
Τα ελάχιστα τρόφιμα χρεώθηκαν στο Ελληνικό Δημόσιο. Σημειώνουμε ότι από τον «γενναιόδωρο» Νομάρχη Εμμανουήλ Ξανθάκη, ποτέ δεν δόθηκαν στη Στυλιανή, σύζυγο του Στέργιου Σπανάκη οι τρεις (3) οκάδες λάδι. Είναι όμως σχεδόν σίγουρο ότι η υπερήφανη σύζυγος του Στέργιου Σπανάκη Στυλιανή, δεν δέχτηκε αυτήν την γερμανική «ελεημοσύνηª, με την υπογραφή των γερμανόφιλων συνεργατών τους.
1 Αρχείο Γερμανικής Στρατιωτικής Διοικήσεως Κρήτης, Φ7α, δεσμίς 3θ, αριθ. 944
2 Αρχείο Γερμανικής Στρατιωτικής Διοικήσεως Κρήτης, Φ7α, δεσμίς 3θ, αριθ. 943
* Ο Γεώργιος Α. Καλογεράκης είναι δρ Πανεπιστημίου Ιωαννίνων, διευθυντής Δημοτικού Σχολείου Θραψανού Πεδιάδος