Ο Αντισυνταγματάρχης Ανδρέας Νάθενας, έφτασε στην Κρήτη στις 13 Αυγούστου 1944 από τη Μέση Ανατολή. Η αποβίβασή του έγινε δυτικά της Αγίας Γαλήνης, στον κόλπο της Μεσαράς, στις 11.30 τη νύχτα της 13ης Αυγούστου 1944. Η άφιξή του έγινε με την έγκριση της Ελληνικής Κυβέρνησης και του Συμμαχικού Στρατηγείου Μέσης Ανατολής.
Ανέλαβε Στρατιωτικός Διοικητής του νομού Ηρακλείου. Ως αποστολή, είχε την οργάνωση Εθνικού Στρατού και τη συνεργασία των ανταρτικών Ομάδων κατά την αποχώρηση των Γερμανών από το Ηράκλειο και την Ανατολική Κρήτη, ένα γεγονός το οποίο συντελέστηκε τελικά τους μήνες Σεπτέμβρη και Οκτώβρη του έτους 1944.
Είχε στενή συνεργασία με τον υπεύθυνο του συμμαχικού Στρατηγείου στην Κρήτη Αντ/χη Τομ Ταμπάμπιν, τους Βρετανούς αξιωματικούς Πάτρικ Λη Φέρμορ και Άλεξ Ρέντελ καθώς και με τον εκπρόσωπο της Ελληνικής Κυβέρνησης Σμήναρχο Μανόλη Κελαϊδή.
Συνεργάστηκε με τις ανταρτικές ομάδες του Ηρακλείου και τα μέλη των Νομαρχιακών Επιτροπών Ε.Ο.Κ. και Ε.Α.Μ.
Από το αρχείο του Αντισυνταγματάρχη Ανδρέα Νάθενα που φυλάσσεται στην Β.Δ.Β.Η., ανασύραμε και παρουσιάζουμε πέντε επιστολές με ημερομηνίες Σεπτεμβρίου 1944.
Τρεις από τις πέντε έχουν αποστολέα τον Βρετανό αξιωματικό Σύνδεσμο Άλεξ Ρέντελ ή Αλέξη και δύο επιστολές τον Βρετανό αξιωματικό Σύνδεσμο Πάτρικ Λη Φέρμορ ή Μιχάλη.
Παραλήπτης και των πέντε επιστολών, είναι ο Αντ/ρχης Ανδρέας Νάθενας.
Ο Σεπτέμβριος είναι καθοριστικός μήνας για την απόσυρση των κατοχικών δυνάμεων, από την ενδοχώρα των νομών Λασιθίου και Ηρακλείου στην πόλη του Ηρακλείου.
- Άλεξ Ρέντελ προς Ανδρέα Νάθενα, 12 Σεπτεμβρίου 1944
“Αγαπητέ μου φίλε
Μόλις έμαθα ότι η Νομαρχιακή Επιτροπή του Ε.Ο.Κ. σας επαρεκάλεσε να διορίσητε τον κ. Π. ως Φρούραρχον του Νομού
. Σας γράφω, λοιπόν, εις την περίπτωσιν που δεν ξέρητε τες οδηγίες που έχομε για τας αρχάς – ότι αι αρχαί θα συνεχίσουν την εργασίαν προσωρινώς μέχρι θα ληφθή απόφασις εκ μέρους της Κυβερνήσεως.
Αν λείπει ο Νομάρχης θα αναλαμβάνη ο αρχαιότερος υπάλληλος κτλ. Η διατήρησις της τάξεως θα γίνεται από της Χωροφυλακής με των συνδρομών των ενόπλων τμημάτων των οργανώσεων.
Η κοινή επιτροπή των δύο οργανώσεων θα βοηθήση εκείνο το έργον μέχρι την αποκατάστασιν. Σας παρακαλώ να με συγχωρήσητε αν αυτό το γράμμα είναι πραγματικώς περιττό,
Με αγάπην και εκτίμησιν
Αλέξης”.
Υ.Γ. 18/9/44
Σήμερα ο Μιχάλης εσυνάντησε τους ανθυπολοχαγός BAUER και τον λοχαγόν KLEISCHMIDT της υπηρεσίας της αντικατασκοπίας. Του επρόσφεραν μίαν ζώνην Φόδελε – Τύλισσος- Βενεράτο- Πεζά – Θάλασσα εκτός της οποίας θα κυκλοφορήσουν ελεύθερα οι αντάρτες. Θέλουν να σας δουν όπως λένε για άλλα ζητήματα όχι σπουδαία μα σας παρακαλώ να μη έρθετε εις επαφές. Έχουν κανονίσει ένα τρόπον με τον οποίον θα μπορέσουν να συναντήσουν τον Μιχάλη εν ανάγκη. Ακόμα περιμένω οδηγίες από κάτω.
Αλέξης”.
Ο ΄Αλεξ Ρέντελ ή Αλέξης, παρεμβαίνει στην πρόταση της ΕΟΚ προς τον Ανδρέα Νάθενα για διορισμό του Καπετάν Πετρακογιώργη, (Π), ως Φρουράρχου Ηρακλείου μετά την απόσυρση των Γερμανών στα Χανιά που αναμένεται να γίνει σύντομα. Τον καλεί να μην έρθει σε επαφή με τους γερμανούς (κατώτερους) αξιωματικούς Bauer (ανθυπολοχαγό) και Kleischmidt (Λοχαγό), απεσταλμένους του Στρατηγού Μύλερ για τον ορισμό των ασφαλών ζωνών των ανταρτικών Ομάδων.
- Άλεξ Ρέντελ προς Ανδρέα Νάθενα, 16 Σεπτεμβρίου 1944
“Αγαπητέ μου φίλε
Σήμερα έστειλα ένα γράμμα στο Μ. Ξ. για να φέρει 50 άνδρας μέσα στην πόλιν. Επίσης σας παρακαλώ να εκδώσητε διαταγές σε μιαν ομάδα από 50 άνδρας περίπου ή περισσότερους αν διαθέτητε η οποία θα πλησιάσει στο αεροδρόμιον Ηρακλείου. Υπάρχει πληροφορία ότι το αεροδρόμιον έχει σχεδόν εγκαταληφθή από τη φρουρά.
Η ομάς θα …. κρυφά προς Μπαμπαλή μετόχι στον Ε. Μαραζάκη ο οποίος θα αναλάβη την απόκρυψιν και την τροφοδοσίαν της ομάδος. Το χωριό ευρίσκεται νοτίως του αεροδρομίου και εις απόστασιν 2 ως 3 χιλιόμετρα. Η ομάς πρέπει να κάνη αναγνώρισιν του αεροδρομίου – ιδιαιτέρως της φρουράς.
Εχθές ελάβαμε την εξής απαίτησιν για την συνάντησιν του Μιχάλη με τους αντιπροσώπους του στρατηγού MULLER : «Να μην αναλάβητε καμμίαν υποχρεώσιν. Θα σας στείλουμε οδηγίες όσο δυνατόν ταχύτερον». Πρέπει να έχωμε μέρα και νύκτα συνέχεια παρών διότι φαίνεται ότι η κατάστασις θα εξελίση ραγδαίως.
Αλέξης
Υ.Σ. Σας στέλνω 12 (δώδεκα) λίρες για σας και για τις ομάδες. Αν έχει κι άλλα χρήματα και αν τα χρειάζετε θα σας τα στείλω
Αλέξης”.
Τους 50 άνδρες που ζητά ο Ρέντελ από τον Αρχηγό της Ανεξάρτητης Ομάδος Ανωγείων Μιχάλη Ξυλούρη (Μ.Ξ.), έχει σκοπό να τους χρησιμοποιήσει για την διαφύλαξη του λιμανιού του Ηρακλείου. Τους άλλους 50 άντρες που ζητά από τον Ανδρέα Νάθενα θα χρησιμοποιήσει στη φύλαξη του αεροδρομίου Ηρακλείου. Οι συζητήσεις για την μη ανατίναξη του λιμένα και του αεροδρομίου Ηρακλείου, έχουν προχωρήσει μεταξύ των αξιωματικών του Συμμαχικού Στρατηγείου και των Γερμανών αξιωματούχων.
- Πάτρικ Λη Φέρμορ προς Ανδρέα Νάθενα, 17 Σεπτεμβρίου 1944
´Αγαπητέ μου Λεωνίδα
Συναντήθην σήμερον με τον αντιπρόσωπον του Μύλλερ κ. Μπάουερ ο οποίος θέλει να έλθη εις προσωπικήν επαφήν μαζί σας.
Η Διαταγή του Στρατηγείου είναι να περιμένωμε οδηγίας του, μέχρι της στιγμής δεν έχομεν όμως. Η γνώμη του Αλέξη είναι να έλθετε εις επαφήν για να δούμε τέλος πάντων τι θέλει χωρίς να αναλάβωμε υποχρεώσεις.
Ο κ. Μπάουερ μου είπε σήμερον ότι θέλει να σας συναντήσει δια τον καθορισμόν ζωνών μεταξύ Γερμανικών και Ανταρτικών δυνάμεων.
Ως θα σας πει ο αγγελιοφόρος εγώ θα βρίσκομαι ώρα 5 ½ μ.μ. σήμερον μαζύ με τον Μπάουερ στο χωριό Κανλί – Καστέλλι σεις θα βρίσκεσθε έξω του χωρίου ½ ώρα, μαζύ σας θα έχετε 5 οπλοφόρους ως τιμητική φρουρά με καλό παρουσιαστικό. Στο μέρος της παραμονής σας θα με οδηγήσει ο Μοσχαπιδάκης.
Προ της συνομιλίας σας θα ομιλήσωμεν ιδιαιτέρως για να σας κατατοπίσω λεπτομερώς επί της γνώμης του Αλέξη και των οδηγιών από κάτω. Εάν όμως δεν θελήσετε να γίνη τότε πρέπει να ειδοποιήσετε τον Μοσχαπιδάκη για να με πληροφορήσει περί τούτου. Έχω την γνώμην ότι η συνάντησις είναι απαραίτητος.
Έδωσα δύο λίρες για τον Πλεύρη στην Επιτροπήν προς αγορά σιγαρέττων κλπ.
Έχομε να μιλήσωμε για πολλά πράγματα κατά την συνάντησίν μας. Η συνάντησις με τον Γερμανόν να παραμείνει μυστική μεταξύ μας δια να μην την εκμεταλλευθή η Ε.Α.Μ.
Σας χαιρετώ Μιχάλης».
Ο Πάτρικ Λη Φέρμορ, με την επιστολή του προς τον Ανδρέα Νάθενα – Λεωνίδα, ζητά να μιλήσουν ιδιαιτέρως, πριν ο Έλληνας αξιωματικός συναντήσει τον εκπρόσωπο του Στρατηγού Μύλερ, ανθυπολοχαγό Μπάουερ. Ο Πάτρικ Λη Φέρμορ, επεμβαίνει στα εσωτερικά ζητήματα του νομού Ηρακλείου και ζητά η συνάντησή τους, (Νάθενας, Φέρμορ, Μπάουερ), να μείνει μυστική από τους αρχηγούς και άντρες του ΕΑΜ.
- Άλεξ Ρέντελ προς Ανδρέα Νάθενα, 17 Σεπτεμβρίου 1944
“Αγαπητέ μου φίλε
Ο Μιχάλης μου λέγει ότι ο αντιπρόσωπος του στρατηγού MULLER θέλει οπωσδήποτε να σας δει για να συζητήσητε δια τες ζώνες που θέλουν οι Γερμανοί να κανονίσουν και για τους αντάρτες και για τους εαυτούς των. Ασφαλώς δεν μπορούμε να εγκρίνωμε ένα τέτοιον σχέδιον και όπως ξέρητε, έχομεν και οδηγίες να εξακριβώσωμε όλες τες λεπτομέριες των προσφορών των χωρίς να κάνωμε καμμίαν υπόσχεσιν μας και καμμίαν έγκρισιν – και μάλλον χωρίς να πούμε εμείς καμμίαν λέξιν.
Γι’αυτό σας παρακαλώ να μη έρθητε εις επαφήν τώρα με αυτόν τον Γερμανόν. Αν θέλει όπως λέγει να συζητήσει μόνον για τες ζώνες αυτές, ο Μιχάλης θα μπορέση να εξακριβώσει τες συνθήκες – αν θέλει όμως να σας ομιλήσει δια κάτι τι άλλο που δεν θέλει να εξηγήση σε κανένα άλλο, θα μπορέσει ο Μιχάλης να αποκαλύψη και αυτό το γεγονός και σ’αυτήν την περίπτωσιν θα μπορέσητε να τον συναντήσητε αργότερα.
Λοιπόν σας παρακαλώ να στείλετε μιαν σημείωσιν μαζύ με τον Μιχάλη, να πήτε ότι πρέπει να εξηγηθή στον Μιχάλη ο Γερμανός ότι θέλει να πη.
Εχθές σας έστειλα μιαν επιστολήν να σας πω ότι είχα διατάξη την παρέαν του Μ. Ξ. να έρθη πιο κοντά στην πόλιν. Πραγματικώς είχεν μίαν συμπλοκήν με μερικούς Γερμανούς και κατόπιν έφυγαν στο χωριό στο οποίο τους έστειλα προχθές. Σας εφάνηκε τότε πάρα πολύ μακρυά – μόνον μου φαίνεται τώρα ότι οι Γερμανοί δεν θα φύγουν αμέσως απ’εδώ – πιθανώς θα μείνουν τουλάχιστο για μιαν εβδομάδα ακόμα και υπάρχουν και πολλοί Γερμανοί στην πόλιν μέσα σήμερα. Γι’αυτό μου φαίνεται καλό να μείνουν οι δικοί μας πιο μακρυά προς το παρόν και στέλνω ένα γράμμα στο Μ.Ξ. να μείνει εκεί που είναι
Με αγάπην και εκτίμησιν
Αλέξης
Υ.Γ. Μου φαίνεται ότι οι Γερμανοί προσπαθούν τώρα να μας διαιρέσουν. Δηλαδή θέλουν να μας προσφέρουν συνθήκες οι οποίες θα φανούν ότι είναι στο συμφέρον του πληθυσμού μα πρόκειται πραγματικώς να τους αφήσουν ήσυχους και εις θέσιν να φύγουν χωρίς δυσκολίας και να καταστρέψουν όλους τους στρατιωτικούς στόχους χωρίς εμπόδισιν. Γι’αυτό σας παρακαλώ να αποφύγετε την συνάντησιν αυτήν
Αλέξης”.
Ο Άλεξ Ρέντελ με την επιστολή του κάνει γνωστό τη συμπλοκή του Αρχηγού Ανωγείων Χριστομιχάλη Ξυλούρη και των ανδρών του με Γερμανική περίπολο στα Αξίπετρα και την αλλαγή των σχεδίων για το λιμάνι του Ηρακλείου. Με την επιστολή, διαπιστώνονται οι διαφορετικές εκτιμήσεις της κατάστασης των αξιωματικών Ρέντελ και Φέρμορ. Ο Πάτρικ Λη Φέρμορ επιδιώκει συνάντηση του Ανδρέα Νάθενα με τον εκπρόσωπο του Στρατηγού Μύλερ, ενώ ο Ρέντελ «συμβουλεύει» τον Νάθενα να μην κάνει συνάντηση μαζί του.
- Πάτρικ Λη Φέρμορ προς Ανδρέα Νάθενα, 19 Σεπτεμβρίου 1944
“Αγαπητέ μου Ανδρέα
Δυστυχώς ή ευτυχώς εματαιώθη η συνάντησίς μας που έγραφα στην προχθεσινή μου επιστολή. Συνηντήθην και δια τρίτην φοράν με τον Γερμανόν αξιωματικόν και παρίστατο ο προσωπικός απεσταλμένος του Μύλλερ λοχαγός Κλάινσμιθ. Αι προτάσεις των αφεώρουν τον καταρτισμόν ζώνης μεταξύ των ανταρτικών ομάδων και των γερμανικών στρατευμάτων.
Η ζώνη είναι Φόδελε-Τύλισσος-Βενεράτο-Πεζά-Βόρειος παραλία. Εις αυτήν δεν επιτρέπεται να εισέλθουν ένοπλαι ανταρτικαί ομάδες αλλά και δεν θα γίνεται σύγκρουσις μεταξύ Γερμανών-Ανταρτών εις την ζώνην.
Ήδη εκδόθη διαταγή εις τους Γερμανούς να μη κτυπούν τους αντάρτας. Η ζώνη πιθανώς θα υποχωρήση κατά την ομολογία του αξιωματικού. Πάντα τα ανωτέρω ετηλεγραφήθησαν, η απάντησις είναι να περιμένωμε οδηγίας. Η γνώμη του Αλέξη είναι, όπως σας γράφει, να μη αναλάβωμεν ουδεμία υποχρέωσι ούτε δέσμευσι. (Σας γράφει στην επιστολή)
Πληροφορίαι
1) Αι επάκτιαι πυροβολαρχίαι ευρίσκονται στας θέσεις έχουσαι διαταγάς αντιστάσεως μέχρις εσχάτων.
2) Αποσύρονται αι δυνάμεις του Νομού Λασιθίου τελικώς σήμερον. Τα παρατηρητήρια των πυροβολαρχιών ………
Η υπάρχουσα δύναμις των Γερμανών εκ της περιοχής Ηρακλείου αναβιβάζεται εις 2000-2500 άνδρας εκ τούτων 700 άνδρες εντός των τειχών της πόλεως, οι υπόλοιποι κατανέμονται εις την ύπαιθρον μεταξύ των επακτίων και αντιαεροπορικών πυροβολαρχιών, των υπηρεσιακών αεροδρομίων – 2 λόχοι πεζικού (Βενεράτο και Πεζά) και υπολείμματα της 22ας Μεραρχίας με τα υλικά αυτής.
Πέμπτη ή Παρασκευή υπάρχει η πληροφορία ότι θα φύγει η Διοίκησις των βαρέων αντιαεροπορικών πυροβολαρχιών. Τούτο με κάνει να πιστεύω ότι υπάρχει πιθανότης τελικής αποχωρήσεως των Γερμανών πολύ συντόμως. Έχομεν εξεύρει οικήματα δια την απόκρυψιν ενόπλων τμημάτων ενταύθα. Παρά την συμφωνία Ε.Ο.Κ. – Ε.Α.Μ. εξακολουθεί η προπαγάνδα εναντίον της Ε.Ο.Κ. και η κακοποίησις μελών της Ε.Ο.Κ. ληστρικής μορφής.
Έλαβα επιστολήν του Θωμά (Τομ) ο οποίος γράφει ότι «ουδεμία αρχή θα διορισθή μέχρι της ελεύσεως της Κυβερνήσεως ή της αφίξεως αντιπροσώπου αυτής. Αι αρχαί θα μείνουν όπως έχουν (και η Χωροφυλακή) μέχρι της αφίξεως (των Συμμαχικών Στρατευμάτων). Αι αρχαί θα υποστηριχθούν υπό των συνεργαζομένων ενόπλων τμημάτων των οργανώσεων».
Πληροφορίαι φέρουν ότι ανταρτικαί ομάδες προβαίνουν εις ληστρικάς πράξεις εις μερικάς περιοχάς της διαμονής των.
Σχετικώς με το ζήτημα του Γερμανού θα απαντήσω ότι δεν ήλθα εις επαφήν μαζύ σας αλλά θα ήθελα την γνώμη σας επί όλων των ανωτέρων συνομιλιών.
Πιστεύω να συναντηθούμε γρήγορα για να μιλήσωμε λεπτομερώς επί όλων των ζητημάτων. Ένα πράγμα που πρέπει να τύχη αμέσου διαταγής εκ μέρους σας είναι να αποστείλετε (κατόπιν επαφής με Πλεύρη) προς Μπαμπαλή Μετόχι (χωρίον ευρισκόμενον νοτίως αεροδρομίου Ηρακλείου) μια ομάδα ενόπλων όπως φρουρήσουν το αεροδρόμιο και τα υλικά του εις περίπτωσιν αποχωρήσεως των Γερμανών δια να μη διαρπαγούν αυτά από τους κατοίκους των πέριξ χωριών.
Έχω γράψει σχετικώς με τα ανωτέρω στον άνθρωπο της Οργανώσεως Εμμανουήλ Μαραζάκη δια την απόκρυψι και τροφοδοσία της ομάδος. Περιμένω απάντησι επί αποριών σας επί των ανωτέρω. Είναι απαραίτητος ανάγκη να υπάρχη διαρκώς σύνδεσμος μεταξύ μας δια να σας αναφέρω πληροφορίας και να σας μεταβιβάζω οδηγίας του Αλέξη. Για ότι θέλετε είμαι στην διάθεσί σας
Μετ’ εκτιμήσεως Μιχάλης».
Ο Πάτρικ Λη Φέρμορ, επανέρχεται να τονίσει με την επιστολή του στον Ανδρέα Νάθενα τη δημιουργία νεκρής ζώνης μεταξύ ανταρτικών ομάδων και γερμανικών στρατευμάτων. Στις συνομιλίες των συμμάχων αξιωματικών με τον εκπρόσωπο του Γερμανού Διοικητή Κρήτης Μύλερ για τη δημιουργία νεκρής ζώνης, δεν καλείται Ανδρέας Νάθενας, Στρατιωτικός Διοικητής Ηρακλείου, απεσταλμένος της Ελληνικής Κυβέρνησης.
* Ο Γεώργιος Α. Καλογεράκης είναι δρ. Πανεπιστημίου Ιωαννίνων, διευθυντής Δημοτικού Σχολείου Θραψανού Πεδιάδος