Ο Ιωάννης Μεταξάς, πέθανε ξαφνικά από λοίμωξη του αναπνευστικού, στις 29 Ιανουαρίου 1941.
Η κηδεία του έγινε δύο ημέρες αργότερα, στις 31 Ιανουαρίου.
Από το Υπουργείο Θρησκευμάτων και Εθνικής Παιδείας ορίστηκε για τα σχολεία οκταήμερο πένθος και η ημέρα ταφής του ως αργία. Οι επιθεωρητές των Δημοτικών Σχολείων, δίδουν οδηγίες για τη συμμετοχή των δασκάλων στο πένθος. Οι άντρες δάσκαλοι υποχρεώνονται να φορούν την ημέρα της κηδείας μελανό λαιμοδέτη και οι δασκάλες μελανό περιβραχιόνιο.
Συγκεκριμένα, από τον Επιθεωρητή Πεδιάδος Βασίλη Παρλαβάντζα, στάλθηκε το παρακάτω τηλεγράφημα στα σχολεία της περιοχής του :
«ιδοπιοίσατε Διευθυντάς Δηδασκάλους Τμήματος 31 Ιανουαρίου ημέρα κιδείας μεγάλου νεκρού Ιωάν. Μεταξά ορίστη ος ημέρα αργίας ΣΤS άπαντες εκπαιδευτικοί σημετάσχουν εις οκταήμερον δημόσιον πένθος φέρον η μεν άρρενες μελανόν λεμοδέτην αι δε θύλης μελαν περιβραχιόνιον ΣΤS Δημόσια γραφεία έχουν ανηρτημένας μεσίστιους Σημέας μεσίστιους κατά διάρκηα 8 ημερου πένθους». (σημειώνεται ότι ο τηλεγραφητής ήταν ανορθόγραφος)
Το τεσσαρακονθήμερο μνημόσυνο του Ιωάννη Μεταξά, ορίστηκε την Κυριακή 9 Μαρτίου 1941. Οι επιθεωρητές του νομού Ηρακλείου έστειλαν οδηγίες ώστε, σε όλα τα σχολεία να κατασκευαστεί ένα μικρό κενοτάφιο, (ξύλινο), με μέριμνα των Διευθυντών.
Όρισαν ώστε το κενοτάφιο να είναι ελαφρύ και να μεταφερθεί στον πολιούχο ναό κάθε χωριού την ημέρα του μνημοσύνου. Πάνω στο κενοτάφιο να τοποθετηθεί η εικόνα του Ιωάννη Μεταξά και στη συνέχεια να γίνει το μνημόσυνο από τους ιερείς του ναού. Μετά την επιμνημόσυνη δέηση, οι Διευθυντές ή ένας δάσκαλος ή δασκάλα, θα μιλούσαν στο εκκλησίασμα και στους μαθητές για τη ζωή και το έργο του τιμώμενου.
Τις ενέργειές τους και αντίγραφο του λόγου, θα έστελναν εγκαίρως στο γραφείο του Επιθεωρητή. (Σ.Σ.: η έγκαιρη αποστολή του λόγου που θα εκφωνούνταν στον ναό, είχε στόχο και σκοπό την λογοκρισία του κειμένου από τον Επιθεωρητή. Να αφαιρέσει δηλαδή ότι δεν του ήταν αρεστό).
Ο Διευθυντής του Δημοτικού Σχολείου Θραψανού, συνέταξε και απέστειλε Έκθεση πεπραγμένων διεξαγωγής του μνημοσύνου στον Επιθεωρητή. Για πληρέστερη αντίληψη του περιεχομένου της, παραθέτουμε αυτούσιο το κείμενο:
«την 8ην του μηνός έγινεν το Κενοτάφιον απλούν και απέριττον υπό των διδ/λων του σχολείου και φαλαγγιτών. Την επομένην εμαζεύθημεν εις την αυλήν του σχολείου, (μαθηταί, μαθήτριαι, φαλαγγίται, φαλαγγίτισσαι), όπου κατά την 11ηνπ. μ. ώραν έγινεν η εκκίνησις.
Δύο φαλαγγίται εκράτουν ένα μεγάλον δίσκον κολύβων, δύο δε φαλαγγίτισσαι εκράτουν λαμπάδας με μακράς ταινίας, επίσης και δύο πάλιν φαλαγγίται την εικόνα του Εθνικού Κυβερνήτου με στέφανον εκ δάφνης. Ούτοι δε εβάδιζον εις απόστασιν 3 μέτρων, όλοι δε μαζί εβαδίζαμεν αργά και σεμνά διελθόντες την κεντρικωτέραν οδόν της κωμοπόλεως και εφθάσαμεν εις τον καθεδρικόν ναόν. Εκεί παρετάχθησαν οι φαλαγγίται ένθεν και ένθεν του κενοταφίου και οι λοιποί εις καταλλήλους θέσεις.
Ο δίσκος μετά της εικόνος του αειμνήστου ετέθησαν επί του Κενοταφίου. Είτα ηκολούθησεν επιμνημόσυνος δέησις και μετά το πέρας αυτής ομίλησεν ο κ. Πρόεδρος του χωρίου, ο λοχίτης της Ε.Ο.Ν Θραψανού και εις απλόν αντίγραφον, του οποίου επισυνάπτω τη παρούση μου. Τέσσαρα κορίτσια εκράτουν κάνιστρα φέροντα πέταλα ανθέων και έρραναν το Κενοτάφιον εν ώ εψάλλετο αιωνία η μνήμη. Μετά τούτο ήλθομεν εις την αυλήν του σχολείου όπου διελύθημεν».
(Αρχείο Δημοτικού Σχολείου Θραψανού, ΑΔΣΘ, ο Διευθυντής του Δημοτικού σχολείου Θραψανού Δημήτριος Τζαγκαράκης προς τον Επιθεωρητή Δημοτικών Σχολείων Πεδιάδος, Τρίτη 11 Μαρτίου 1941).
Στο τέλος του μνημοσύνου του Ιωάννη Μεταξά, ο Πρόεδρος της Κοινότητας Θραψανού εκφώνησε λόγο και ακολούθησε ο Διευθυντής του σχολείου. Στον λόγο του, ο Διευθυντής Δημήτριος Τζαγκαράκης τόνισε:
«…επί τω θανάτω του εκλιπόντος αειμνήστου πρωθυπουργού κ. Ιωάννου Μεταξά, ετελέσθη επιμνημόσυνος δέησις υπέρ αναπαύσεως της ψυχής του Μεγάλου αυτού πνεύματος. Τούτο δε έγινεν όχι μόνον εδώ, αλλά σε όλην την Ελλάδα. Δεν θα λησμονήσομεν ποτέ αγαπητοί, Αυτόν τον καταγόμενον εκ Κεφαλληνίας μέγαν Ιωάννην Μεταξάν δια τα πολλά και μεγάλα καλά που μας έκανε εις την πολύ λίγην αλλ’ αποτελεσματικήν 5η Διοίκησίν του.
Όλοι μας έχομεν καταλάβει τα μεγάλα αυτά καλά γιατί τα εζήσαμεν και τα ζώμεν και για αυτό αφήνω να σας τα ειπώ και σας υπενθυμίζω μονάχα τα δύο πολύ μεγάλα καλά, το ένα που μας απήλλαξε από τον ζυγόν των παθών και της αλληλοεξοντώσεως, καθ’ ένας μας είχεν μία ιδέα και σύμφωνα μ’ αυτήν εβάδιζε εις μονοπάτια δύσβατα και επικίνδυνα. Έφθασεν λοιπόν τότε ούτος ο απεσταλμένος του Θεού, όστις φωτιζόμενος υπό εθνικής εμπνεύσεως αναλαμβάνει την Διοίκησιν της Ελλάδος 4ην Αυγούστου 1936, όπως ήτο εις πολύ αθλίαν και ελεεινήν κατάστασιν.
Την αναζωογονεί, την δυναμώνει, κάνει ένα δίκαιο καθεστώς για όλους τους Έλληνας, εξοντώνει τους κομματισμούς και τα παληά πάθη και μίση και σώζει την Ελλάδα από ένα μεγάλο βέβαιο χαμό. Το άλλο μεγάλο καλό είναι που μας απήλλαξε από ένα πιο μεγάλο κίνδυνο θανάτου και αιματοχυσίας, τον κομμουνισμόν.
Γενικά δε, σε όλα τα ζητήματα επενέβαινε, τα τακτοποιούσε και τους έδινε μια καλή λύση. Ο Μέγας ούτος πέθανε και δεν πέθανε, πέθανε μόνο το σώμα του και ετάφη εις τα εδάφη της αγαπημένης μας Ελλάδος, η ψυχή όμως ύπταται πάνω από τας κεφαλάς όλων μας και ιδίως των παιδιών και συγγενών μας των γενναίως μαχομένων εις τα υψηλά και απότομα χιονισμένα βουνά της Αλβανίας, ανυπομονούσα να ιδή την τελικήν νίκην.
Το ότι νικώμεν και θα νικήσωμεν τους ατίμους Ιταλούς σε σας θα έγκειται, ναι αλησμόνητε μεγάλε μας Αρχηγέ, κανείς δεν αμφιβάλλει σ’ αυτό. Θα σε ενθυμούμεθα πάντα παντοτεινά γιατί πάντα κοπίαζες για μας φροντίζοντας να ικανοποιείς και τον πτωχόν και τον πλούσιον. Το μόνον που είχες ήταν η Ελλάς και μόνον η Ελλάς, απέθανες ναι, απέθανες πτωχός, αλλά πλούσιος εις δόξαν.
Εξ ονόματος εδώ όλων μας εύχομαι όπως η Θεία Δύναμις σε αναπαύση, ένθα οι δίκαιοι αναπαύωνται… Αιωνία η μνήμη σου μεγάλε μας Αρχηγέ».
(Αρχείο Δημοτικού Σχολείου Θραψανού, ΑΔΣΘ, ο Διευθυντής του Δημοτικού Σχολείου Θραψανού Δημήτριος Τζαγκαράκης, προς τον Επιθεωρητή Δημοτικών Σχολείων Πεδιάδος Βασίλειο Παρλαβάντζα, Τρίτη 11 Μαρτίου 1941).
Στο μνημόσυνο του Ιωάννη Μεταξά στον ναό του Τιμίου Σταυρού Θραψανού, δύο φαλαγγίτισσες κρατούσαν λαμπάδες με μακριές άσπρες ταινίες, τέσσερις φαλαγγίτισσες κάνιστρα με πέταλα και έραναν το κενοτάφιο του Ιωάννη Μεταξά και οι υπόλοιπες φαλαγγίτισσες παρατάχθηκαν δεξιά και αριστερά του κενοταφίου στον ναό.
Στο αρχείο του Δημοτικού Σχολείου Θραψανού, με ημερομηνία 26 Νοεμβρίου 1940, (είχε ήδη αρχίσει ο Ελληνοϊταλικός πόλεμος), συναντήσαμε την παρακάτω κατάσταση των φαλαγγιτισσών του χωριού Θραψανό Πεδιάδος. Στην κατάσταση καταγράφονται τα ονόματα 26 κοριτσιών φαλαγγιτισσών και ήταν αυτά που συνόδευαν το κενοτάφιο που είχε κατασκευαστεί για την τέλεση του μνημοσύνου του Ιωάννη Μεταξά στον Θραψανό. Ο πίνακας με τα ονόματα των εξωσχολικών φαλαγγιτισσών είναι:
Πίνακας
Εμφαίνων τας εξωσχολικάς φαλαγγιτίσσας τας εγγραφείσας εις την ΕΟΝ
μερίμνη του προσωπικού του Σχολείου (Θραψανού)
Από την πρώτη ημέρα της επιστράτευσης των Ελλήνων μαχητών, την 28η Οκτωβρίου 1940, επικράτησε ένας μεγάλος ενθουσιασμός. Με το χαμόγελο στα χείλη, που αναφέρει και η αξέχαστη Σοφία Βέμπο στα τραγούδια της, οι Έλληνες ξεχύθηκαν στον αγώνα για να υπερασπιστούν την πατρίδα τους.
Ο εχθρός, που ήταν ο Ιταλικός φασισμός, θα νικούνταν αρχικά στην οροσειρά της Πίνδου και στη συνέχεια στα βουνά της Αλβανίας, εκεί που είχε υποχωρήσει λόγω της ορμής, του θάρρους, της πίστης για τη νίκη και του πατριωτισμού των Ελλήνων. Μια κραυγή ακούγονταν καθημερινά στις μάχες που έδιδαν οι Έλληνες φαντάροι. Η ιαχή «Αέρα», που με το άκουσμά της, οι Ιταλοί στρατιώτες το έβαζαν στα πόδια. Τα φανταράκια μας έγραψαν χρυσές σελίδες και πάλι στο βιβλίο της Ελληνικής Ιστορίας.
Δυο ημέρες μετά την κήρυξη του πολέμου, στις 30 Οκτωβρίου 1940, η αθηναϊκή εφημερίδα ΕΛΛΗΝΙΚΟΝ ΜΕΛΛΟΝ κυκλοφόρησε έχοντας πρωτοσέλιδο άρθρο με τον τίτλο «ΟΧΙ». Το άρθρο υπέγραφε ο ιδιοκτήτης και Διευθυντής της εφημερίδας Ν. Π. Ευστρατίου.
Τόση μεγάλη εντύπωση έκανε αυτό το άρθρο στους αναγνώστες, ώστε από εκείνη την ημέρα, την Τετάρτη 30 Οκτωβρίου 1940, ο Ελληνοϊταλικός πόλεμος απέκτησε όνομα. Το ΟΧΙ των Ελλήνων. Αποδόθηκε αυτό το ΟΧΙ στον πρωθυπουργό Ιωάννη Μεταξά, αλλά η αλήθεια είναι ότι οφείλεται στον Ν.Π. Ευστρατίου, τον ιδιοκτήτη της εφημερίδας “Ελληνικόν Μέλλον” και στο πρωτοσέλιδο άρθρο του.
Για πληρέστερη αντίληψη του περιεχομένου του, παραθέτουμε αυτούσιο το άρθρο του Ν. Π. Ευστρατίου, διατηρώντας την ορθογραφία και τη σύνταξή του:
«ΟΧΙ!»
Η Ελλάς εδέχθη ένα τελεσίγραφον. Και έδωσε μίαν απάντησιν. Όχι! Της εζητήθη να παραβιάση την ουδετερότητά της. Απήντησεν : Όχι. Της ηξιώθη να παραβή τον λόγον της. Τα χείλη της εκινήθησαν αυτομάτως. Και απήντησεν. Όχι. Της επεδείχθη η δύναμις μιας χώρας μεγαλειτέρας της εις έκτασιν και εις κατοίκους. Είμεθα πολλοί και είσθε ολίγοι. Θα νικηθήτε. Η Ελλάς εμειδίασεν αταράχως. Και απήντησε:
Οι πολλοί είνε όγκος άνευ ψυχής. Οι ολίγοι είνε δύναμις ακατάβλητος διότι έχουν ψυχήν. Και απήντησεν: Αρνούμαι να υποκύψω. Δεν δέχομαι συμβιβασμούς. Δεν τρομάζω με τας απειλάς. Έχω ισχύν την τιμήν μου και έχω δύναμιν ακατάβλητον την ψυχήν μου. Έχω Ιστορίαν. Κύτταξέ την. Αναδήφησέ την. Διάβασέ την. Εγώ είμαι η Ελλάς. Η Ελλάς της Τροίας. Η Ελλάς του Μαραθώνος. Η Ελλάς των Θερμοπυλών. Η Ελλάς της Σαλαμίνας. Η Ελλάς του Χρυσού Αιώνος.
Η Ελλάς του Σωκράτους, που εδέχθη το κώνειον ατάραχος χάριν της Αληθείας. Είμαι η Ελλάς των Σουλιωτών. Του χορού του Ζαλόγγου. Του Σαμουήλ, που ανετίναξε την πυριτιδαποθήκην της πολιορκουμένης Μονής. Του Μεσολογγίου. Του Κολοκοτρώνη, του Μπότσαρη. Του Καραϊσκάκη. Των ηρώων, που δεν ητίμασαν την Πατρίδα των, την θρησκείαν, την γλώσσα των. Η Πάργα – απήντησεν η Ελλάς εις τον σενιόρ Γκράτσι – είνε εκεί εις την ΄Ηπειρον.
Εξεπατρίσθησαν, κύριε πρέσβυ, όλοι, δια να μη πωληθούν εις τον τύραννον. Είμαι η Ελλάς, κύριε εκπρόσωπε του φασισμού, που έχει ιστορίαν αθάνατον. Και αρνούμαι. Οι πολλοί, είσθε ολίγοι, διότι είσθε χωρίς ψυχήν. Διότι είσθε οι δολοφόνοι αόπλων Αβησσυνών. Είσθε οι μαχηταί που εχρησιμοποιήσατε υπερίτην. Είσθε οι δολοφόνοι της Β. Ηπείρου, των Δωδεκανήσων.
Είσθε οι τορπιλληταί – οποία φρικτή ατίμωσις ! – της «Έλλης» μας. Είσθε οι άνανδροι κατακτηταί της Αλβανίας, την οποίαν εύρετε προσευχομένην εις τους Ναούς της μίαν Μεγάλην Παρασκευήν, όπως ηύρατε και την «Έλλην» μας εις στάσιν ευλαβούς προσευχής να τιμά την Ευαγγελίστριαν. Σεις είσθε οι Ιταλοί φασίσται και ημείς είμεθα οι Έλληνες.
Από της στιγμής εκείνης που εδόθη η άρνησις, τι συνέβη: Ό,τι ήτο φυσικόν και επόμενον. Η Ελλάς έγινε ΕΝΑ ΝΕΟΝ ΥΠΕΡΟΧΟΝ ΣΥΜΒΟΛΟΝ. Την εκάλυψεν αμέσως το φως της Δόξης και την εφώτισεν ο ήλιος της Αθανασίας. Οι εχθροί έμειναν άναυδοι, εκστατικοί, περιδεείς. Οι φίλοι ύψωσαν την Σημαίαν της Ελλάδος εις τους ιστούς των. Καίεται η υφήλιος με την λέξιν Ελλάς.
Είνε η «μαγική» λέξις – όπως ετηλεγράφησε χθες ο πρωθυπουργός του Καναδά – που συγκλονίζει τους τιμίους, τους ηθικούς και τους ήρωας. Ενικήσαμεν μ’ένα «όχι» από της πρώτης στιγμής. Κατεκτήσαμεν την ανθρωπότητα με την γενναίαν απάντησίν μας. Η Αγγλία μας ετίμησεν αυθωρεί δια της συμμαχίας της. Η Αμερική φλέγεται εξ ενθουσιασμού, διότι η Ελλάς ετάχθη με την Ελευθερίαν, με τον Πολιτισμόν, με την τιμήν.
Ο Καναδάς από χθες ύψωσε την γαλανόλευκον απ’άκρου εις άκρον της απεράντου εκτάσεώς του. Η Αυστραλία το ίδιον. Αι Κτήσεις της Βρετανικής Αυτοκρατορίας ζητωκραυγάζουν υπέρ της Ελλάδος. Επείσθη ο θόλος του ουρανού και έφθασεν ως Ανάστασις το Πλήρωμα του Χρόνου. Η Ελλάς έλαμψε πάνοπλος με την ρομφαίαν του θριάμβου δια να φωτίση τον δρόμον της ΝΙΚΗΣ.
Και τώρα; Τώρα υπέρ πάντων ο αγών. Υπέρ πάντων με την πίστιν ακλόνητον. Λαοί που γνωρίζουν εις τας κρισίμους ώρας της αιωνιότητος να εκλέγουν τον δρόμον της Τιμής και του Καθήκοντος, δεν ηττώνται ποτέ. Δεν ηττήθησαν λαοί που έδειξαν όσην έδειξε χθες η Ελλάς γενναιοψυχίαν ποτέ. Η Ιστορία ομιλεί και διδάσκει. Η Ελλάς είνε και πάλιν εις τον δρόμον των πεπρωμένων της.
Η καρδία της, που εύρε τα στήθη του Εθνικού Κυβερνήτου δια να πάλλη τόσον ρυθμικά με ψυχραιμίαν και γενναιότητα, εσκίρτησεν ήδη εξ ενθουσιασμού. Και η ψυχή της, ήρεμος, αλώβητος, θαρραλέα, γνωρίζει, ότι είνε ήδη η Ελλάς αήττητος.
Ο Θεός ηθέλησε κατά την κρισιμωτάτην αυτήν στιγμήν της ανθρωπότητος, να είνε συνισταμένη της Εθνικής Συνειδήσεως και επικεφαλής του Έθνους ο σιδηρούς πρωθυπουργός που εχάραξε τον δρόμον προς την νέαν εθνικήν περίοδον.
Προς Εκείνην η οποία – αδιαφόρως των αγώνων που θα διεξαχθούν – θα φέρη την Ελλάδα εις το απόγειον της Δόξης της. Που θα την καταστήση πρώτην Δύναμιν εις την Μεσόγειον και πρώτην εις τα Βαλκάνια.
Που θα την καταστήση Ελλάδα, μητέρα όλων των τέκνων της, μητέρα πατρίδα που θα έχη στην αγκαλιά της σφικτά δύο ακόμη μεγάλα σκλαβωμένα παιδιά της: Την Βόρειο Ήπειρο και τα Δωδεκάνησα.
Ν. Π. ΕΥΣΤΡΑΤΙΟΥ
Ο Γεώργιος Α. Καλογεράκης είναι δρ. Πανεπιστημίου Ιωαννίνων και
διευθυντής δημοτικού σχολείου Καστελλίου