Στις 22 Μαΐου 1941, προσγειώθηκε στα Χανιά ο Διοικητής της Μεραρχίας των Ορεινών Κυνηγών Ιούλιος Ρίγκελ και στις 23 Μαΐου 1941, τέταρτη μέρα της Μάχης της Κρήτης εξέδωσε την παρακάτω διαταγή, μία από τις πρώτες διαταγές των γερμανών στην Κρήτη, με αποδέκτες τους αξιωματικούς υπαξιωματικούς και στρατιώτες των αλεξιπτωτιστών.
Ο Ιούλιος Ρίγκελ στην διαταγή του τόνιζε ότι ο θάνατος ενός γερμανού αλεξιπτωτιστή, ισοδυναμεί με τη ζωή 10 Κρητικών.
Συγκεκριμένα η διαταγή του Ρίγκελ ανέφερε: «Μία ύπουλη δολοφονία ενός στρατιώτη του πεζικού στις 22.5.41 απέδειξε ότι ο ελληνικός πληθυσμός με πολιτικά, στρατιωτικά ακόμα και γερμανικά ρούχα συμμετέχει σε αγώνες και σκοτώνει τους τραυματισμένους, τους μαχαιρώνει και τους αφαιρεί δακτυλίδια, και λεηλατεί τους πεσόντες. Έτσι λοιπόν εάν εντοπιστεί ένας Έλληνας πολίτης με πυροβόλο όπλο στο χέρι θα πρέπει να πυροβοληθεί αμέσως.
Επίσης σε περιπτώσεις επιθέσεων, θα ακολουθηθεί η ίδια τακτική σε τραυματισμένους. Στις κατοικημένες περιοχές (χωριά) θα πρέπει να συλλαμβάνονται αμέσως όμηροι (άνδρες από 18-55 ετών) και να κοινοποιείται και σε αυτούς και στους κατοίκους, ότι στην περίπτωση εχθρικών ενεργειών κάθε είδους ενάντια στην γερμανική στρατιωτκή δύναμη, θα ακολουθήσει αμέσως εκτέλεση.
Για κάθε Γερμανό 10 Έλληνες, και επίσης θα καίγονται οι κατοικημένες περιοχές (τα χωριά) που βρίσκονται κοντά. Οι Δήμαρχοι οφείλουν να γνωστοποιήσουν τα παραπάνω στις περιοχές αρμοδιότητας τους.
Ο Διοικητής της Μεραρχίας Ρίνγκελ – 23 Μαΐου 1941».
Μετά τη διαταγή του Ρίγκελ, ακολούθησαν από τους αλεξιπτωτιστές τριάντα (30) ομαδικές εκτελέσεις – εγκλήματα κατά της ανθρωπότητας και πυρπολήθηκαν πέντε (6) χωριά. Η Κάντανος, ο Σκηνές, η Αγυιά, τα Πάνω Κωσταδιανά στον νομό Χανίων, το Αστέρι και το Άδελε στον νομό Ρεθύμνου, από 20 Μαΐου ως αρχές Σεπτεμβρίου 1941. Τα χρόνια της κατοχής που ακολούθησαν, οι ομαδικές εκτελέσεις, οι πυρπολήσεις και καταστροφές των χωριών της Κρήτης, οι λεηλασίες των περιουσιών των κατοίκων, ήταν η καθημερινότητα του βάρβαρου κατοχικού ναζιστικού στρατού.
Η επαρχία Βιάννου, μετά από ένα καλά οργανωμένο σχέδιο, παραδόθηκε στις φλόγες και την καταστροφή. Το φασιστικό δόγμα της ομαδικής ευθύνης καθώς και οι διαταγές του Χίτλερ και του Ρίγκελ, ήταν οι αιτίες της βαρβαρότητας που εκτυλίχθηκε στη Βιάννο από 14 ως 16 Σεπτεμβρίου 1943.
Το παρακάτω έγγραφο που βρίσκεται στα αρχεία του Σωματείου Αγωνιστών Εθνικής Αντίστασης Κρήτης των Ομάδων Μπαντουβάδων, με αποστολέα τον Πρόεδρο της Επαρχιακής Επιτροπής Βιάννου γιατρό Ζερβουδάκη με ημερομηνία 17 Αυγούστου 1943, περιγράφει τη βία και την τρομοκρατία που αρχίζει να συνυπάρχει στη Βιάννο, ένα μήνα πριν την καταστροφή. Ο γιατρός Ζερβουδάκης απευθύνεται στον Καπετάν Μανόλη Μπαντουβά και αναφέρεται σε μια ομάδα Γερμανών στρατιωτών που βρίσκεται στη Βιάννο.
Τις συλλήψεις που ακολούθησαν, το παιχνίδι ενός δοσίλογου που βρέθηκε στη Βιάννο και έφερε μαζί του τρεις συνεργάτες του, πείθοντας κάποιους αντιστασιακούς να τους φυγαδεύσουν ως Βρετανούς. Ένα από τα πολλά έγγραφα του γιατρού Ζερβουδάκη με αποδέκτη τον Καπετάν Μανόλη Μπαντουβά, αποτυπώνει το κλίμα που υπήρχε στη Βιάννο πριν την καταστροφή. Συγκεκριμένα ο Πρόεδρος της Επαρχιακής Επιτροπής Βιάννου γιατρός Ζερβουδάκης, γράφει στον Μπαντουβά:
«17/8/43 Αγαπητέ μου Καπετάνιο
Αναγκάζομαι να στείλω τον κομιστήν για να σας κατατοπίση καλλίτερα πάνω στα λυπηρά γεγονότα που ήρχισαν να εκτυλίσσωνται στην Επαρχία μας. Από χθες ενεφανίσθη εις το διαμέρισμά μας κάποιος παληός ζωοκλέπτης Χαρ. …., κρατούμενος μέχρι σήμερον υπό των Γερμανικών αρχών, και ο οποίος διέδιδε ότι εδραπέτευσε των φυλακών, συγχρόνως δε συνοδεύετο υπό 3 προσώπων άτινα παρουσίαζε ως Εγγλέζους τους οποίους ήθελε να παραδώση εις δικούς μας ανθρώπους προς προστασίαν. Συγχρόνως η Γερμαν. αστυνομία ετίθετο εις κίνησιν προς δίωξίν του, και συνελάμβανε την σύζυγόν του και την μετέφερεν εις Ηράκλειον.
Παρά την οργανωμένην αυτήν πλεκτάνην ημείς αντελήφθημεν περί τίνος πρόκειται και αμέσως δι` ενός ατόμου ειδοποιήσαμεν την Ελληνικήν αστυνομίαν και δι` αυτής την Γερμανικήν ότι εις το τάδε σημείον ενεφανίσθη το καταζητούμενον πρόσωπον συνοδευόμενον υπό υπόπτων προσώπων ους παρουσιάζει ως Εγγλέζους.
Η αστυνομία, τη συνοδεία Γερμανών, έκαμε μίαν εμφάνισιν απλήν εις το υποδειχθέν μέρος μεθ` ό επέστρεψεν εις Βιάννον και έθεσεν εις απομόνωσιν την δικήν μας αστυνομίαν και το αποσταλλέν προς ειδοποίησιν πρόσωπόν μας. Αμέσως κατόπιν εξελίχθησαν τα κάτωθι γεγονότα.
Εντός της νυκτός περί τους 20 Γερμανοί, συνοδευόμενοι υπό του ανωτέρω κλέπτου, περιεκύκλωσαν την τοποθεσίαν “Άγιος Νικόλαος ” και συνέλαβαν τον συνεργάτην Χαράλαμπον Ραπτάκην μαζί με κάποιον Τρουλλάκην εις τους οποίους, εκτός των κυνηγετικών όπλων, ευρήκαν και εν πολεμικόν τα οποία παρέλαβον μετά των κατόχων των αφ` ου τους κακοποίησαν σκληρά. Μας μεταδίδεται ωσαύτως ότι του βρήκαν κι ένα χαρτί δικό σας. Δεν ξέρομε αν τούτο είναι ασφαλές και αν πρόκειται περί δελτίου ή άλλου τινός εγγράφου.
Ταύτα συνέβησαν κατά την διάρκειαν της νυκτός. Σήμερον την πρωίαν δύναμις εκ
2-3 αυτοκινήτων Γερμανών προέβη εις την σύλληψιν περί των 40 ατόμων εις Βιάννον άτινα ετέθησαν υπό φύλαξιν εν ώ οι άλλοι Γερμανοί μετέβησαν εις Κάτω Βιάννον και Χόνδρον χωρίς να ξέρωμεν μέχρι της στιγμής τι συνέβη εκεί. Αναμένομεν ως πιθανήν την επίθεσιν και εις τα άλλα χωρία της Επαρχίας.
Συμπληρωματικαί πληροφορίαι σχετικαί με την σύλληψιν του Χαρ. Ραπτάκη μας πληροφορούν ότι ο αδελφός του (του Χ. Ραπτάκη) πιστέψας ότι επρόκειτο περί Εγγλέζων συνέστησε τον αδελφόν του ως τον μόνον κατάλληλον διά να τους παραλάβη και τους μεταφέρη εις την Ομάδα Παντουβά μετά της οποίας ευρίσκεται εις επαφήν. Ελπίζομεν ο Χαρ. Ραπτάκης να σταθή εις το ύψος του και να μη θελήση παρά πάσαν πίεσιν να προβή εις ομολογίας, εν πάση περιπτώσει όμως προ του νέου τρομοκρατικού κύματος που μας αναμένει, λαμβάνομεν ημείς τα δυνατά μέτρα προστασίας του πληθυσμού και θέτομεν ταύτα υπ` όψει σας διά την δικήν σας προφύλαξιν.
Θα προσπαθήσωμεν να σας κρατήσωμεν ενήμερον της εξελίξεως της καταστάσεως εφ`όσον δυνηθώμεν να διατηρήσωμεν την επαφήν μαζί σας. Περισσοτέρας πληροφορίας θα σας δώση ο κομιστής.
Με αγάπη
Γρηγόρης Ζερβουδάκης, Πρόεδρος της Επαρχιακής Επιτροπής Βιάννου Ε.Ε.Β.»ª.
Η Επαρχία Βιάννου, από 14 ως 16 Σεπτεμβρίου 1943 θρήνησε 401 κατοίκους της που στήθηκαν στο εκτελεστικό απόσπασμα. Μεταξύ των εκτελεσθέντων, ήταν και πέντε δάσκαλοι που δίδασκαν στα παιδιά τις ιδέες της ελευθερίας, της δικαιοσύνης και της παγκόσμιας ειρήνης.
Μανόλης Αγγελάκης: «…το γερμανικό απόσπασμα οδηγεί το Ζερβοδημήτρη, το δάσκαλο (Αγγελάκη), τον αδερφό του το Γιώργη, το Χαραλάμπη, το Γιάννη και Γιώργη Αλεξάκη, το Χαρίλαο του Ζερβογιώργη κι έναν Αγιοβασιλίτη, πήραν και τον Μανόλη Κατωγιαννάκη και τους οδηγούν στην πεζούλα του Πέτρου, κάτω από την εκκλησία του Αφέντη Χριστού. Τους στένουν στην σειρά στον τοίχο. Τους σκοπεύουν και τους πυροβολούν…».
Ο δάσκαλος Μανόλης Αγγελάκης και ο Ζερβοδημήτρης, δεν σκοτώνονται αμέσως. Τραυματίζονται. Ο δάσκαλος σηκώθηκε. Απευθυνόμενος στους Γερμανούς, ρωτά με θάρρος γιατί τους εκτελούν. Οι Γερμανοί συνεχίζουν και με νέες ριπές τους αποτελειώνουν.
(Γεωργίου Χρηστάκη, Επαρχία Βιάννου 1940-1945, Σύλλογος Βιαννιτών Ηρακλείου «Ο Πατούχας», Ηράκλειο 2000, σελ.213)
……………………….
Αριστομένης Μηλιαράκης: Στο χωριό Πεύκος Βιάννου, οι Γερμανοί έφτασαν τις απογευματινές ώρες της 14ης Σεπτεμβρίου 1943. Στο χωριό συνάντησαν πέντε άντρες. Τον Πρόεδρο της Κοινότητας Χαρίδημο Τσαγκαράκη, τον δάσκαλο Αριστομένη Μηλιαράκη, τον Αντώνη Αντωνογιαννάκη, τον Χαρίδημο Βαρδάκη και τον Γεώργιο Βασιλάκη. Οι Γερμανοί τους εκτέλεσαν. Τον δάσκαλο με φριχτό τρόπο. Του απέκοψαν το κεφάλι. Η σωρός του δασκάλου με κομμένο κεφάλι, βρέθηκε μετά από έντεκα (11) ημέρες.
…………………………
Χαράλαμπος Παπαδημητρόπουλος: Ο Χαράλαμπος Παπαδημητρόπουλος ήταν από το χωριό Πεύκος Βιάννου. Μαζί με άλλους συγχωριανούς, του είχαν καταφύγει στην περιοχή Λυγιάς Βιάννου. Μετά τη μάχη της Σύμης, στις 12 Σεπτεμβρίου 1943, ο δάσκαλος είχε φροντίσει έναν τραυματία Γερμανό στρατιώτη. Ο Γερμανός του είχε δώσει ένα ευχαριστήριο σημείωμα. Την ώρα της εκτέλεσής του στη Λυγιά Βιάννου το έδειξε στον αξιωματικό, αλλά αυτό δεν τον έσωσε. Μαζί με το δάσκαλο εκτέλεσαν και την κόρη του Μαρία Παπαδημητροπούλου.
«…δίπλα στη γραμμή στεκόταν και η 17χρονη κόρη του Μαρία, μαθήτρια στο Λύκειο ‘Ο Κοραής’ του Ηρακλείου. Τη βλέπει κι αναστενάζει:
-Αχ παιδί μου, σε πήρα στο λαιμό μου, (την είχε πάρει από το χωριό μαζί του με τη σκέψη να διαφύγουν προς τη Μεσαρά).
Και η Μαρία τον βλέπει δακρυσμένο και τον παρηγορεί:
-Δεν πειράζει μπαμπά. Για την πατρίδα πεθαίνουμε…»
όλους τσι σκέφτομαι ο φτωχός κι όλους τσι λογαριάζω
μα του δασκάλου το καημό βρίσκω το πιο μεγάλο
(Σταυρουλάκης Νικόλαος του Γεωργίου, Πεύκος Βιάννου, 31 Αυγούστου 2015)
…………………………
Γεώργιος Τζαγκαράκης: Ο δάσκαλος Γεώργιος Τσαγκαράκης ήταν από το χωριό Αμιράς Βιάννου. Μετά τη μάχη της Σύμης στις 12 Σεπτεμβρίου 1943, οι κάτοικοι εγκατέλειψαν τα χωριά. Το ίδιο έγινε και στον Αμιρά. Όμως οι Γερμανοί διαλαλούσαν στους κατοίκους να επιστρέψουν στα σπίτια τους. Διαφορετικά θα τα έκαιγαν. Πολλοί το πίστεψαν και επέστρεψαν. Σ’αυτό βοήθησαν και οι γυναίκες, που ξεχύθηκαν στις πλαγιές και καλούσαν τους άντρες τους να επιστρέψουν. Στο χωριό Αμιράς, έγινε η μεγαλύτερη εκτέλεση των Γερμανών, στις 14 Σεπτεμβρίου 1943. Εκατόν δεκατέσσερις οι κάτοικοι που στήθηκαν στις κάνες των γερμανικών πολυβόλων. Δεν ξεχώριζαν ηλικίες. Τους οδηγούν στον οικισμό του Αμιρά «Μελιανά». Κατά ομάδες των είκοσι ως τριάντα ατόμων, τους μεταφέρουν σε μια πεζούλα στη θέση «Αμπέλια» και αρχίζουν τις εκτελέσεις. Στους εκτελεσμένους και ο δάσκαλος Γεώργιος Τσαγκαράκης του Ιωάννου.
…………………………..
Νικόλαος Τζαγκαράκης: «´…ζούσα στο χωριό Αμιρά. Γερμανική κατοχή. Ο πατέρας μου είχε γυρίσει από τον Αλβανικό πόλεμο. Προσπαθούσαμε λοιπόν μέσα από φοβερές συνθήκες να επιβιώσουμε. Ήμουν 11 χρονών και μπορούσα να θυμάμαι καλά τα γεγονότα που διαδραματίστηκαν το φοβερό Σεπτέμβρη του ’43, το μήνα που σημάδεψε τη ζωή μου ολόκληρη. 14 του Σεπτέμβρη, το ξημέρωμα που θα θυμάμαι με πόνο για πάντα, γιατί έχασα ό,τι πιο ακριβό είχα στη ζωή μου, τον πατέρα μου…
Πήγαν λοιπόν στο χωριό Άγιος Βασίλειος και άρχισαν να δίνουν υποσχέσεις στους κατοίκους, ότι, αν οι άνδρες γυρίσουν πίσω, δεν θα διατρέχουν κανένα κίνδυνο, οπότε δεν υπάρχει λόγος να κρύβονται.
Είπαν ότι αυτοί που έφταιξαν για τα γεγονότα της Σύμης είχαν βρεθεί και θα τιμωρούνταν. Επομένως όλοι ήταν ελεύθεροι να γυρίσουν στα σπίτια τους χωρίς κανένα φόβο…
…ο πατέρας μου, πριν φύγει απ’ το σπίτι, ήπιε μια φασκομηλιά, παίρνοντας μαζί του ένα κουλουράκι, που μετά βρέθηκε στην τσέπη του, ενώ τον είχαν εκτελέσει. Τι τραγική ειρωνεία! Ένα άρτιο κουλουράκι, αφάγωτο στην τσέπη ενός νεκρού, διαμελισμένου απ’ το ναζιστικό πυροβόλο…
…ο πατέρας μου λοιπόν κατέβηκε προς τα κάτω και με το θάρρος που πάντα τον διέκρινε άρχισε να φωνάζει προς όλους: “Οι Έλληνες δεν σκοτώνονται μ’ αυτόν τον τρόπο. Δεν πυροβολούνται πισώπλατα, αλλά ορθώνουν τα στήθη τους στο θάνατο.
Οι Έλληνες πατριώτες πεθαίνουν όρθιοι, σαν ήρωες, αφήνοντας πίσω ό,τι πιο πολύτιμο έχουν, γυναίκες, παιδιά, μανάδες, πατεράδες και παιδιά που τώρα θα γεννηθούν. Αδέρφια, δείξτε θάρρος, γιατί έτσι πρέπει. Ας κάνουμε κι εμείς αυτό που ο Σολωμός λέει: Κλείσε μέσα στην ψυχή σου την Ελλάδα και θα αισθανθείς να πλημμυρίζει μέσα σου κάθε είδους μεγαλείο.
Ζήτω η Ελλάδα, Ζήτω η Πατρίδα”.
Και τα πολυβόλα τον γάζωσαν, τον κομμάτιασαν μ’ όλη τους τη μανία. Μόνος, ολομόναχος δέχτηκε τα βόλια που του άνοιξαν το στήθος και του πήραν το κεφάλι. Ακολούθησαν και οι άλλοι, ώσπου τα πολυβόλα σίγησαν και η ατμόσφαιρα πλημμύρισε απ’ τη μυρωδιά της ανυπέρβλητης θυσίας. Το αεράκι που φύσαγε, γέμισε τα στήθη μας και μας έδωσε λίγο κουράγιο, για να τρέξομε και ν’ αντικρύσομε την φρικτή εικόνα του θανάτου, τη σκληρή πραγματικότητα του χαμού. Πώς αντέξαμε, Θεέ μου!! Πού βρήκαμε τη δύναμη…!
…κι εγώ 11 χρονών να αντικρίζω ένα πατέρα κομματιασμένο με την καρδιά να φαίνεται στο στήθος του και το κεφάλι του διαλυμένο – τα μυαλά να έχουν εκσφενδονιστεί πολλά μέτρα πιο πέρα- ένιωσα να φτάνω στα όρια της τρέλας, ένιωσα να σπαράζω σαν ζώο πληγωμένο. Έναν πατέρα που δεν μπορούσα να αντικρίσω και μια μάνα που ήθελε να πεθάνει μαζί του.
Οι Γερμανοί δεν σταμάτησαν να ουρλιάζουν και με τα αυτόματά τους να σκορπίζουν παντού το φόβο.
Η μάνα μου με υποχρέωσε να γυρίσω στο σπίτι να φέρω ένα υφαντό σεντόνι και μια μεταξωτή πετσέτα, για να τυλίξουμε το σώμα του πατέρα μου.
Ο φόβος με διαπερνούσε, αλλά δεν μπορούσα να της αρνηθώ, γιατί έβλεπα στη ματιά της ζωγραφισμένη την απελπισία και τον καημό για ό,τι έχανε κείνη την ώρα. Επέστρεψα στον τόπο των εκτελέσεων, κρατώντας το σεντόνι και την πετσέτα. Την στρώσαμε καταγής με την γιαγιά μου, σηκώσαμε τον άτυχο γιο αυτής της γης (τη μάνα του πατέρα μου την κρατούσαν όμηρο στη Βιάννο), σαν άχραντα μυστήρια και τον βάλαμε πάνω στο σεντόνι.
Προσπάθησα να μαζέψω όσα μυαλά γινόταν από δω κι από εκεί, και με μια πετσέτα δέσαμε όσο κεφάλι είχε απομείνει απ’ τον αγαπημένο μου πατέρα. Η θέα της καρδιάς του, που δεν κτυπούσε πια, μ’ έκανε να χάσω τις αισθήσεις μου. Έπρεπε όμως να συνέλθω και να σταθώ, γιατί, οι Γερμανοί δεν άφηναν εκδηλώσεις συναισθηματικές. Τον δέσαμε λοιπόν στο σεντόνι, τον φορτώσαμε στο γαϊδούρι και κινήσαμε προς το νεκροταφείο.
Όταν φτάσαμε εκεί, ο θρήνος είχε πάρει άλλες διαστάσεις. Έπρεπε να βρεθούν μνήματα για όλους. Ο πατέρας μου, ο λατρευτός μου πατέρας, που θα εύρισκε ανάπαυση; Ξεκινά λοιπόν ένας μαραθώνιος, που δεν θα ξεχάσω ποτέ. Η γιαγιά μου άρχισε να σκάβει κι εγώ με το φουστάνι μου έβγαζα τα χώματα απ’ έξω. Η μάνα μου δίπλα στον πατέρα μου να οδύρεται και να βγάζει τα μαλλιά της. Τέλειωσε η ταφή του πατέρα μου, φυσικά χωρίς παπά, χωρίς ψαλμωδία, χωρίς καμιά διαδικασία…».
(Ελπίδα Τζαγκαράκη, κόρη του δασκάλου Νικολάου Τζαγκαράκη, 11 ετών το 1943)
Για τους πέντε δασκάλους που εξοντώθηκαν στη Βιάννο, μπορούμε να αφιερώσουμε δυο στίχους από τα «Λόγια» του Μάνου Ελευθερίου:
…ποιος δίνει την αγάπη και τη χάρη και στις μυρτιές του Άδη σεργιανά
μαλαματένια λόγια στο χορτάρι, ποιος βρίσκει για την άλλη τη γενιά…
Οι πέντε δάσκαλοι της Βιάννου που στήθηκαν στο εκτελεστικό απόσπασμα, μόνο αγάπη και χάρη έδιδαν στα παιδιά και έγιναν παράδειγμα αυτοθυσίας για τους μικρούς μαθητές τους.
401 ήταν οι άμαχοι πολίτες που εκτελέστηκαν στη Βιάννο τον μαύρο Σεπτέμβρη του 1943, 461 ήταν συνολικά τα θύματα στα χωριά της Βιάννου την περίοδο της Κατοχής. Ο Σεπτέμβρης για τα χωριά της επαρχίας Βιάννου είναι μήνας ιερός, μήνας άφατου πόνου, πένθους και θλίψης. Αλλά και μήνας κορύφωσης του αγώνα για τη δικαίωση του λαού μας και τη διεκδίκηση των γερμανικών αποζημιώσεων.
* Ο Γεώργιος Α. Καλογεράκης είναι δρ Πανεπιστημίου Ιωαννίνων, διευθυντής Δημοτικού Σχολείου Θραψανού Πεδιάδος