Στις 27 Ιανουαρίου 2015, το τηλεοπτικό κανάλι της Κρήτης επισκέφτηκε τα Ανώγεια. Η δημοσιογράφος του καναλιού ρωτούσε τους κατοίκους να καταθέσουν την άποψή τους, σχετικά με την καταψήφιση της Χρυσής Αυγής στις εκλογές στις 25 Ιανουαρίου, όπου το συγκεκριμένο πολιτικό κόμμα δεν πήρε καμιά ψήφο στα Ανώγεια. Μεταξύ αυτών που απάντησαν στη δημοσιογράφο ήταν και η ηλικιωμένη Ευθυμία Βασίλειου Μανουρά – Παπαδιού, (80 ετών). Ο διάλογος μεταξύ της δημοσιογράφου και της Ευθυμίας έχει ως εξής:
«…οι Γερμανοί; Εκαταστρέψανε το χωριό, εκάψα το, σκοτώσα τσ’αθρώπους. Εμένα μου σκοτώσανε τρεις μου αδερφούς και το πατέρα μου τέσσερις. Ήντα άλλο θες να σου πω;
-Άρα δεν θα τους ψηφίζατε ποτέ.
-Ποτέ. Τσι Γερμανούς ήθελα πα ψηφώ; Ποτέ.
-Πόσων χρονών είστε;
-Ογδοήντα.
-Άρα τα θυμάστε καλά.
-Καλά τα θυμούμαι. Εγώ ήμουνε παιδί μα τα θυμούμαι. Όλα τα θυμούμαι, τις στέρησες και ότι είχαμε…»ª.
………………………..
Λίγα είναι σήμερα τα μέλη της οικογένειας των Παπαδιών στα Ανώγεια. Στη διάρκεια του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου, (Ελληνοϊταλικός πόλεμος, Μάχη Κρήτης, Κατοχή και Αντίσταση) η οικογένεια πρόσφερε το αίμα έξι ανθρώπων της και ενός ακόμη που τραυματίστηκε στα βουνά της Αλβανίας.
Οι Παπαδιοί θύματα του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου είναι: Παπαδιός Γεώργιος του Μιχαήλ (Γιαγκουλογιώργης), Παπαδιός Στυλιανός του Ανδρέα, Παπαδιός Ιωάννης του Στυλιανού, Παπαδιός Εμμανουήλ του Στυλιανού, Παπαδιός Νικόλαος του Ανδρέα, Παπαδιός Εμμανουήλ του Μιχαήλ και Παπαδιός Μανόλης του Γεωργίου (Μπαντουβάς), τραυματίας του Ελληνοϊταλικού πολέμου.
Τα ονόματα των θυμάτων της οικογένειας Παπαδιού αναφέρονται στην Έκθεση της Ανεξάρτητης Ομάδος Ανωγείων, καθώς και στο βιβλίο του δασκάλου, συγγραφέα και πρώην Δημάρχου Ανωγείων Γεωργίου Ιωάννου Σμπώκου στο βιβλίο του «Ανώγεια, η ιστορία μέσα από τα τραγούδια τους», στη σελίδα 246.
Παπαδιός Γεώργιος του Μιχαήλ (Γιαγκουλογιώργης)
Ο Γεώργιος Παπαδιός ή Γιαγκουλογιώργης ακολούθησε την ομάδα των συγχωριανών του και πολέμησε άοπλος τους Γερμανούς αλεξιπτωτιστές στη Μάχη του Λατζιμά. Βρήκε τον θάνατο την Τετάρτη 21 Μαΐου 1941, όταν μία σφαίρα από όπλο Γερμανού αλεξιπτωτιστή τον βρήκε στο κεφάλι.
Η φορά της σφαίρας ήταν από πάνω προς τα κάτω, που σημαίνει ότι ο Γερμανός τον πυροβόλησε από ψηλά, ενώ προσέγγιζε με το αλεξίπτωτο το κρητικό έδαφος. Τη μάχη στο Λατζιμά και τον θάνατο του Γιαγκουλογιώργη, περιγράφει ο Γιώργης Μανουράς – Ζωνογιώργης την 1η Μαρτίου 2006. Στην αφήγησή του ο Ζωνογιώργης τονίζει:
«…με το Στεφανογιάννη είπαμε ότι η κατάσταση είναι δύσκολη. Είπαμε ότι πρέπει να’μαστε έτοιμοι γιατί θα γίνει μεγάλος πόλεμος, μεγάλη μάχη με τσι Γερμανούς. Επεριμέναμε αποβάσεις στη Κρήτη, όχι ότι θα πέσουνε αλεξιπτωτιστές. Δε μου λες του λέω Στεφανογιάννη, με ήντα όπλα θα πολεμήσομε; Τα’χε πάρει όλα τα όπλα το καθεστώς. Μου λέει έχομε εμείς επαδέ εβδομήντα όπλα τα οποία μας τα δώκανε οι Εγγλέζοι για να φυλάγομε τη Νίδα. Επεριμένανε πως ήθελα κατεβούνε αεροπλάνα στη Νίδα να κατεβάσουνε Γερμανούς. Αυτά τα λέγαμε κάθε μέρα με το Στεφανογιάννη και πολλές φορές ήρχουντονε στη παρέα μας και ο παπα-Γιάννης Σκουλάς.
Και με το Σταυρακάκη εκουβεντιάζαμε. Εμείς είμαστε αποφασισμένοι αν έρθουνε οι Γερμανοί να πολεμήσομε. Στση 11 του Μάη αποφάσισα να πάω στο Ρέθεμνος να παρουσιαστώ πάλι στο στρατό. Και επήγα και βρήκα τον Αντρέα Μανουρά, επιλοχία του Τάγματος. Μου λέει ήντα γυρεύγεις επαδέ; Του λέω ήρθα να παρουσιαστώ. Εσηκώθηκα και πήγα στο Τάγμα που ήτανε στο Πλατανιά. Άοπλοι είμαστε. Κατά τσι 16-17 του μήνα εφέρανε καμιά κοσαριά όπλα και τα μοιράσανε. Επήρα κι εγώ ένα μάλινχερ. Στη γέφυρα του Πλατανιά, στου Αλμπάνη το Μετόχι. Είμαστε δεκαπέντε Ανωγειανοί. Επαρουσιαστήκαμε όλοι μοναχοί μας, εθελοντικά.
Οι Άγγλοι ήτανε από δίπλα μας, στο αεροδρόμιο. Ο Διοικητής του Τάγματος ο Νικολακάκης, μας είπε να έχομε το νου μας να μη χαλάσει τη γέφυρα η πέμπτη φάλαγγα. Η πέμπτη φάλαγγα ήτανε Έλληνες που δεν εθέλανε το πόλεμο με τσι Γερμανούς. Στις 21 του μηνός το πρωί επήγαμε να πάρομε το ρόφημα. Και βλέπομε τα γερμανικά αεροπλάνα κι αρχίζει ένας σφοδρός βομβαρδισμός. Και παρετούμε το τσάι και πιάνομε ο καθένας θέσεις όπου μπορούσε και άμα τελείωσε ο βομβαρδισμός μας ε λέει ο Ταγματάρχης ο Νικολακάκης. Βγαίνει απάνω σ’ένα καφάσι και μας ε λέει παιδιά, ο εχθρός έχει ανακαλύψει το στρατόπεδό μας και θα φύγετε όλοι από δω και θα’ρθείτε το βράδυ μετά τη δύση του ηλίου. Ν’αλλάξομε στρατόπεδο. Εφύγανε οι πιο πολλοί. Εμείς οι Ανωγειανοί που’θελα να πάμε. Εκάτσαμε από κάτω από μια ελιά και βάλαμε μια κουβέρτα…
Ετελείωσε πάλι ο βομβαρδισμός και μου λέει ο Βασίλης, έλα να βγούμε εκιέ ποπάνω που είναι ένα καφενεδάκι αν έχει πράμα να μας ε βάλει να φάμε. Και βγαίνομε στη ταβέρνα, παίρνομε δυο καρέκλες και καθίζομε και λέει ο καφετζής δεν έχω μόνο σαρδέλλες. Μας ε βάνει πολλές με λάδι και ξύδι. Και μας ε φέρνει μια ρετσίνα. Αλλά την ώρα που μας έφερνε τη ρετσίνα βλέπομε δυο Γερμανούς να πέφτουνε με αλεξίπτωτα στη παραλία. Έτσι στση 21 του μηνός μετά το μεσημέρι εδώκαμε τη πρώτη μάχη. Αρχίξαμε τη μάχη γιατί στο μεταξύ επέφτανε κι άλλοι Γερμανοί.
Εκεί ετραυματίστηκε ο Βασίλης ο Σμπώκος. Επιδέθηκε κι έφυγε μοναχός του. Μας είπε μην αφήσετε τσι θέσεις σας. Στα Χανιά εσκοτώθηκε κι ένας Ανθυπολοχαγός Ανωγειανός, ο Μανόλης Ξετρύπης. Αυτός δεν ξέρω ποια ώρα εσκοτώθηκε. Εν συνεχεία ακούω μια κουβέντα από το Λαμπρινόκωστα. Λέει σκοτώθηκε ο Γιαγκουλογιώργης. Ένας Παπαδιός Γιώργης. Εμείς εσημαδεύαμε στον αέρα τσ’ αλεξιπτωτιστές. Αυτοί μας εβάνανε από τον αέρα όπως επέφτανε. Τη σφαίρα ο Παπαδιός την πήρε στην κεφαλή από πάνω κι έπεσε κάτω. Ο Γιαγκουλογιώργης ήτανε άοπλος και μας ακλούθηξε να σκοτώσει ένα Γερμανό να πάρει το τουφέκι του. Τέτοια παλικαριά είχε. Εδώκαμε τη μάχη και ετελειώσανε οι σφαίρες μας. Καθένας μας είχε είκοσι σφαίρες. Είδαμε τσι Γερμανούς από γύρω γύρω να μας ε κυκλώνουνε.
Λέμε να βγούμε σε ένα σπίτι που ήταν απέναντι σ’ένα ύψωμα να μπορούμε να τσι πολεμούμε να μη μας ε βάλουνε στη μέση. Ο Μιχάλης ο Ρούλιος λέει ναι να πάμε. Το βράδυ εφύγαμε από κει και όπου έβρισκε επήγαινε ο καθένας μας. Εγώ εβγήκα στα Ανώγεια να βρω σφαίρες και να βάλω ψωμί στη βούργια μου…ª».
Για τον πατέρα του Γιαγκουλογιώργη, Μιχάλη Παπαδιό ή Τζιομιχάλη, σημαντικό είναι το παρακάτω περιστατικό που δημοσιεύτηκε στην ηλεκτρονική εφημερίδα ΑΝΩΓΗ των Ανωγείων στις 12 Αυγούστου 2016:
´«Χαρακτηριστικό της τόλμης και της στωικότητας που οι Ανωγειανοί αντιμετώπιζαν το θάνατο, στις δύσκολες εκείνες ώρες της καταστροφής και του ολέθρου, είναι και το ακόλουθο περιστατικό: Ο Αριστείδης Πασπαράκης ή Αλμπάτης, υπερήλικας κατά την περίοδο καταστροφής των Ανωγείων, διέμενε μόνος σε ένα μικρό σπιτάκι που είχε κτίσει σε αγρόκτημα του στο Μέσα Πλατάνι, κάτω από τα Σίσαρχα. Μια μέρα τον επισκέφθηκε ο περιπλανώμενος, όπως και οι υπόλοιποι Ανωγειανοί, επίσης γέροντας Μιχάλης Παπαδιός η Τζιομιχάλης. Την ώρα που οι δύο γέροντες καθόταν στο σπιτάκι κατέφθασε ένας Γερμανός από τα Σίσαρχα και οργισμένος τους διέταξε να σηκωθούν για να τους εκτελέσει, να τους κάνει καπούτ όπως τους είπε. Και ο Αλμπάτης απευθυνόμενος στο Τζιομιχάλη:
-Σήκω, μουρέ, στάσου ανατολικά και κάμε το σταυρό σου. Μια φορά, μουρέ,
θα ποθάνουμε, ας ποθάνουμε σήμερο!
Ο Γερμανός τους έβγαλε στον οψιγιά, πάνω από το σπιτάκι κι εκεί έχοντας γυρισμένη την πλάτη προς τον εκτελεστή, περίμεναν τη βολή.
Οι στιγμές περνούσαν βασανιστικές χωρίς ο Γερμανός να πραγματοποιεί την απειλή του. Κάποια στιγμή ο Αλμπάτης γύρισε και είδε το Γερμανό να έχει κατεβασμένο το όπλο και τον άκουσε να του λέει:
-Νιξ παππού, καπούτ σήμερο. Αύριο καπούτ!
Κι ο Αλμπάτης:
-Έπαε θαν είμαι γω και αύριο μονό να’ρθείς.
Την επαύριο οι δύο γέροντες πήγαν στις συκιές που ήταν απέναντι στο σπιτάκι να βρουν κανένα σύκο να το φάνε και να ξεπεινάσουν και αφού βοσκήθηκαν ο Αλμπάτης λέει στο Τζιομιχάλη:
-Άιντε, μουρέ, Μιχάλη να πάμε στο σπιτάκι γιατί μπορεί να’ρθεί κειοσές, εννοώντας το Γερμανό. Άμεσα όμως πήρε την απάντηση:
-Για γροίκα είντα λέει! Εγώ δε πάω!
Αργότερα ο Αλμπάτης διηγούμενος το περιστατικό στους Σαρχιανούς τους είπε ότι γύρισε στο σπιτάκι και:
-Έκεια τόνε περίμενα πολλή ώρα, μα δεν εγύρισε ο κερατάς…»
Παπαδιός Στυλιανός του Ανδρέα, Παπαδιός Εμμανουήλ του Στυλιανού, Παπαδιός Νικόλαος του Ανδρέα
Στις 12 Αυγούστου 1944 τα ξημερώματα, οι Γερμανοί έθεσαν σε εφαρμογή το τελικό σχέδιό τους για τα Ανώγεια. Κύκλωσαν το χωριό και συγκέντρωσαν τα γυναικόπαιδα στο σχολείο. Οι άνδρες που περίμεναν την εισβολή του τακτικού γερμανικού στρατού μετά το σαμποτάζ της Δαμάστας και τη μάχη στο Σφακάκι, είχαν αποσυρθεί στον Ψηλορείτη και στα γύρω βουνά του Μυλοποτάμου. Ο επικεφαλής Γερμανός αξιωματικός διέταξε τις γυναίκες, τα παιδιά και τους ηλικιωμένους να πάρουν ό,τι μπορούν από τα σπίτια τους και να το εγκαταλείψουν. Στη συνέχεια, από τις δώδεκα Αυγούστου ως το τέλος του μήνα, επιδόθηκαν στην λεηλασία και την πυρπόληση των κατοικιών, εκτελώντας συγχρόνως όσους Ανωγειανούς δεν μπόρεσαν να φύγουν από το χωριό (άρρωστους, κατάκοιτους, ανήμπορους).
Ο Στυλιανός Παπαδιός του Ανδρέα με τον αδελφό του Νικόλαο και τον γιο του Μανόλη, είχαν καταφύγει σε μια σπηλιά στο Στρούμπουλα. Παρέμειναν εκεί από τις 12 Αυγούστου 1944 που μπήκαν οι Γερμανοί στα Ανώγεια, ως την Κυριακή 20 Αυγούστου. Την ημέρα αυτή, αποφάσισαν να κατεβούν στην Τύλισο για να βρουν φαγητό. Οι Γερμανοί που περιπολούσαν στην περιοχή σε μικρές ομάδες, τους συνέλαβαν στη θέση Αλώνια, λίγο έξω από την Τύλισο. Χωρίς διαδικασίες και διαπιστώνοντας ότι ήταν Ανωγειανοί, τους έσυραν στην άκρη μιας πλαγιάς και τους
εκτέλεσαν. Η διαδικτυακή εφημερίδα ΑΝΩΓΗ σε άρθρο της στις 12 Αυγούστου 2016 με τίτλο: Το ολοκαύτωμα των Ανωγείων – 72 χρόνια μετά. Κανείς δεν ξεχνά, τίποτα δεν ξεχνιέται σε μία μικρή παράγραφο υπενθυμίζει την εκτέλεση των τριών μελών της οικογένειας Παπαδιού στην περιοχή Αλώνια Τυλίσου: ´«… και ακόμη 3 Παπαδιούδες Ανωγειανοί, Παπαδιός Στυλιανός, Παπαδιός Εμμανουήλ και Παπαδιός Νικόλαος ευρισκόμενοι στο Στρούμπουλα και μη αντέχοντας την πείνα, κατεβαίνουν στην Τύλισσο για να βρουν κάτι να φάνε, συλλαμβάνονται από τους Γερμανούς στη θέση Αλώνια και εκτελούνται επιτόπου…».
Παπαδιός Ιωάννης του Στυλιανού
Τον Αύγουστο του 1944 οι Γερμανοί σχεδίασαν και εκτέλεσαν ένα σχέδιο που άφησε ανεξίτηλα τα σημάδια του στην επαρχία Μυλοποτάμου και στο ιστορικό χωριό Ανώγεια. Το σχέδιο είχε να κάνει με την ασφαλή μεταφορά και σύμπτυξη των Γερμανών και Ιταλών στρατιωτών από τους νομούς Λασιθίου Ηρακλείου και Ρεθύμνης στα Χανιά. Οι πληροφορίες του Γερμανού Διοικητή του Φρουρίου Κρήτης στρατηγού Φρειδερίκου Γουλιέλμου Μίλερ ήταν ότι στον ορεινό Μυλοπόταμο και ειδικά στις παρυφές του Ψηλορείτη βρίσκονταν:
- Η ομάδα του Αρχηγού Καπετάν Γεωργίου Πετρακογιώργη
- Η Ανεξάρτητη Ομάδα Ανωγείων της Ε.Ο.Κ. στη θέση Μίθια του οροπεδίου της Νίδας με αρχηγό τον καπετάν Μιχάλη Ξυλούρη ή Χριστομιχάλη
- Η ομάδα της Ε.Ο.Κ. Κρουσώνα στη θέση Ασφενταμιά ή Τσιλαθιά χωρίς αρχηγό, με τα κυριότερα στελέχη της.
- Η ομάδα του ΕΛΑΣ Ηρακλείου στη θέση Τσουνιά με καπετάνιο τον Ιωάννη Ποδιά και τριπλή διοίκηση.
- Η ομάδα του ΕΛΑΣ Ρεθύμνης στη θέση Τσουνιά με τριπλή διοίκηση.
- Η ομάδα ενόπλων Ανωγειανών του ΕΑΜ στη θέση Βιτσιλιά με επικεφαλής τον Έφεδρο Ανθυπολοχαγό Γεώργιο Τρουλινό.
- Οι Βρετανοί Αξιωματικοί Αντ/χης Τομ Ταμπάμπιν και Λοχαγός Ουίλλιαμ Στάνλεϋ Μος στη θέση Πετροδολάκια με ασύρματο.
(Γεωργίου Κάβου, Γερμανοϊταλική Κατοχή και Αντίσταση Κρήτης, σελ. 538).
Έπρεπε λοιπόν να εξουδετερωθούν οι παραπάνω ομάδες, για να γίνει η μεταφορά των Γερμανών και Ιταλών στρατιωτών στα Χανιά, με τις λιγότερες δυνατές απώλειες. Το σχέδιο που ετοίμασαν οι Γερμανοί προέβλεπε την κύκλωση και την εξερεύνηση του Ψηλορείτη, καθώς και την εκ θεμελίων καταστροφή των Ανωγείων.
Για την εκτέλεση του σχεδίου πήραν μέρος οχτώ τάγματα. Δύο από το Ηράκλειο του 65ου Συντάγματος, δύο από τη Μεσαρά του 47ου Συντάγματος, δύο από την πόλη του Ρεθύμνου, ένα από τα Χανιά και το τάγμα του Σπηλίου Ρεθύμνου. Τη διοίκηση της επιχείρησης είχε ο Συν/χης Μπέτμαν. Η επιχείρηση άρχισε τη νύχτα της 12ης προς την 13η Αυγούστου 1944, με όλα τα γνωστά επακόλουθα (κάψιμο και λεηλασία των Ανωγείων, ομαδικές εκτελέσεις αμάχων, καταστροφή και λεηλασία των μητάτων του Ψηλορείτη).
Στις 20 Αυγούστου, ο Συντ/χης Μπέτμαν διέταξε τη διακοπή των επιχειρήσεων, επιχειρήσεις που στην εξερεύνηση του Ψηλορείτη δεν είχαν τα αναμενόμενα για τους κατακτητές αποτελέσματα. Οι ομάδες των αντιστασιακών είχαν καταφέρει να διαφύγουν από τον ασφυκτικό κλοιό. Οι Γερμανοί άρχισαν να υποχωρούν προς τις βάσεις εξορμήσεώς τους, αφού παρέμειναν αρκετοί στα Ανώγεια για υποστήριξη των τμημάτων του Μηχανικού που κατέστρεφε το ιστορικό χωριό.
Στις 21 Αυγούστου 1944 οι Γερμανοί του 65ου Συντάγματος που βρίσκονταν στα Σίσαρχα και κατευθύνονταν προς το Ηράκλειο, συνέλαβαν από το χωριό Καμαράκι και την ευρύτερη περιοχή αμάχους. Τους οδήγησαν στην έξοδο του Γωνιανού φαραγγιού στην τοποθεσία Ποροφάραγγο και τους εκτέλεσαν. Συνολικά εκτελέστηκαν 23 άνδρες. Δεκαεφτά από το Καμαράκι, ένας από το Αστυράκι, ένας από τις Γωνιές, ένας από τα Σίσαρχα, τρεις από τα Ανώγεια και ένας από τον Καμαριώτη.
Μεταξύ των εκτελεσθέντων και ένας από την οικογένεια των Παπαδιών, ο Ιωάννης Παπαδιός του Στυλιανού. Ήταν γαμπρός στο χωριό Καμαράκι και την προηγούμενη ημέρα 20 Αυγούστου 1944, οι Γερμανοί είχαν εκτελέσει τον πατέρα του Στυλιανό, τον αδερφό του Μανόλη και τον θείο του, (αδερφό του πατέρα του) Νικόλαο στη θέση Αλώνια Τυλίσου.
Παπαδιός Εμμανουήλ του Μιχαήλ
Ο 32χρονος Μανόλης Παπαδιός του Μιχαήλ ήταν αγρότης στο επάγγελμα. Από τις 12 Αυγούστου 1944 που οι Γερμανοί κύκλωσαν τα Ανώγεια και άρχισαν να τα καταστρέφουν, είχε καταφύγει στα δυτικά χωριά του Μυλοπόταμου. Στο χωριό Μετόχια Καμαριώτη πιάστηκε από γερμανική περίπολο. Όταν οι γερμανοί που τον συνέλαβαν διαπίστωσαν την ανωγειανή του καταγωγή, τον εκτέλεσαν αμέσως. Το ημερολόγιο έδειχνε 29 Αυγούστου 1944, ανήμερα του Αγίου Ιωάννου του Ριγολόγου.
Παπαδιός Μανόλης του Γεωργίου ή Μπαντουβάς
Ο Μανόλης Παπαδιός ή Μπαντουβάς, πολέμησε στα βουνά της Αλβανίας τον φασιστικό στρατό των Ιταλών, στον πόλεμο του 1940-41. Από το μέτωπο, μεταφέρθηκε σε στρατιωτικό νοσοκομείο ως παγόπληκτος. Οι γιατροί ακρωτηρίασαν τον Μανόλη Παπαδιό στα κάτω άκρα, προκειμένου να ανακόψουν την πορεία της γάγγραινας. Έτσι ο Μανόλης Παπαδιός, ήταν ένας από τους χιλιάδες ανάπηρους του Ελληνοϊταλικού πολέμου και ένα από τα εφτά (7) μέλη της ανωγειανής οικογένειας των Παπαδιών, που προσέφεραν τα πάντα για την πατρίδα.
* Ο Γεώργιος Α. Καλογεράκης είναι δρ Πανεπιστημίου Ιωαννίνων, διευθυντής Δημοτικού Σχολείου Θραψανού Πεδιάδος