Ακούσετε να σας ειπώ τραγούδι να το λέτε κι όσοι κι αν το ακούσετε να κάθεστε να κλαίτε. Ακούσετε να σας ειπώ για το Στεφανογιάννη
όλοι ας τον πενθήσομε γιατί’ταν παλικάρι.
Στεφανογιάννη του βουνού άτρομο παλικάρι
προδότες εκτελέσανε τα όμορφά σου κάλλη.
Με προδοσά σε πιάσανε οι Γερμανοί στ’ Ανώγεια
και σ’αφαιρέσαν τη ζωή δίχως μιλιά και λόγια.
Και στη σπηλιά σε πιάσανε κι αφού σε αφοπλίσαν
τα χέρια στα οπίσθια σου δέσαν και σ’αφήσαν.
Και κει που τον πηγαίνανε σαν άντρα παλικάρι
γλιστρά ένα δέτη και περνά σα νάτονε λιοντάρι.
Μιας θείας του εφώναξε για να της παραγγείλει.
-Θεία να πεις στους χωριανούς πως χάνετ’ η ζωή μου
για την τιμή των Ανωγειώ έχασα το κορμί μου.
Κλάψετε φίλοι κλάψετε και σεις εχθροί χαρείτε
και σεις μάνα και κύρη μου, στα μαύρα να ντυθείτε.
Το παραπάνω λαϊκό στιχούργημα, βρίσκεται στο αρχείο του Ζαχαρία Ι. Δραμουντάνη, γιου του Αρχηγού των Ανωγειανών ανταρτών Γιάννη Δραμουντάνη – Στεφανογιάννη, που δολοφόνησαν πισώπλατα τα «ηρωικά και ιπποτικά» στρατεύματα του τακτικού στρατού της Βέρμαχτ, την Κυριακή 13 Φεβρουαρίου 1944.
Το τραγούδι συνοδεύει μικρό χειρόγραφο σημείωμα που αναφέρει τα εξής:
«Βώροι, 3 Ιουνίου 1947
Εψάλη από καλλίφωνο μαθητή εις κάποιαν σχολικήν Εορτήν. Κατ’απαίτησιν των ακροατών επανελήφθη πεντάκις. Το Δημοτ. Σχολείον Βώρων-Πυργιωτίσσης».
Χθες 13 Φεβρουαρίου 2022, συμπληρώθηκαν 78 χρόνια από εκείνη τη θλιβερή ημέρα της 13ης Φεβρουαρίου 1944, που έπεφτε νεκρός χτυπημένος πισώπλατα από τα άτιμα βόλια των γερμανών κατακτητών, ο Αρχηγός Ανωγείων και Άνω Μυλοποτάμου Στεφανογιάννης.
Δεμένος πισθάγκωνα, κάνοντας ένα άλμα προς τη λευτεριά, ο Στεφανογιάννης έπεφτε νεκρός πάνω στο παχύ στρώμα του λευκού χιονιού, που είχε καλύψει τις πλαγιές του ιστορικού χωριού των Ανωγείων.
Προτίμησε ως Αρχηγός να περάσει έτσι στην αιωνιότητα, παρά να στηθεί μπροστά στις κάνες των βάρβαρων κατακτητών και που σήμερα, το «σωτήριο» έτος 2022, αυτές οι ίδιες κάνες σιγά σιγά ξεδιπλώνονται και πάλι μπροστά μας, αυτή τη φορά με μια άλλη μορφή και έναν εντελώς διαφορετικό τρόπο.
Το χρονικό της σύλληψης και εκτέλεσης του Αρχηγού Στεφανογιάννη, μπορεί να περιγραφεί σύντομα ως εξής: Τα ξημερώματα της Κυριακής 13 Φεβρουαρίου 1944, οι Γερμανοί «έζωσαν» τ’Ανώγεια. Ένα παχύ στρώμα χιονιού, είχε καλύψει το χωριό. Οι εχθροί τοποθετούν διπλές ομάδες περιφρούρησης γύρω απ’αυτό. Ο
ι στρατιώτες σκορπίζονται στις γειτονιές και πριν ακόμη χτυπήσουν οι καμπάνες των εκκλησιών, με άγριες φωνές συγκεντρώνουν τα γυναικόπαιδα και τους άντρες στην αυλή του σχολείου. Στη συνέχεια εξερευνούν τα σπίτια ένα προς ένα. Ο Στεφανογιάννης είχε διανυκτερεύσει στη γειτονιά Σπιθουριανά.
Όταν αντιλαμβάνεται τους Γερμανούς, προσπαθεί να διαφύγει. Συλλαμβάνεται όμως και οδηγείται στο σχολείο. Ανακοινώνει στον επικεφαλής των στρατιωτών της Βέρμαχτ ότι αυτός είναι ο Στεφανογιάννης και εκείνος διατάζει αμέσως να σταματήσουν οι έρευνες. Οι βάρβαροι δένουν τα χέρια του Στεφανογιάννη πίσω στην πλάτη και του ανακοινώνουν ότι θα εκτελεστεί.
Ο Στεφανογιάννης ζητά να τον εκτελέσουν πιο πέρα, μακριά από τα βλέμματα των συγχωριανών του. Ο αξιωματικός το δέχεται και μία ομάδα τον οδηγεί πιο πέρα. Στη διαδρομή, ο Στεφανογιάννης προσπαθεί να διαφύγει τρέχοντας αλλά τα γερμανικά βόλια τον χτυπούν πισώπλατα και τον αφήνουν νεκρό πάνω στο χιόνι. Μετά απ’αυτό, λύνουν τον κλοιό και αναχωρούν.
………………………………
Ο Εμμανουήλ Παπαδογιάννης καταγόταν από τον Άγιο Ιωάννη Ρεθύμνου, ήταν Πολιτευτής και μέλος της Νομαρχιακής Επιτροπής της Εθνικής Οργάνωσης Ρεθύμνου (ΕΟΡ).
Η προσωπικότητα και η καθολική αποδοχή του Εμμανουήλ Παπαδογιάννη από τους Ρεθύμνιους, τον κατέστησε ως ένα σημαντικό παράγοντα του αντιστασιακού αγώνα των Κρητών τα χρόνια 1941-1945 και πολιτικό εκπρόσωπο του απελευθερωτικού αγώνα του νομού Ρεθύμνου. (Στρατιωτικός εκπρόσωπος του νομού ήταν ο Χρίστος Τζιφάκης).
Το πλούσιο αρχείο της ζωής και της δράσης του Εμμανουήλ Παπαδογιάννη, (μέρος του οποίου αναφέρεται στην περίοδο 1941-1945), διατηρείται από τον γιο του, τον Μιχάλη Παπαδογιάννη, μόνιμο κάτοικο Αθηνών. Σ’αυτό το αρχείο ανήκουν οι παρακάτω δύο επιστολές του Στεφανογιάννη προς τον Εμμανουήλ Παπαδογιάννη και αναφέρονται:
α) Στις εκτελέσεις των δοσίλογων και των συνεργατών των κατακτητών τον Μάιο του 1942 και τα αποτελέσματα που είχαν στον νομό Ηρακλείου και
β) Στη σπουδαιότητα του Ψηλορείτη ως τόπου απόκρυψης και ασφαλούς διαβίωσης των Βρετανών Αξιωματικών Συνδέσμων που στάλθηκαν στην Κρήτη από το Συμμαχικό Στρατηγείο Μέσης Ανατολής, αλλά και όλων των επικηρυγμένων και κατατρεγμένων Κρητών πατριωτών της κεντρικής και ανατολικής Κρήτης τα χρόνια του αγώνα 1941-1945.
επιστολή 1
«Αγαπητέ κύριε Παπαδογιάννη
Το γράμμα σας επήρα και το διάβασα με μεγάλην προσοχή και ένιοσα καλά τας αντιλήψης σας και τις οποίες ακολουθώ, και το ότι μέχρι σήμερο δεν έχει συμβή τίποτε εις τον Νομό μας οφείλετε εις εμένα και τον Μηχάλη διότι εγώ εδίλοσα ρητώς και κατιγορηματικός ότι αύτοι δεν έχουν λόγω εις του Νομού μας τους ανθρώπους να επέμβουν διότι εμείς των είπων δεν έχομε προδότας αλά και εάν υπάρχουν μερικοί, θα εξετάσομε τα ζητίματα και εάν υπάρχει σε κανένα αποδικτικά εμείς ήμεθα εις θέση όταν θα νομίζομε ημείς, ότι είνε ο κατάλιλος καιρός να κάνομε την εκκαθάριση των.
Δεν πρέπει όμως η κηνή γνώμη σήμερο με τα θλιβερά αυτά γεγονότα του Ηρακλείου και των Μοιρών να μας φέρει ως υπευθύνους διότι κρατούμε επιστολήν του κ. Μόντη που μας γράφει ότι πρέπει να κτυπηθούν οι προδόται και ο νέος αντιπρόσωπος μας είπε και αυτός τα ίδια προχθές που συναντηθήκαμε, αλά δεν ημπορούμε να δίνομε εξηγίσης σήμερον και να λέμε το μιστικό σε όπιον δίποτε και ήμεθα υποχρεομένοι να σιοπούμε, και εν καιρό εάν έλθουν τα πράγματα καλά που το πιστεύομε όλοι μας, τότε θα αποκαλιφθούν όλα αυτά τα μιστικά και τότε νομίζω ότι θα δικεοθούμε.
ημείς στέλνομε επιστολήν εις τον κ. Λοχαγόν με τον ίδιον αγγελιοφόρον που σου στέλνω την επιστολήν μου και του γράφομε ότι είνε ανάγκη να συναντιθώμε με τον λοχαγόν και σας και τον Πετρακογιώργη και να αποφασίσομε όλοι από κοινού τι στάσι πρέπει να τυρίσομε και τι πρέπει να γίνη.
πάντως η γνώμη μου είναι ότι πρέπει να ενεργίση ο κ. Λοχαγός και όσο ημπορεί μάλιστα το γρηγορότερο να βρεθεί μέσον να φύγουν όσοι θα πρέπει να φύγουν και καταλίλος μετά να το μάθουν οι Γερμανοί και ίσως σταματήσουν αυτά τα σκληρά μέτρα τα οποία φοβούμε ότι θα έχομε συνέχια όπως με πληροφορούν από το Ηράκλειο και μάλιστα την Δευτέρα το βράδι θα πορίση κάπιο πρόσωπο προς συνάντησή μου αλά δεν γνοριζω τι θα θέλει να μου πει.
ήθελα να σου γράψω πολλά πράγματα αλά πιστεύω ότι θα συναντιθόμε κατ’ηδίαν και τότε τα λέμε
Με αγάπη και εκτίμηση
Στεφανογιάννης
Χαιρετισμούς πολλούς από τον Μπαντουβά Σατανά και Μηχάλην
Υ.Γ. για ότι σου γράφω να μας απαντίσης με τον άνθρωπο που στέλνομεν
7ην Ιουνίου 42”ª
Σχολιασμός: Η επιστολή έχει ημερομηνία 7 Ιουνίου 1942 και ταξινομείται ως χειρόγραφη του Αρχηγού Ανωγείων.
Στη θέση “Αστριώτικο” της Νίδας, σε διευρυμένη σύσκεψη αρχηγών και ανδρών της Κρητικής Αντίστασης με τον επικεφαλής του Συμμαχικού Στρατηγείου Αντισυνταγματάρχη Τομ Ταμπάμπιν, (μόλις είχε αντικαταστήσει τον Κρις Γουντχάουζ ή Μόντυ μετά τη διένεξή του με τον Καπετάν Μανόλη Μπαντουβά και την απόσυρσή του), πάρθηκε η απόφαση εκτελέσεων διαφόρων συνεργατών των Γερμανών.
Οι κατακτητές είχαν ήδη διανύσει ένα χρόνο κατοχής και ο δοσιλογισμός είχε ξεκινήσει δειλά δειλά να εξαπλώνεται σε όλους τους νομούς της Κρήτης.
Οι Αρχηγοί με τους άντρες τους, (Μπαντουβάς, Πετρακογιώργης, Σατανάς, Στεφανογιάννης), ανέλαβαν να εκτελέσουν τους δοσίλογους της περιοχής τους.
Έπρεπε να δοθεί ένα μάθημα στους συνεργάτες των Γερμανών και ακόμη να προστατευτούν οι ομάδες των σαμποτέρ που θα έστελνε το Στρατηγείο στην Κρήτη για δολιοφθορά στα αεροδρόμια του νομού Ηρακλείου, (Καστελλίου, Ηρακλείου και Τυμπακίου), που βοηθούσαν τον Στρατάρχη Ρόμελ στην προέλασή του στο μέτωπο της Αφρικής.
Οι τρεις Αρχηγοί, Μπαντουβάς, Πετρακογιώργης και Σατανάς, υλοποίησαν τις δεσμεύσεις τους. Όχι ο Στεφανογιάννης, που γνωρίζοντας το κοινωνικό υπόβαθρο και τις σχέσεις ισορροπίας των Ανωγειανών, σκέφτηκε να πραγματοποιήσει τις εκτελέσεις αργότερα.
Ο ίδιος δεσμεύεται να το πράξει σε κατάλληλο χρόνο. Αν αναλογιστούμε την κατάσταση που επικράτησε στον Κρουσώνα μετά τις εκτελέσεις των Τζουλιάδων και την αδελφοκτόνο αιματοχυσία που ακολούθησε στο χωριό τα χρόνια της Κατοχής, δικαιώνεται η άποψη του Στεφανογιάννη για την υπόσχεση εκκαθάρισης των προδοτών την κατάλληλη στιγμή. Ο ξαφνικός του θάνατος όμως, στις 13 Φεβρουαρίου 1944, εμπόδισε την εκπλήρωση αυτής της υπόσχεσης.
Μετά τις εκτελέσεις των δοσιλόγων, οι Γερμανοί με το αφήγημα των αντιποίνων έστησαν στο απόσπασμα δώδεκα Ηρακλειώτες, (μεταξύ τους τα αδέλφια Γεωργιάδη, Μηνά, Τίτο και Μανόλη). Ακόμη δολοφόνησαν στην Πλώρα πέντε πατριώτες και δέκα στις Μοίρες.
Στην επιστολή του προς τον Παπαδογιάννη, ο Στεφανογιάννης επιμένει να κατανοηθούν οι λόγοι που δεν προχώρησε στην εκτέλεση των προδοτών της περιοχής του, αναφέροντας μάλιστα ότι ο χρόνος θα τον δικαιώσει. Δεν εξηγεί στην επιστολή του ποιο είναι το πρόσωπο που θα βγει στον Ψηλορείτη από το Ηράκλειο να τον συναντήσει.
Γράφει ακόμη ότι προσπαθεί να πείσει τον Τομ Ταμπάμπιν να στείλει στη Μέση Ανατολή τους καταζητούμενους των Γερμανών και τελειώνοντας, αφήνει να εννοηθεί ότι το περιεχόμενο της επιστολής του γνωρίζουν ο Καπετάν Μανόλης Μπαντουβάς, ο Καπετάν Αντώνης Γρηγοράκης – Σατανάς και ο Χριστομιχάλης Ξυλούρης.
επιστολή 2
´Αγαπητέ κ. Παπαδογιάννη
επήρα το γράμμα σας και σας ευχαριστώ
επειδή βλέπω ότι μας θυμάστε ένιοσα τι θέλης να μας πεις, και είνε ανάγγη να συναντηθόμε την Πέμπτη της 12-2 ώρα εις το Κουρουπιτό στου Βρέτσο τον τόπο δια να συζητίσομε προσωπικός όλα τα ζητήματα που μας αφορούν δια τον Νομό μας.
και εάν νομίζης ότι πρέπει να παρεβρήσκετε και άλος από αυτού κανονίσετε το εσείς αυτό το ζήτημα.
ημείς θα ευρισκόμαστε εκεί που σου γράφομε εκτός από θάνατο την ημέρα και την ώρα που σου καθορίζομε.
εδώ εις την επαρχίαν πάνε τα πράγματα πολύ καλά ουδόλως μας επτόησαν τα γεγονότα τουναντίον μας επισμάτοσαν περισότερον.
άλοστε εμείς οι Ρεθύμνιοι πρέπει να ήμεθα υπερήφανοι δια την καλήν διαγογήν που έχουν δίξη εις όλε τις Επαρχίες και τιμή μας μεγάλη που έχει νιόση και η Αγγλική υπηρεσία ότι δεν ημπορεί να φυλακτεί και να διατηρηθή παρά μόνο εις τον Νομόν μας.
Όπως και οι Ηρακλειότες Συναγωνιστές που δεν βρίσκουν άσιλον παρά μόνον σε μας
θα σου έγραφα περισσότερα αλά επειδή θα συναντιθόμεν την άλην μέρα θα τα πούμε προσωπικώς και εάν παραλίπω.
Πολλούς χαιρετισμούς από όλους τους φίλους ιδιετέρος από τον Ξυλούρην.
Με αγάπη και Εκτίμησην
Ι. Σ. Δραμουντάνης
Νίδα 14/6/42ª.
Σχολιασμός: Η επιστολή έχει ημερομηνία 14 Ιουνίου 1942 και ταξινομείται κι αυτή ως χειρόγραφη του Αρχηγού Ανωγείων. Στέλνεται την ημέρα που τα κατοχικά στρατεύματα εκτελούν στον Ξηροπόταμο Ηρακλείου 50 πατριώτες, (με αιτιολογία το σαμποτάζ του αεροδρομίου Ηρακλείου την προηγούμενη νύχτα).
Μεταξύ των εκτελεσμένων ήταν ο συγχωριανός του Στεφανογιάννη Γεώργιος Σκουλάς, ένας λαμπρός επιστήμονας, το «καμάρι» της οικογένειας των Σκουλάδων. Αντί αυτή η εκτέλεση να κάμψει το φρόνημα των αντιστασιακών, λειτούργησε ως ερέθισμα για ακόμη μεγαλύτερο αγώνα, όπως αναφέρει ο Στεφανογιάννης στην επιστολή του με τη φράση …ουδόλως μας επτόησαν τα γεγονότα τουναντίον μας επισμάτοσαν περισότερον…
Ο Στεφανογιάννης στην επιστολή του ζητά από τον Παπαδογιάννη μία συνάντηση στη τοποθεσία Κουρουπητός στο μητάτο των Βρέντζηδων. Ο Στεφανογιάννης επιθυμεί τα θέματα του νομού Ρεθύμνου να τα λύνουν οι Ρεθύμνιοι και ζητά από τον Παπαδογιάννη τη δική του συμμετοχή σ’αυτό. Στο τέλος ο Στεφανογιάννης δεν κρύβει την περηφάνια του που στον Ψηλορείτη και τα Ανωγειανά μητάτα βρίσκουν άσυλο όλοι οι καταδιωκόμενοι των Γερμανών και οι άντρες της Αγγλικής υπηρεσίας.
………………………………..
Ακολουθεί ένα ακόμη τραγούδι για τον Αρχηγό Γιάννη Δραμουντάνη – Στεφανογιάννη, από τον Νικόλαο Σκουραδάκη, (Ασσύρωτοι Μυλοποτάμου). Απ’αυτό το τραγούδι δανειστήκαμε τους στίχους του σημερινού μας άρθρου:
Από καιρό το σκέφτηκα να γράψω λίγα λόγια
για έν’αγνό αγωνιστή, που έπεσε στ’Ανώγεια.
Άγαλμα του’χουν στο χωριό, καρσί στο Μεϊντάνι,
τιμήσανε τον ήρωα, τον Γιάννη Δραμουντάνη.
Του Ψηλορείτη αετός, εκειά’ταν κουραδάρης
φιλότιμό’χε κι ανθρωπιά, αντάρτης και μπροστάρης.
Όλο το Μυλοπόταμο, ήθελε να τον κάνει,
τον αρχηγό τσ’Αντίστασης, του Στεφανή το Γιάννη.
Στ’Ανωγειανά τα χώματα, έγραψε ιστορία
και έδωσε το αίμα του, για την ελευθερία.
Οι Γερμανοί τον πιάσανε και είπανέ ντου πάμε
-καλιά τουφέκι στο κορμί, παρά προδότης να’μαι.
Χρόνια επέρασαν πολλά, κι ήρθαν τα πάνω κάτω,
ιδανικά για τη φυλή σήμερα πιάνουν πάτο.
Κι αφού τα μαύρα σύννεφα πυκνώνουν στην πατρίδα
αυτούς που θυσιάστηκαν, ας βάλουμε ασπίδα.
* Ο Γεώργιος Α. Καλογεράκης είναι δρ Πανεπιστημίου Ιωαννίνων, διευθυντής Δημοτικού Σχολείου Θραψανού Πεδιάδος