Α. Βιογραφικό Ζαχαρία Ιωάννου Βελημπασάκη
Ο Ζαχαρίας Βελημπασάκης γεννήθηκε στο Καστέλλι Πεδιάδος Ηρακλείου Κρήτης το 1889. Ήταν το τελευταίο από τα τρία παιδιά του Ιωάννη Βεβημπασάκη και της Μαρίας, το γένος Χαλκιαδάκη. Αδέρφια του ήταν ο Μανώλης και η Ανεζίνα.
Από μικρός έδειξε ιδιαίτερη κλίση στα γράμματα, αλλά ο πατέρας του τον προόριζε για τις αγροτικές δουλειές και έτσι, όταν τέλειωσε το Δημοτικό Σχολείο του Καστελλίου, δεν τον άφηνε να συνεχίσει τις σπουδές του στο Γυμνάσιο. Για σπουδές προόριζε τον πρωτότοκο γιο, σύμφωνα με τις συνήθειες της εποχής.
Ο Ζαχαρίας φύσει θεληματικός έδωσε εξετάσεις σε Γυμνάσιο του Ηρακλείου κρυφά από τον πατέρα του και διακρίθηκε. Η επιτυχία του και η μεσολάβηση πολλών καθηγητών έκαμψαν τις αντιρρήσεις του πατέρα του και έτσι ο Ζαχαρίας πήγε στο Γυμνάσιο απ’όπου αποφοίτησε με βαθμό «πολύ καλώς», πολύ καλά.
Διετέλεσε δάσκαλος στο χωριό Γεράκι γύρω στο 1909-1910.
Ήταν φοιτητής της Ιατρικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών, όταν τον Οκτώβριο του 1912 με την κήρυξη των Βαλκανικών Πολέμων, κατατάχτηκε στον Ελληνικό στρατό ως εθελοντής στρατιώτης μαζί με τους: Δημήτριο Ι. Παπαδάκη, (φοιτητή Μαθηματικών), Δαυίδ Γ. Ζωγραφάκη, (φοιτητή Φιλολογίας), Νικόλαο Γ. Γιαγαλάκη, (φοιτητή Φιλολογίας), Γεώργιο Κ. Εργαζάκη, (φοιτητή Νομικής), Εμμανουήλ Ι. Τζαγκαράκη, (φοιτητή Νομικής) και πολλούς άλλους από την Κρήτη, που πολέμησαν με ηρωισμό και αυταπάρνηση στις επιχειρήσεις της Ηπείρου, της Μακεδονίας και της Θράκης.
Στις 12 Σεπτεμβρίου του 1915 επιστρατεύθηκε για δέκα μήνες ως έφεδρος δόκιμος ιατρός στο 270 Σύνταγμα Πεζικού στη Θεσσαλονίκη και αργότερα σε ουλαμό εφέδρων δοκίμων ιατρών στην Αθήνα.
Την 1η Ιανουαρίου του 1917 παντρεύτηκε τη Μαρία το γένος Σταθάκη, με την οποία απέκτησε τρία παιδιά. Τη Θεοδώρα σύζυγο μετέπειτα του στρατηγού Εμμανουήλ Βιτσαξάκη, τον Δημοσθένη, υπάλληλο της Τράπεζας της Ελλάδος και τον Κλεάνθη, ιατρό, ο οποίος παντρεύτηκε την Πολυξένη, το γένος Δουρούτη.
Κατά τον πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο πολέμησε ως έφεδρος Ανθυπίατρος και κατά τη Μικρασιατική Εκστρατεία ως υπίατρος. Το 1923 επιστρατεύτηκε πάλι ως έφεδρος ιατρός και υπηρέτησε στο Έμπεδο Ηρακλείου μέχρι της 18-7-1923.
Καθ’όλη τη διάρκεια της θητείας του στον στρατό, τιμήθηκε για την τόλμη, την ευσυνειδησία, την αυταπάρνηση και την ανθρωπιά του με πολλές ηθικές αμοιβές, επιβραβεύσεις και μετάλλια και μάλιστα με τον πολεμικό σταυρό και το χρυσό αριστείο ανδρείας.
Στο Καστέλλι εργάστηκε με την ίδια ευσυνειδησία και ανθρωπιά ως γενικός γιατρός.
Το 1924 τοποθετήθηκε ως διευθυντής του Λαϊκού Ιατρείου στο Καστέλλι Πεδιάδος. Κατά τη γερμανική κατοχή, ανέλαβε τη διαχείριση της ιατρικής βοήθειας του Ερυθρού Σταυρού, όπου, με απαράμιλλο ζήλο, αφοσίωση, ευθιδικία και ανθρωπιά, φρόντισε ακούραστα τους πάσχοντες συνανθρώπους του, όπως άρμοζε στην ανωτερότητα του χαρακτήρα του και της ψυχής του.
Πέθανε το 1950 στην Αθήνα, στο νοσοκομείο «Ευαγγελισμός» από την ανίατη ασθένεια. Μετά από χρόνια μεταφέρθηκαν τα οστά του στην ιδιαίτερη πατρίδα του, το Καστέλλι.
Β. Το Καστέλλι Πεδιάδος την περίοδο της κατοχής (1941-1944)
Οι πρώτοι Γερμανοί αλεξιπτωτιστές κατέφθασαν στο Καστέλλι Πεδιάδος στις 2 Ιουνίου 1941. Στον Καστελλιανό κάμπο, το Συμμαχικό Στρατηγείο είχε ξεκινήσει από τον Ιανουάριο του 1941 την κατασκευή ενός αεροδρομίου με σκοπό την προστασία της Κρήτης από επικείμενη γερμανική εισβολή. Οι Γερμανοί αξιωματούχοι αποφάσισαν να συνεχίσουν το έργο από εκεί που το είχαν αφήσει οι Βρετανοί και να κατασκευάσουν το αεροδρόμιο.
Το Καστέλλι έγινε τόπος υποδοχής και μόνιμης εγκατάστασης χιλιάδων Γερμανών στρατιωτών. Το έργο κατασκεύασαν τελικά Κρήτες με καταναγκαστική εργασία. Στην ευρύτερη περιοχή του Καστελλίου, οι πολίτες βίωναν όλα τα δεινά ενός πολέμου.
Επιτάξεις κατοικιών, φτώχεια, πείνα, αθλιότητες των κατακτητών, εκτελέσεις, φυλακίσεις, εκτοπίσεις σε στρατόπεδα συγκέντρωσης και εργασίας, αρπαγή προϊόντων, μαθητική διαρροή, συνεχείς συμμαχικούς βομβαρδισμούς, κ.α. Υπήρχε μεγάλη ανάγκη για βοήθεια σε φάρμακα και τρόφιμα για τους κατοίκους της περιοχής που υπέφεραν.
Ο Διεθνής Ερυθρός Σταυρός φρόντισε για το Καστέλλι και υπεύθυνο για τη διανομή των βοηθημάτων,, το Γραφείο Κρήτης της Επιτροπής Διαχειρίσεως στην Ελλάδα, όρισε έναν άξιο πατριώτη, τον Καστελλιανό γιατρό Ζαχαρία Ιωάννου Βελημπασάκη.
Γ. Οι δύο παραιτήσεις του γιατρού Ζαχαρία Ι. Βελημπασάκη από την Τοπική Επιτροπή του Διεθνούς Ερυθρού Σταυρού ΤΕΔΕΣ
Οι συχνές επιτάξεις των αγροτικών και κτηνοτροφικών προϊόντων των Καστελλιανών από τους Γερμανούς στρατιώτες της ευρύτερης περιοχής του πολεμικού αεροδρομίου, ήταν το κίνητρο του πατριώτη γιατρού Ζαχαρία Βελημπασάκη να δεχτεί τον διορισμό του ως Προέδρου της Τοπικής Επιτροπής Διαχειρήσεως φαρμάκων, τροφίμων, γάλακτος, αλατιού και σπίρτων του Διεθνούς Ερυθρού Σταυρού.
Η αρπαγή των δημητριακών που καλλιεργούνταν στον Καστελλιανό κάμπο, χιλιάδων οκάδων ελαιόλαδου που κατέληγε με τα γερμανικά και ιταλικά αεροπλάνα στην Ιταλία και τη Γερμανία, της σταφίδας, του γάλακτος και των αμνοεριφίων των κτηνοτρόφων, είχαν οδηγήσει τον ντόπιο πληθυσμό στη φτώχεια και την ανέχεια.
Ο Ζαχαρίας Βελημπασάκης, στην ηλικία των 54 ετών το 1943, συστήνει Επιτροπή διανομής της βοήθειας του Ερυθρού Σταυρού που έφτανε στο Καστέλλι.
Η βοήθεια κατέληγε αρχικά στις οικογένειες των καταναγκαστικών εργατών της «δεκαπενταμερίας», αφού οι δικοί τους στερούνταν τον αρχηγό της για δεκαπέντε ημέρες και οι αγροτικές δουλειές έμεναν πίσω. Ο γιατρός βοηθούσε και τις πολύτεκνες οικογένειες, όσες είχαν μικρά παιδιά και τους ηλικιωμένους.
Δεκάδες μαρτυρίες έχουμε καταγράψει για τη σοβαρή και υπεύθυνη δουλειά του γιατρού και των μελών της Επιτροπής, καθώς και τους λόγους που τον ανάγκασαν να υποβάλει την παραίτησή του δύο φορές. Την πρώτη φορά στις αρχές Δεκεμβρίου 1943 και τη δεύτερη ένα μήνα αργότερα, στις αρχές του Ιανουαρίου 1944. Τη δεύτερη φορά, ο Πρόεδρος του Γραφείου Κρήτης της Επιτροπής Διαχειρίσεως των βοηθημάτων του Ερυθρού Σταυρού στην Ελλάδα Εμμανουήλ Ι. Περράκης την έκανε αποδεκτή.
Η απάντηση του Προέδρου του Γραφείου Κρήτης προς τον γιατρό Ζαχαρία Βελημπασάκη μετά την υποβολή της πρώτης του παραίτησης, αναφέρει τα εξής:
´Εν Ηρακλείω τη 7 Δεκεμβρίου 1943
Προς τον κύριον Ζαχαρίαν Βελημβασάκην Ιατρόν Καστελλίου Πεδιάδος
Έχομεν την τιμήν να γνωρίσωμεν υμίν ότι δεν αποδεχόμεθα την υποβληθείσαν ημίν παραίτησίν σας από της θέσεως του Προέδρου της Τ.Ε.Δ.Ε.Σ. Καστελλίου Πεδιάδος, του Προέδρου της Υποεπιτροπής Διαχειρίσεως Φαρμάκων και της ανεξαρτήτου θέσεως του Διαχειριστού γάλακτος του Δ.Ε.Σ.
Αντιλαμβανόμεθα τας δυσχερείας ας αντιμετωπίζετε αλλ’οιαδήποτε και αν ώσιν αύται, οφείλετε να τας αγνοήσετε και να συνεχίσητε το υψηλόν και φιλάνθρωπον έργον σας χωρίς αν επηρεάζεσθε από μεμψιμοιρίας και γνώμας ατόμων άτινα δεν είναι εις θέσιν να το κατανοήσουν.
Εάν παρ’ελπίδα, θελήσητε να επιμείνητε εις την παράιτησίν σας, είμεθα υποχρεωμένοι να δηλώσωμεν υμίν ότι ο Δ.Ε.Σ. δεν δύναται άνευ της βοηθείας σας να συνεχίση το έργον του εις την Κοινότητα Καστελλίου Πεδιάδος και θα ευρεθή εις την λυπηράν και αναπόδραστον ανάγκην να διακόψη πάσαν ενίσχυσιν αυτού και έστω προς γνώσιν των ενδιαφερομένων.
Δια να μη συμβή τούτο επικαλούμεθα τα υψηλόφρονα ανθρωπιστικά σας αισθήματα, τον εγνωσμένον Πατριωτισμόν σας και σας παρακαλούμεν να μη θελήσητε να εγκαταλείψητε τον αγώνα εις την κρισιμωτέραν του φάσιν, αλλά να παραμείνητε αλύγιστος εις το καθήκον σας, όπως πράττομεν και ημείς, καίτοι ομολογούμεν ότι δεν είμεθα προικισμένοι με τας αρετάς σας.
Εν τέλει παρακαλούμεν υμάς όπως δι’ιδιαιτέρας υμών επιστολής, γνωρίσητε ημίν τους λόγους οίτινες εξηνάγκασαν και τα υπόλοιπα μέλη της Τ.Ε.Δ.Ε.Σ. να υποβάλουν τας παραιτήσεις των
Το Γραφείον Κρήτης – Επιτροπή Διαχειρίσεως Βοηθημάτων εν Ελλάδι
Εμμανουήλ Ι. Περράκηςª.
Ο γιατρός παρέμεινε αμετάπειστος και υπέβαλλε και νέα αίτηση παραίτησης. Αυτή τη φορά, ο Εμμανουήλ Περράκης την έκανε αποδεκτή και με ημερομηνία 9 Ιανουαρίου 1944, γράφει τα εξής στον Ζαχαρία Ι. Βελημπασάκη:
«Εν Ηρακλείω τη 9 Ιανουαρίου 1944
Προς τον κύριον Ζαχαρίαν Βελημπασάκην Ιατρόν – Καστέλλι Πεδιάδος
Εκτιμώντες τα αίτια άτινα σας εξηνάγκασαν εις παραίτησιν από της θέσεως του Προέδρου Τ.Ε.Δ.Ε.Σ., Τ.Ε.Φ. και διαχειριστού του γάλακτος του Δ.Ε.Σ. με πόνον ψυχής είμεθα ηναγκασμένοι να την αποδεχθώμεν.
Δια τας μέχρι σήμερον προς τον Δ.Ε.Σ. και τους συμπολίτας σας υπηρεσίας σας, παρακαλούμεν υμάς όπως δεχθήτε την έκφρασιν της άκρας ημών ευαρεσκείας.
Είναι άκρως λυπηρόν το γεγονός ότι οι συμπολίται υμών δεν ηθέλησαν είτε δεν ηδυνήθησαν να κατανοήσουν το υψηλόν έργον του Δ.Ε.Σ. ούτε να εκτιμήσουν τας προς αυτούς υπηρεσίας σας, γεγονός όπερ εκτός του ότι μας επλήγωσε την ψυχήν ως Έλληνος και συμπολίτου σας, μας αναγκάζει πλέον ως Αντιπρόσωπον του Δ.Ε.Σ. εν Κρήτη, να λάβωμεν σκληράς αποφάσεις, αίροντες πάσαν ενίσχυσίν μας δια το Καστέλλι Πεδιάδος.
Προς τούτο διετάξαμεν τον επόπτην κ. Χρυσόν να ενεργήση έλεγχον των διαχειρίσεων των αυτόθι Επιτροπών, ίνα θέσωμεν τους υπαιτίους της δημιουργηθείσας καταστάσεως υπό την κρίσιν των δεινοπαθούντων συμπολιτών σας.
Δεχθήτε παρακαλούμεν, την εξαίρετον προς υμάς εκτιμήσεώς μας.
Ο Αντιπρόεδρος της Επιτροπής Διαχειρίσεως Βοηθημάτων εν Ελλάδι
Γραφείον Κρήτης
Εμμανουήλ Ι. Περράκης»
Η παραίτηση του γιατρού είχε σοβαρές συνέπειες για τους κατοίκους της περιοχής του Καστελλίου. Η Επιτροπή Διαχειρήσεως Βοηθημάτων στην Ελλάδα πήρε το μέρος του γιατρού, κατανόησε τους λόγους της παραίτησης και διέκοψε τη βοήθεια προς τους Καστελλιανούς. Στη συνέχεια, αντιλαμβανόμενος ο γιατρός τα προβλήματα σίτισης αρκετών οικογενειών που βοηθούνταν από τον Ερυθρό Σταυρό, αναίρεσε την παραίτησή του και επέστρεψε στα καθήκοντά του. Την αναίρεση της δεύτερης παραίτησης, κοινοποίησε στον Ζαχαρία Βελημπασάκη και πάλι ο Πρόεδρος του Γραφείου Κρήτης Εμμανουήλ Ι. Περράκης, αναφέροντας στην επιστολή του με ημερομηνία 24 Ιανουαρίου 1944 τα παρακάτω:
«Εν Ηρακλείω τη 24 Ιανουαρίου 1944
Κύριον Ζαχαρίαν Βελημπασάκην Ιατρόν – Καστέλλι Πεδιάδος
Αίροντες την κατόπιν του Νο 54/9-1-44 υμετέρου εγγράφου αποδοχήν της υμετέρας παραιτήσεως, έχομεν την τιμήν να εκφράσωμεν υμίν τας θερμάς μας ευχαριστίας δια την απόφασίν σας όπως παραμείνητε εις την θέσιν του Προέδρου της Τ.Ε.Δ.Ε.Σ., Τ.Ε.Φ. και διαχειριστού γάλακτος Δ.Ε.Σ. εις την Κοινότητά σας.
Η απόφασίς σας αύτη, παρά τας αντιδράσεις ας συνηντήσατε κατά καιρούς εκ μέρους συμπολιτών σας τινών, μας πείθει δια μίαν ακόμη φοράν δια τα υψηλόφρονα αισθήματά σας.
Όντες υπερήφανοι διότι τυγχάνετε εκπρόσωπός μας, εις εν τόσον βαρύ αλλά και τόσον υψηλόν έργον, εις μίαν λίαν δεινοπαθούσαν περιφέρειαν ευχόμεθα όπως το λαμπρόν σας παράδειγμα ακολουθήσουν και άλλοι κατά τόπους εκπρόσωποί μας, δια την ευόδωσιν του έργου του Δ.Ε.Σ.
Το Γραφείον Κρήτης – Επιτροπή Διαχειρίσεως Βοηθημάτων εν Ελλάδι
Εμμανουήλ Ι. Περράκης».
Δ. Μαρτυρίες
Για να κατανοήσουμε τους λόγους παραίτησης του γιατρού Ζαχαρία Ι. Βελημπασάκη από την Επιτροπή της Βοήθειας του Ερυθρού Σταυρού, παραθέτουμε αποσπάσματα από μαρτυρίες τριών Καστελλιανών:
´..εγώ τη κατοχή ήμουνε επιστάτης στα γερμανικά μαγειρεία. Εστέναμε κάθε μέρα δυο λογιώ καζάνια. Ένα για τσι Γερμανούς στρατιώτες του αεροδρομίου και ένα για τσι εργάτες τσι δεκαπενταμερίας. Για τσι εργάτες εμαγερεύγαμε ψεύτικα πράματα. Πατάτες νερόβραστες, ρύζι νερόβραστο, τέθοια φαγιά που δεν τα΄τρωε κιανείς. Όπως τα πηγαίνανε ετσά τα φέρνανε πίσω. Για τσι Γερμανούς εκάναμε καλύτερα, ότι μας εδιατάζανε. Θυμούμαι κι εψήναμε πολλές φορές ομελέτες με πατάτες και αυγά. Κρέας εψήναμε όντεν επαίρνανε τα οζά των αθρώπω από τα χωριά. Γιατί οι Γερμανοί επηγαίνανε στα χωριά κι επαίρνανε των αθρώπω τσι αελιές, τα γουρούνια, τσι κότες, αίγες και πρόβατα, ότι ζωντανό εβρίσκανε στ’αχίρια και στα χωράφια.
Ερχόντανε στο μαγειρείο καμιά φορά γυναίκες που οι άντρες τως εδουλεύγανε στην αγγαρεία και μου ζητούσανε πράματα. Μου λέγανε ότι ο γιατρός ο Μπελημπασάκης τόσε δίνει γάλα από τον Ερυθρό Σταυρό κι εγώ αν εμπόρουνα να τος έδινα πράμα φαγώσιμο. Ο γιατρός ο Ζαχαρίας εδιαμοίραζε τη βοήθεια του Ερυθρού Σταυρού στσ’αθρώπους που εδυσκολεύουντανε να τα βγάλουνε πέρα. Αλλά εμπόρουνα ; Δεν εμπόρουνα. Γιατί’χαμε ένα Γερμανό και κάθε βράδυ εμέτρανε τα τρόφιμα, μη και λείπει πράμα. Και αν του΄λειπε κανένα ψωμί έπιανε μια βέργα και μας εράβδιζε όλους….».
(Κωνσταντίνος Λιονάκης, Καστέλλι, Μάρτιος 2004)
´…ο καλύτερος Καστελλιανός, ο καλύτερος χωριανός μας ήτανε ο Μπελημπασάκης ο γιατρός. Επολέμησε στη Μακεδονία το 17 και στη Μικρά Ασία το 20-22. Τη κατοχή ήταν υπεύθυνος για τη βοήθεια που έστελνε ο Ερυθρός Σταυρός στσι εργάτες του αεροδρομίου, στσι δεκαπενταμερίες. Αυτός δεν εμοίραζε το γάλα, τα ρούχα, και ότι άλλο εστέλνανε στσ’εργάτες αλλά στις φτωχές οικογένειες όλης της περιοχής. Εγύρευγε αυτούς που’χανε πραγματική ανάγκη και τσι βοηθούσε.
Πολλές φορές τον εκακολογούσανε και κάποιοι ότι δεν κάνει καλά τη δουλειά που του αναθέσανε. Αλλά αυτοί που τον εδιαβάλανε ήτανε οι τελευταίοι του χωριού. Μακάρι να’χαμε σα το Μπελημπασάκη κι’άλλους τέθοιους χωριανούς…».
(Κίμωνας Γεωργίου Ζωγραφάκης, Καστέλλι – Γούβες, Ιούλιος 2002)
´…ο γιατρός ο Ζαχαρίας Μπελημπασάκης εμπήκε Πρόεδρος σε μια επιτροπή για τη βοήθεια που έφτανε στο Καστέλλι. Γάλα και φάρμακα θυμούμαι να μοιράζει στο κόσμο. Τα φάρμακα τα έδινε ο ίδιος που εγύριζε όλη μέρα στα σπίθια που είχανε αρρώστους. Πολλά κοπέλια της περιοχής δεν θα ζούσανε αν δεν ήτανε ο γιατρός να τα ξανοίγει. Επήγαινε όπου τον εκαλούσανε, έβλεπε τον άρρωστο, του άφηνε τα φάρμακα του Ερυθρού Σταυρού και έφευγε. Χωρίς να παίρνει από κανένα λεφτά. Και στο βουνό ερχόντανε μαζί με το γιατρό το Κατζούρη. Εφρόντιζε κι εμάς τσ’αντάρτες.
Επαραπονεθήκανε μετά κάποιοι στο Καστέλλι ότι ο γιατρός δε μοιράζει καλά το γάλα. Αυτός ετενοχωρέθηκε πολύ. Και μας ε λέει ότι θα παραιτηθεί και κάνει τα χαρθιά. Ο Ξηρούχης, ο Πρόεδρος του χωριού, επροσπάθησε να του αλλάξει τη γνώμη. Ο γιατρός όμως έστειλε τη παραίτησή του. Επέσανε μετά απάνω του όλοι οι σοβαροί Καστελλιανοί και του λέγανε να μη παραιτηθεί. Στο τέλος ο γιατρός εδέχτηκε κι επαράμεινε στη θέση του. Μετά το πόλεμο θυμούμαι και μου’λεγε πάντα αυτό το παράπονο. Μου’λεγε ότι δεν το περίμενε από τσι χωριανούς μας αυτό…»ª.
(Γεώργιος Πολεμαρχάκης, Καστέλλι, Αύγουστος 2002)
* Ο Γεώργιος Α. Καλογεράκης είναι δρ Πανεπιστημίου Ιωαννίνων, διευθυντής Δημοτικού Σχολείου Θραψανού Πεδιάδος