Ο Γεώργιος Μαρής ή Παπάς γεννήθηκε στα Λιβάδια Μυλοποτάμου το 1911. Γονείς του ο Ιωάννης και η Μαρία (το γένος Μαυράκη από τη Δαμάστα). Ο Γεώργιος Μαρής, δεύτερο από τα δέκα παιδιά των γονιών του. Τα άλλα του αδέρφια ήταν η Όλγα, η Σοφία, η Ελένη, η Ζαχαρένια, η Κυριακούλα, η Ειρήνη, η Στέλλα, ο Βασίλης και ο Μανώλης.
Ο παππούς του Δράκος ήταν από το χωριό Ασφένδου Χανίων. Ο θείος του Βασίλης Μαρής, βουλευτής της Κρητικής Πολιτείας, προσωπικός φίλος του Ελευθερίου Βενιζέλου. Ο άλλος του θείος Μιχάλης, Δήμαρχος στον Δήμο Γαράζου επί πολλά χρόνια. Ο πατέρας του Ιωάννης είχε το παρώνυμο «Κομματάρχης» αφού διαρκώς έπρεπε να αναζητά ψήφους και στους δύο αδερφούς, τον Βουλευτή και τον Δήμαρχο. Οι άλλοι του θείοι Γιώργης Μαρής ή Γιώργαρης, Κώστας Μαρής ή Κωσταράς και Μανόλης Μαρής ή Δρακομανόλης, άνθρωποι του βουνού, κτηνοτρόφοι και μέτοχοι των αγώνων εναντίον των Τούρκων στην τελευταία επανάσταση 1895-1897 για την πολυπόθητη ΕΝΩΣΗ της Κρήτης με την Ελλάδα.
Σ’αυτό το περιβάλλον μεγάλωσε ο Γεώργιος Μαρής. Στη γειτονιά Μαρνιανά των Λιβαδίων, δίπλα σε ανθρώπους και των γραμμάτων και των αρμάτων, παίρνοντας απ’αυτούς αρχές και αξίες. Ήταν λοιπόν αδύνατον ο πατέρας του να μην τον στείλει να μάθει γράμματα. Ο Γεώργιος Μαρής αφού τέλειωσε το δημοτικό Σχολείο του χωριού του, φοίτησε στο Σχολαρχείο Ηρακλείου. Στο Ηράκλειο βίωσε τα δύσκολα χρόνια του Μεσοπολέμου, την έλευση των προσφύγων από τη Μικρά Ασία και την ενσωμάτωσή τους στις τοπικές κοινωνίες.
Μεγάλη προσπάθεια κατέβαλε ο πατέρας του Ιωάννης να τον πείσει να γίνει παπάς. Πίστευε ότι έτσι ο γιος του Γεώργιος θα βοηθούσε στην αποκατάσταση των αδερφών του. Εκείνα τα χρόνια, τα αρσενικά μέλη της οικογένειας συνέβαλαν στην «παντρηγιά» των κοριτσιών και στην οικογένεια υπήρχαν εφτά κορίτσια.
Ο Γεώργιος όμως δεν ήθελε. Ο πατέρας του Ιωάννης ή «Κομματάρχης», πολιτικός, αφού ζούσε ανάμεσα σε δυο πολιτικούς τον βουλευτή και τον Δήμαρχο, επέμενε πολύ. Επιστράτευσε την πολιτική του τέχνη και μέχρι τον Δεσπότη κάλεσε στο σπίτι του για να πείσει το γιο του. Δεν τα κατάφερε όμως ούτε ο Δεσπότης. Ο Γεώργιος Μαρής πεισματικά αρνούνταν και τελικά το μόνο που κατάφεραν ήταν ο Γεώργιος Μαρής να μη γίνει παπάς αλλά να αποκτήσει το παρώνυμο Παπάς που τον συνόδευε σε όλη του τη ζωή.
Η κοινωνική προσφορά, η αγάπη του για τα Λιβάδια, η συνεχής προσπάθεια για την καλυτέρευση της ζωής των Λιβαδιωτών με τη δημιουργία σπουδαίων έργων, η αγάπη του για την παράδοση, το χορό και το κρητικό τραγούδι τον τοποθέτησαν στις καρδιές όλων των Λιβαδιωτών και τον κατέστησαν φωτεινό παράδειγμα μίμησης των νεότερων γενεών. Πέθανε στις 8 Σεπτεμβρίου 1980 και τάφηκε με τιμές στη γη που έζησε και αγάπησε.
Ο Γεώργιος Μαρής ή Παπάς με την έναρξη του Ελληνοϊταλικού πολέμου στις 28 Οκτωβρίου 1940 επιστρατεύεται. Ακολουθεί την πορεία της 5ης Μεραρχίας Κρητών η οποία φτάνει στο μέτωπο και παίρνει μέρος κατά την τρίτη περίοδο των επιχειρήσεων, (7 Ιανουαρίου – 24 Μαρτίου 1941), δίνοντας τις πιο φονικές μάχες στα βουνά της Αλβανίας. Ο φίλος και συναγωνιστής του Γεώργιος Σταυρακάκης του Αριστείδη, από το χωριό Άδρακτος Μυλοποτάμου, με επιστολή που στέλνει στους συγγενείς του Γεωργίου Μαρή ή Παπά (στις 3/11/1980), αποκαλύπτει κάποιες από τις πτυχές του πολέμου στα Αλβανικά βουνά και τη συμμετοχή του Γιώργη Μαρή σ’αυτόν.
“Εν Αρδάκτω τη 3/11/1980
Αγαπητοί δικοί, σύζυγο, τέκνα και λοιποί συγγενείς του αποθανόντος αγαπημένου φίλου Γεωργίου Μαρή, δεχτείτε κατ’αρχήν τα θερμά μου συλλυπητήρια. Με βαθυτάτη λύπη είδα στην Κρητική Επιθεώρηση Ρεθύμνης, εφημερίδα, την φωτογραφία και την απώλεια αλησμόνητου γκαρδιακού και παιδικού μου φίλου Γιώργη Μαρή ή Παπά.
Συγκινημένος ειλικρινά ομολογώ ότι είναι ο πρώτος Λιβαδιώτης που εγνώρισα στο οροπέδιο Ίδης διερχόμενος τούτος από χωριό Βορίζα που είχε πάει τότε εκεί και έκανε μια κουμπαριά. Σ’αυτήν την τυχαία συνάντηση θέσαμε παντοτινή και σεβαστή φιλία.
Μετέπειτα στον Αλβανικό Πόλεμο ως μαχόμενοι υπέρ πίστεως και Πατρίδος είμαστε μαζί από την αρχή του πολέμου μέχρι τέλους.
(Σημ.: Η 5η Μεραρχία των Κρητών έφτασε στο μέτωπο τον Ιανουάριο του 1941. Κράτησε το βάρος των πιο λυσσαλέων επιθέσεων των Ιταλών καθώς επίσης και τη μεγάλη αντεπίθεση του Μουσολίνι που εξαπέλυσε στις 9 Μαρτίου 1941 με τον κωδικό «ΠΡΙΜΑΒΕΡΑ». Δεν είναι υπερβολή να πούμε πως η νίκη των Ελλήνων κατά των Ιταλών οφείλεται σε μεγάλο μέρος στην ηρωική Κρητική Πέμπτη Μεραρχία).
Ως εκ τούτου εγνώρισα πολύ καλά τα πατριωτικά ένστικτα εκείνου του ήρωος ανδρός, όχι μόνο των Λιβαδιών αλλά άπαντα της περιφέρειας ως μέγας και αντάξιος άνθρωπος από μια ηρωική Μαρινιανή οικογένεια. Δεν λησμονώ την εικόνα εκείνη όταν δεκάδες εφέδρων Λιβαδιωτών και όλων εκείνων των πολεμιστών πάνω στα βουνά της Ηπείρου μαχόμενοι κατά των εισβολέων φασιστικών στρατευμάτων ως ένας άνθρωπος, όλοι μαζί σε αυτήν την καταιγίδα της πατρίδος.
Και εάν σήμερα έχουν περάσει σαράντα χρόνια ολόκληρα, θυμάμαι την αυτοθυσία όλων των Ελλήνων όπου ανήκε ο καθένας. Δια τούτο θα πω στον ηρωικό και αείμνηστο Γιώργη Μαρή, καθώς αναπαύεται σε ιερά χώματα των Λιβαδιών. Τυγχάνων τούτος μεταγωγικός όπως Καλυβιανάκης, Στριλιγγάς και τόσοι άλλοι. Αδυνατώ όμως να περιγράψω τα δύσβατα εκείνα υψώματα Τεπελενίου, Ψάρι και Μπουντανόρη, καθώς καλυμμένα από τα χιόνια συνάμα δε επισημασμένα από εχθρικά παρατηρητήρια, για τούτο ήταν δύσκολη και επικίνδυνη κάθε είδους μεταφορά προς τους προκεχωρημένους υπερασπιστές φαντάρους της ενδόξου Πέμπτης Μεραρχίας Κρητών στρατιωτών, όπου μας θέριζε το κρύο, η πείνα, η δίψα και ο έτερος εχθρός αήττητος λεγόμενος ψείρα.
(Σημ.: Ο λαϊκός Κρητικός τραγουδιστής λέει:
…στο Πούντα Νόρτη το βουνό χόρτο να μη φυτρώσει
κι ούτ’ένα φίδι βρομερό ποτέ να μη σιμώσει
εκεί χαθήκαν τα παιδιά του γέρο Ψηλορείτη
και μαύρα ρούχα φόρεσε η μάνα μας η Κρήτη…
Παρ’όλα ταύτα οι γενναίοι μας μεταγωγικοί αψηφώντας κάθε κίνδυνο βάζοντας το στήθος των μπροστά μέρα και νύχτα, εκτελώντας ταύτην την ιεράν αποστολήν των μεταφέροντας τις πρώτες ανάγκες τρόφιμα και πολεμοφόδια. Την αληθινή αυτήν εικόνα δίνω ως τυγχάνων αυτόπτης μάρτυρας σε εκείνη τη μεγάλη και αλησμόνητη περιπέτεια του αλβανικού μετώπου.
Ομολογώ ότι τινές των μεταγωγικών εύρων τον θάνατον μαζί με τα δύστυχα και ταλαίπωρα ένδοξα εκείνα ζωντανά τους, (κι αυτά συντέλεσαν σε αυτήν την εκστρατείαν), σε κάθε νίκην των μαχομένων Ελλήνων.
(Σημ. : Μεταξύ των θυμάτων των Κρητών, πολλοί ανήκαν στους μεταγωγικούς, εκεί όπου υπηρέτησε ο Γεώργιος Μαρής ή Παπάς. Οι ανάγκες για ανεφοδιασμό των στρατιωτών μας ήταν μεγάλη και οι οβίδες του ιταλικού πυροβολικού που έπεφταν αδιάκοπα καθ’όλη τη διάρκεια της ημέρας σκορπούσαν το θάνατο στις τάξεις των στρατιωτών μας. Ενδεικτική είναι και η παρακάτω μαρτυρία του στρατιώτη Μανόλη Κτιστάκη ή Ξινόχοντρου που υπηρετούσε στο λόχο Μεταγωγών από το χωριό Σμάρι Ηρακλείου :
“…είμαστε στην Κλεισούρα. Επήραμε διαταγή να περάσομε ν’ανεβούμε στο βουνό. Ετοιμαστήκαμε όλοι. Επήραμε τα όπλα μας και τα πράγματά μας, γυλιούς, σφαίρες και επεριμέναμε τη διαταγή. Οι Ιταλοί να μας βάζουν με το πυροβολικό ώρες. Συνέχεια από το πρωί μέχρι το βράδυ. Είχαμε τα μουλάρια σε ένα μέρος προφυλαγμένα. Όταν επήραμε τη διαταγή επεράσαμε από κει που ήταν τα μουλάρια. Θυμούμαι ακόμη τη σκηνή. Είχανε πέσει ιταλικές οβίδες και τα είχανε κάνει κομμάτια. Εβαδίσαμε δίπλα τους. Όλα σκοτωμένα. Όχι ένα και δυο, πολλά. Τα λυπήθηκα όπως τα’βλεπα σκορπισμένα χάμω. Τότε εσκέφτηκα πως ή άνθρωπος ή ζώο, στην ίδια μοίρα είμαστε. Επροχώρησα και δεν εγύρισα να ξανακοιτάξω…”.
Σ’ αυτήν την ιερά μονάδα ανήκε και ο αείμνηστος φίλος μου Γεώργιος Μαρής, καθώς και δεκάδες άλλοι συνάδελφοί του. Τούτος υπήρξε ως παράδειγμα δίνων θάρρος και αυταπάρνησιν σε αυτήν την εκτέλεσιν του καθήκοντος. Θυμάμαι δε και τότε τυχαία συνάντησή μας καθώς ταλαίπωροι, γενιασμένοι, αλησμόνητα σε εκείνο το χωριό λεγόμενο Σόμπρα, κατεβαίνοντας εκ της πρώτης γραμμής του μετώπου εγώ με ένα Ζωνιανό Γιάννη Παρασύρη να πάρομε ανάλογα ό,τι μπορούσαμε τρόφιμα και πολεμοφόδια μεταφέροντάς τα σηκωτά πάνω στους μαχόμενους αδελφούς μας. Νύχτα καθώς ήτο, διότι μέρα αδυνατούσε να κυκλοφορήσει κανένας, ουέ και αλίμονο, ο εχθρός έριχνε βροχή τις οβίδες.
Εκείνη την αλησμόνητη νύχτα θυμάμαι τη συνάντηση του αειμνήστου φίλου μου Μαρή καθώς εγνωριστήκαμε τυχαία στο σκοτάδι. Με ασπάσθη με μεγάλη χαρά και τον ασπάσθη ρωτώντας με τι γίνεται επάνω στο μέτωπο. Απάντησα στο φίλο μου δειλά και απογοητευμένα, υποφέρομαι, χανόμαστε κουμπάρε Γιώργη. Όχι, ήτο η απάντησή του βροντοφωνάζοντας με θάρρος, θα νικήσουμε κουμπάρε. Αυτός υπήρξε ο θαρραλέος και αλησμόνητος Γιώργης Μαρής ή Παπάς.
Λυπούμαι πάρα πολύ που δεν επληροφορήθην τον θάνατον εκείνου του ειλικρινούς φίλου να έρθω δίνων φόρον τιμής και συνοδεύων τούτον εις την τελευταίαν του κατοικίαν. Δια τούτο ώφειλα να πω στον αείμνηστον Γεώργιο Μαρή έστω και αργά καθώς υπήρξε ένας γενναίος αγωνιστής για την ελευθερία και σωτηρία της ενδόξου Πατρίδος, συνάμα δε και έντιμος άνδρας αρετής, φιλανθρωπίας και δικαιοσύνης καθώς εγώ εγκωμιάζω σήμερο από την σκοπιά μου ταύτην.
Ένας Γιώργης Μαρής ποτέ δεν πεθαίνει, πάντα θα αντανακλά η ψυχή του στους πρόποδες του Ψηλορείτη και θα φτερουγίζει στων Λιβαδιών Μαρινιανών Μετόχι. Εύχομαι να είναι αιωνία η μνήμη του στον αλησμόνητο εκείνο ήρωα και ας είναι η πλάκα ελαφρά που σκέπασε για πάντα τον νεκρό ήρωα τούτο, εις δε τη σύζυγο, τα τέκνα και δικούς του εύχομαι καλή παρηγοριά.
Σας χαιρετώ με αγάπη, σε όλους τους οικείους του
ο φίλος του Γεώργιος Αριστ. Σταυρακάκης
Άρδακτος Αμαρίου Ρεθύμνης.
Η Κυριακούλα Αλεξάκη, αδελφή του Γεωργίου Μαρή ή Παπά, αφηγείται για τον αδελφό της και τη συμμετοχή του στον Ελληνοϊταλικό πόλεμο:
“´…εγεννήθηκα στα Λειβάδια το 1922, είμαι αδερφή του Παπά που είχε πάρα πολύ μεγάλη δράση στην Αντίσταση. Ο αδερφός μου ο Παπάς επήγε και πολέμησε στην Αλβανία το σαράντα. Τα άλλα μου δυο αδέρφια ήτανε μικρά και δεν επήγανε σ’αυτό το πόλεμο. Ήμουνε στ’Αμάρι λιομαζώχτρα και έρχεται να μας αποχεραιτήξει. Τσ’είχανε στσι Τρεις Ποταμούς μαζωμένους και είμαστε στο λιόφυτο και μια στιγμής ακούμε φωνές και καμπάνες. Ήντα γίνηκε, ρωτήξαμε.
Επιστράτευση. Και έρχεται ο αδερφός μου ο Παπάς στο χωριό που είμαστε στο Αμάρι στα Πλατάνια και μας αποχαιρετά και πάει στην Αλβανία. Εκυρήχτηκε ο πόλεμος και φωνάζανε όλοι πόλεμος, πόλεμος και τσι μαζώξανε όλους και φύγανε. Μ’ένα πρώτο του ξάδερφο το Δράκο το Μαρή ήρθε ο αδερφός μου και μας αποχαιρέτηξε. Από την Αλβανία ο αδερφός μου εγύρισε όταν ετελείωσε ο πόλεμος με τσ’Ιταλούς…”ª.
Κάνοντας μια σύντομη ιστορική αναφορά και την προσφορά στην πατρίδα της οικογένειας των Μαρήδων, τονίζουμε ότι:
Ο Μαρής Μιχαήλ του Βασιλείου και ο Μαρής Νικόλαος του Αναστασίου, «έπεσαν» στον Α΄ Παγκόσμιο πόλεμο.
Ο Μαρής Μιχαήλ του Ιωάννη, «έπεσε» στον Ελληνοϊταλικό πόλεμο.
Ο Μαρής ή Γιωργάκης Γεώργιος του Κωνσταντίνου, έπεσε στη Μάχη της Κρήτης.
Ο Μαρής Ιωάννης του Γεωργίου και ο Μαρής Ιωσήφ του Βασιλείου, «έπεσαν» στον Εμφύλιο πόλεμο.
Τα ονόματα των παραπάνω Μαρήδων ´στολίζουνª το ηρώο των πεσόντων που δεσπόζει στην πλατεία του χωριού Λιβάδια.. Σ’αυτά μπορούμε να προσθέσουμε και τους παρακάτω Μαρήδες :
Τον Θεόδωρο Μαρή από το χωριό Σωκαράς. Εκτελέστηκε από τα στρατεύματα κατοχής στις 5 Μαρτίου 1943, γιατί όπως αναφέρει η απόφαση του στρατοδικείου «διέρρηξε γερμανικήν αποθήκην και έκλεψεν εξ’αυτής δύο πλήρη ελαστικά αυτοκινήτων».
Τον Μύρωνα Μαρή, από το χωριό Φουρνοφάραγγο. Στην αντίσταση τα χρόνια 1941-1945, το όνομά του συνδέεται με το Καστέλλι Πεδιάδος, αφού ήταν ένας από τους οδηγούς του Δανού σαμποτέρ Άντερς Λάσσεν, στο σαμποτάζ που έγινε από το συμμαχικό στρατηγείο στο αεροδρόμιο Καστελλίου, στις 4 Ιουλίου 1943.
Τον Δράκο Μαρή από τα Λιβάδια. Έλαβε ενεργό μέρος στην αντίσταση 1941-1945. Στο μητάτο του στη θέση «Στ’Αστυράκου τη Γωνιά» στον Ψηλορείτη βρήκαν καταφύγιο πολλοί πατριώτες καταδιωκόμενοι των Γερμανών, αλλά και Άγγλοι αξιωματικοί σύνδεσμοι του Συμμαχικού Στρατηγείου.
* Ο Γεώργιος Α. Καλογεράκης είναι δρ Πανεπιστημίου Ιωαννίνων, διευθυντής Δημοτικού Σχολείου Θραψανού Πεδιάδος