Ο Βρετανός Τζων Πεντλέμπουρυ, πριν ακόμη δοθεί η Μάχη της Κρήτης, ήταν ο εμπνευστής της Κρητικής Αντίστασης 1941-1945, μιας Αντίστασης που δόξασε την Κρήτη και που μέχρι σήμερα «ενοχλεί» κάποιους ερευνητές, Πανεπιστημιακούς και Πανεπιστήμια, ιστορικούς και συγγραφείς που την απαξιώνουν και ή δεν αναφέρονται καθόλου σ’αυτήν ή διαστρεβλώνουν σκόπιμα τα πραγματικά γεγονότα.
Ο Τζων Πεντλέμπουρυ ήρθε στην Κρήτη το 1928 με τη γυναίκα του Χίλντα. Ως επιμελητής των αρχαιοτήτων της Κνωσού διορίστηκε το 1930. Το καλοκαίρι του 1940 ξεκινά την προετοιμασία της Κρήτης για τον επερχόμενο πόλεμο που θα πλήξει την Ελλάδα.
Διασχίζει την Κρήτη απ’ άκρο σ’ άκρο και επιλέγει το Αμάρι για την περιοχή που θα γίνει τα επόμενα χρόνια της Κατοχής το άντρο των Βρετανών Αξιωματικών Συνδέσμων. Στέλνει εκεί τον Μιχάλη Ακουμιανάκη, (μετέπειτα Αρχηγό της Εθνικής Οργάνωσης Δολιοφθοράς Πληροφοριών Ηρακλείου – Λασιθίου), με συγκεκριμένη αποστολή, να διαπιστώσει πόσα όπλα υπάρχουν στα χέρια των Κρητικών στην επαρχία, τους πατριώτες που είναι πρόθυμοι να συμμετάσχουν στους επερχόμενους αγώνες και τον ρόλο της γερμανικής προπαγάνδας.
Δεν είναι τυχαίο ότι η επαρχία αυτή είχε καθοριστικό ρόλο στα γεγονότα της Αντίστασης τα χρόνια της κατοχής. Ο Τζων Πεντλέμπουρυ στεγάζεται στο Βρετανικό Υποπροξενείο του Ηρακλείου, γι’αυτό πολλοί τον θεωρούν και τον καταλογραφούν Υποπρόξενο, ενώ η πραγματική του αποστολή ήταν η οργάνωση δικτύου κατασκοπείας και πληροφοριών από Κρητικούς. Ανήκε στη Βρετανική Μονάδα του Τομέα Ασφάλειας.
Πρόξενος της Αγγλία στην Κρήτη ήταν ο Meed με έδρα τα Χανιά και Υποπρόξενος ο Μιχάλης Ηλιάδης με έδρα το Ηράκλειο. Ο Τζων Πεντλέμπουρυ τοποθετεί μια φωτογραφία πάνω από το γραφείο του όπου εικονίζεται με κρητική ενδυμασία, την οποία βρίσκουν οι Γερμανοί όταν καταλαμβάνουν την πόλη και εισέρχονται στο Υποπροξενείο.
Συνδέεται με τον Αντώνη Γρηγοράκη Σατανά με στενή φιλία. Με τη βοήθεια του Αντώνη Γρηγοράκη, το δίκτυο των ανδρών που στρατολογεί μεγαλώνει και επεκτείνεται στην πόλη του Ηρακλείου. Σκοπός η αναζήτηση γερμανόφιλων και προπαγανδιστών στο Ηράκλειο αλλά και η οργάνωση ομάδων που θα πολεμήσουν ενδεχόμενη γερμανική εισβολή στο νησί. Ορίζει τον Κρουσώνα ως το χωριό της βάσης και εξόρμησής του.
«…ο Κρουσώνας ήταν το κέντρο των επιχειρήσεων του Τζων και το χωριό ανθρώπων που μπορούσε περισσότερο να εμπιστευθεί – ιδιαιτέρως ο Σατανάς. Συγκριτικά το χωριό ήταν μεγάλο, ευρισκόμενο στους πρόποδες του Ψηλορείτη και είχε ένα ευάριθμο πληθυσμό.
Είναι ειρωνικό πώς αυτό το χωριό είχε γεννήσει κάποιους από τους καλύτερους άνδρες που ο Τζων στρατολόγησε, και ακόμη ήταν αργότερα η πηγή κάποιων από τους χειρότερους προδότες – κυρίως εξαιτίας του ανταγωνισμού των κατοίκων του χωριού».
(πηγή: Imogen Grundon, «The Rash Advendure: A Life of Iohn Pendlebury», Libri, Λονδίνο 2007, πρόλογος Πάτρικ Λη Φέρμορ, μετάφραση Γεωργία Κατσαλάκη-Γιανναδάκη, κεφ. 20)
Με τον Αντώνη Γρηγοράκη – Σατανά δε χωρίζουν από το καλοκαίρι του 1940, κυκλοφορούν μαζί στο Ηράκλειο και μάλιστα ο Σατανάς με τα όπλα και τα φυσεκλίκια του. Τη φιλία του μοιράζεται και με τα αδέρφια Αντώνη και Δημήτρη Δομαλάκη.
Μετά την κατάληψη της ηπειρωτικής Ελλάδας από τους Γερμανούς, η επιθυμία του ήταν να εξοπλίσει τους Κρητικούς και να τους ετοιμάσει για πόλεμο αφού προέβλεπε ότι πολύ σύντομα θα επιχειρούσαν και κατάληψη της Κρήτης. Την ανησυχία του για τους άοπλους Κρητικούς μετά τον Ελληνοϊταλικό πόλεμο την είχε μεταφέρει στους ανωτέρους του με την παράκληση να εξοπλιστούν οι Κρήτες.
«…γνώριζε ότι οι Κρητικοί θα αντιστέκονταν στην εισβολή είτε είχαν όπλα είτε όχι. Η αποφασιστικότητά του να δοθούν στους Κρητικούς δέκα χιλιάδες τουφέκια ήταν καθ’ ολοκληρίαν επειδή γνώριζε πως θα είχαν μεγαλύτερες πιθανότητες αν ήταν οπλισμένοι με όπλα μάλλον παρά με γεωργικά εργαλεία και τα χέρια τους.
Ο Στρατιωτικός Ακόλουθος στην Αθήνα, ο Jusper Blunt, είχε εκτιμήσει ήδη από τις 25 Μαΐου 1940, πριν την άφιξη του Τζων στην Ελλάδα, πως οι Κρητικοί είχαν δύο χιλιάδες τουφέκια Μάνλιχερ κρυμμένα σε κρυψώνες, όμως είπε στο Υπουργείο Πολέμου πως άλλες πέντε χιλιάδες τουφέκια και οπλισμός θα χρειάζονταν για να εξοπλισθούν οι άτακτοι. Αν αυτά παρασχέθηκαν είναι ασαφές, όμως είναι απίθανο, αν λάβαμε υπόψη την ανησυχία του Τζων…».
πηγή : Imogen Grundon, ό.π. κεφ. 20)
Η άλλη σκέψη του ήταν να τοποθετήσει έναν μόνιμο ασύρματο πάνω από τον Κρουσώνα.
«…σκεφτόταν ότι αν αυτός μπορούσε να τους εξασφαλίσει (τους ασυρμάτους), το καλύτερο θα ήταν να έχει μια συσκευή τέτοια πάνω από τον Κρουσώνα, στα βουνά, στους πρόποδες της οροσειράς του Ψηλορείτη και άλλη μια επάνω στο Καρφί…».
Με τους αξιωματικούς φίλους του Χάμσον, Μπρους Μίτφορντ και Χάμμοντ εξοπλίζουν τελικά 100 Κρουσανιώτες και λίγες ημέρες πριν τη Μάχη της Κρήτης αναχωρούν οι δυο πρώτοι με τους οπλισμένους αντάρτες για το οροπέδιο της Νίδας.
«…φαινόταν σχεδόν σίγουρο, ήδη από τον χειμώνα του 1940, ότι οι κύριοι στόχοι τους θα ήταν τα μεγάλα αεροδρόμια και επίσης θα προσπαθούσαν να προσγειώσουν δυνάμεις κάπου αλλού εσωτερικά στο νησί.
Κατά συνέπεια στάλθηκαν ο JackHamson και ο Bruce-Mitford στο μεγάλο Οροπέδιο της Νίδας, κάτω από τον Ψηλορείτη για να θεωρήσουν την πιθανότητα προσγείωσης εχθρικών αεροσκαφών εκεί.
Έκαναν μια σύντομη περιληπτική αναφορά, που οδηγούσε στο συμπέρασμα ότι, αν και η πρόσβαση και οι επικοινωνίες ήταν δύσκολες (με τον Κρουσώνα έξι με επτά ώρες και τα Ανώγεια τέσσερεις ώρες, απόσταση με τα πόδια), υπήρχαν τρεις κατάλληλοι διάδρομοι προσγείωσης στο οροπέδιο – ο καθένας περισσότερο από 914 μέτρα μακρύς.
Ήταν όλοι στην ανατολική πλευρά, όπου το αμμώδες χώμα ήταν αξιοσημείωτα επίπεδο και καλυπτόταν από κοντό ανοιξιάτικο γρασίδι με πολύ λίγες σκόρπιες πέτρες να βρίσκονται γύρω. Όμως η δυτική πλευρά ήταν σπαρμένη με θάμνους και βραχώδεις κάβους, όπου το αεροσκάφος μπορούσε να κρυφτεί ως λαθρεπιβάτης –κρυμμένο κάτω από δίκτυα καμουφλάζ.
Το Οροπέδιο της Νίδας ανήκε στο χωριό Ανώγεια και από τα μέσα Μαρτίου έως τα μέσα Δεκεμβρίου περίπου πέντε χιλιάδες πρόβατα έβοσκαν εκεί, χρόνος κατά την διάρκεια του οποίου οι βοσκοί ζούσαν σε μισή δωδεκάδες μάνδρες, που ήταν εγκατεστημένες γύρω από το οροπέδιο πάνω από το επίπεδο του εδάφους. Με παροχή άφθονου νερού από την πηγή κάτω από την Εκκλησία της Αναλήψεως, αυτό ήταν ένα γενναιόδωρο μέρος.
Έχοντας κάνει την αναφορά, ο Τζων έστειλε μερικούς από τους άνδρες του από τον Κρουσώνα επάνω στη Νίδα με τον Hamson και τον Bruce-Mitford να σκορπίσουν βράχους στην επιφάνειά της για να εμποδίσουν την προσγείωση αεροπλάνων.
Καθώς οι κύριοι στόχοι ήταν γνωστοί μόνο σε ένα περιορισμένο αριθμό ανθρώπων, ως ένα ενδεχόμενο σχέδιο, αυτό δεν ήταν τόσο παρατραβηγμένο όσο φαινόταν. Γιατί ενώ θα ήταν δύσκολο για οποιαδήποτε αξιοσημείωτη δύναμη να φύγει από εκεί εύκολα ή με οποιαδήποτε ταχύτητα, θα μπορούσε να παράσχει μια ευκαιρία να προσεδαφίσει εφόδια και να ανεφοδιάσει σε καύσιμα για νέες επιθέσεις σε πολύ πιο σημαντικούς στόχους.
Ο Hamson και ο Mitford είχαν ως βάση τον Κρουσώνα και οι Κρουσανιώτες ήταν οι άνδρες που θα κρατούσαν το οροπέδιο. Ο Τζων σχεδίαζε να πάει μαζί τους εκεί αμέσως, μόλις τα πράγματα άρχισαν να συμβαίνουν, να τους οργανώσει να πολεμήσουν όπου αυτοί μπορούσαν να ωφελήσουν περισσότερο…».
(πηγή: Imogen Grundon, ό.π. κεφ. 21)
Ο Τζων Πεντλέμπουρυ θεωρεί πλέον την επιχείρηση κατάληψης της Κρήτης από αεραποβατικές δυνάμεις ως σίγουρη. Ο ίδιος τρεις ημέρες πριν τη μάχη, (17 Μαΐου 1940), στέλνει το φίλο του Αντώνη Γρηγοράκη-Σατανά στον Κρουσώνα με σκοπό να μοιράσει και άλλα όπλα στους Κρουσανιώτες μαζί με τον Ενωμοτάρχη Μαράκη και τους αδερφούς Δομαλάκηδες.
Το απόγευμα της 20ης Μαΐου 1940, όταν αρχίζουν να πέφτουν οι αλεξιπτωτιστές Γερμανοί έξω από τα τείχη του Ηρακλείου, κατευθύνεται στη Χανιόπορτα. Προσπαθεί να βγει από το Ηράκλειο και να πάει να συναντήσει το Σατανά ο οποίος δεν είχε γυρίσει ακόμη από τον Κρουσώνα. Πολεμά με θάρρος τους Γερμανούς και τελικά σκοτώνεται στην περιοχή του Γιόφυρου.
Ο Σατανάς επιστρέφει με τους χωριανούς του στην πόλη την επόμενη ημέρα 21 Μαΐου και δίδει τη μάχη εναντίον των αλεξιπτωτιστών επί δέκα ημέρες. Ποτέ δεν μαθαίνει το θάνατο του φίλου του παρά μόνον όταν διαφεύγει στη Μέση Ανατολή.
Σημείωση: Η Imogen Grundon στην αυτοβιογραφία του Τζων Πεντλέμπουρυ αναφέρει ότι ο Σατανάς πολέμησε την πρώτη ημέρα της μάχης στη Χανιόπορτα μαζί με τον Πεντλέμπουρυ και κατόπιν χώρισαν και προσπάθησαν από διαφορετικούς δρόμους να βρεθούν στον Κρουσώνα.
Το ίδιο αναφέρει και στα απομνημονεύματά του ο Δημήτρης Λεμονάκης (Ρίζες λευτεριάς, σελ. 56-57 και 209). Όμως ο Αντώνης Γρηγοράκης-Σατανάς ποτέ δεν θα εγκατέλειπε τη μάχη, ιδίως την πρώτη ημέρα, για να κατευθυνθεί στο χωριό του. Την επόμενη μέρα 21 Μαΐου 1941 ως το τέλος της μάχης ο Σατανάς ήρθε στο Ηράκλειο και πολέμησε τους εισβολείς με τους άντρες του.
Συμπεράσματα
Από όλα τα παραπάνω που αναφέραμε, οδηγούμαστε στο συμπέρασμα ότι η έναρξη της Κρητικής αντίστασης ξεκίνησε πριν τις επιχειρήσεις των Γερμανών στην Κρήτη, φυσικός αυτουργός ήταν ο Βρετανός Τζων Πεντλέμπουρυ, ο Αντώνης Γρηγοράκης-Σατανάς και το χωριό Κρουσώνας και βέβαια οι άντρες της Ανταρτικής Ομάδας του Κρουσώνα.
Μετά την κατάληψη της Κρήτης την 1η Ιουνίου 1941 οι ένοπλες ανταρτικές ομάδες των καπετάνιων Μπαντουβά, Σατανά, Πετρακογιώργη, Στεφανογιάννη, Χριστομιχάλη, ΕΑΜ, Μπουτζαλή, ΕΟΡ Ρεθύμνου, Ανταρτικές ομάδες Χανίων, οι Ανταρτικές ομάδες του Λασιθίου, (ιδιαίτερα της Σητείας), σηματοδότησαν πρώτες σε όλη την Ευρώπη την αντίσταση εναντίον των δυνάμεων του ναζισμού και φασισμού.
Μαζί με τις Οργανώσεις του Ταγματάρχη Ραφτόπουλου και της Εθνικής Οργάνωσης Δολιοφθοράς Πληροφοριών Ε.Ο.Δ.Π. Ηρακλείου – Λασιθίου των Γιώργου Δουνδουλάκη και Μιχάλη Ακουμιανάκη, πέτυχαν να κρατήσουν καθ’όλη τη διάρκεια της κατοχής 25.000 περίπου Γερμανούς στρατιώτες στο νησί, καθώς και όλες εκείνες τις μονάδες πυροβολικού, τεθωρακισμένων, εφοδιασμού, κλπ. που τις υποστήριζαν.
Αχρήστευσαν δηλαδή μια αξιόλογη δύναμη πυρός για τους κατακτητές, χρήσιμη σε άλλα μέτωπα του πολέμου.
Τα τελευταία χρόνια γίνονται πολλές συζητήσεις, γράφονται πολλά άρθρα και βιβλία, παρακολουθούμε αντεγκλήσεις μεταξύ ιστορικών, μελετητών, απογόνων αγωνιστών για την έναρξη της κρητικής Αντίστασης.
Ένα θέμα σημαντικό, αλλά επουσιώδες κατά τη γνώμη μας, αφού η Κρητική αντίσταση δόξασε την Κρήτη και τους Κρητικούς τα μαύρα χρόνια της ναζιστικής κατοχής. Σημαντικές ημερομηνίες η 2α Ιουνίου 1941, ημέρα ορκωμοσίας της Οργάνωσης του Καπετάν Μανόλη Μπαντουβά στο σπήλαιο Χαμαμουτζή.
Η 15η Αυγούστου 1941, ημέρα ορκομωσίας της Ανωγειανής Οργάνωσης του Γιάννη Δραμουντάνη-Στεφανογιάννη. Η 6η Ιουνίου 1941, έναρξη της δημιουργίας της Οργάνωσης του Καπετάν Πετρακογιώργη, (σύμφωνα με την Έκθεση που υπέβαλε ο ίδιος με ημερομηνία 24 Οκτωβρίου 1944 στον επικεφαλής Βρετανό αξιωματικό Σύνδεσμο στην Κρήτη τα χρόνια1941-1945 Τομ Ταμπάμπιν με τίτλο: Στρατιωτική Συμμαχική Αποστολή εν Κρήτη, Έκθεσις Πολεμικής Δράσεως της Ομάδος Πετρακογιώργη εν Κρήτη, Ηράκλειο 24 Οκτωβρίου 1944, ο Αντιπρόσωπος του Συμμαχικού Στρατηγείου Τομ Ταμπάμπιν.
Η έναρξη της Κρητικής Αντίστασης θα μπορούσε να τοποθετηθεί χρονικά το τελευταίο δεκαήμερο του Απριλίου 1941, πριν ακόμη πέσουν οι Γερμανοί αλεξιπτωτιστές στην Κρήτη. Είναι το δεκαήμερο που ο Τζων Πεντλέμπουρυ αποφασίζει και εξοπλίζει με τη βοήθεια του Κρουσανιώτη Αρχηγού Αντώνη Γρηγοράκη Σατανά, 100 Κρουσανιώτες και τους στέλνει στο οροπέδιο της Νίδας.
Μαζί τους και Ανωγειανοί με αποστολή να σκορπίσουν στον κάμπο του Ψηλορείτη ογκώδεις πέτρες για να μην μπορέσουν να προσγειωθούν γερμανικά αεροπλάνα, μια ενέργεια που ανέμενε ο Τζων Πεντλέμπουρυ και η Βρετανική αντικατασκοπία. Επικεφαλής των Κρητικών ο Βρετανός αξιωματικός Τζακ Χάμσον.
Το τελευταίο δεκαήμερο του Απριλίου 1941, ο Τζων Πεντλέμπουρυ με τον Αντώνη Γρηγοράκη-Σατανά οργανώνουν και εξοπλίζουν ομάδα από τολμηρούς Κρουσανιώτες, (μεταξύ τους τα αδέρφια Αντώνης και Δημήτρης Δομαλάκης), για να πολεμήσουν στην υπέρτατη Μάχη της Κρήτης με τους Γερμανούς, που κι αυτήν τη μάχη την ανέμενε ο Τζων Πεντλέμπουρυ.
Τα 200 όπλα που μοίρασε ο Τζων Πεντλέμπουρυ στους Κρουσανιώτες παρέμειναν στα χέρια τους και χρησιμοποιήθηκαν στη συνέχεια εναντίον των κατακτητών.
Η απαρχή λοιπόν της ένοπλης Κρητικής Αντίστασης θα μπορούσε να αναζητηθεί, εκτός από τις Ομάδες των Αρχηγών που αναφέραμε, στον Κρουσώνα και στον Αντώνη Γρηγοράκη Σατανά. Ένα χωριό πρωτοπόρο της Αντίστασης, που τα μετέπειτα θλιβερά γεγονότα με την οικογένεια των Τζουλιάδων και των ανδρεικέλων τους, το αδικούν παράφορα.
Ενδεικτικό της απαρχής της Κρητικής Αντίστασης στον Κρουσώνα είναι η παρακάτω επιστολή του Πάτρικ Λη Φέρμορ στον Μιχάλη Ακουμιανάκη που βρίσκεται στο αρχείο της Βικελαίας Δημοτικής Βιβλιοθήκης Ηρακλείου:
«ΚΑΡΔΑΜΥΛΗ ΜΕΣΣΗΝΙΑΣ 6 ΙΟΥΝΙΟΥ 1990
Αγαπητέ μου Μίκη
Ευχαριστώ δια το γράμμα σου. Έγραψα τα περιεχόμενα στη Mies French – δεν μπιράζει πως συ τ’εγραψες ήδη!
Ευχαριστώ δια τα νέα δια την εορτή του Γκρέκο. Έχεις δίκαιο, τον αγαπώ πάρα πολύ. Δόξασι ο θεός πως με γλίτωσες από μίαν ομιλία – δεν είμαι πεπροορισμένος δια τέτοια και τα αποφεύγω τροχάδι! Αλλά θα προσπαθώ ναρθώ απολύτως ανεπισήμως.
Ελπίζω πως έλαβες τα άρθρα δια την Ρουμανία που σου’στειλα!
Εγνώρισες τον Τζακ Χάμσον; ασφαλώς. Κάποιος μου έστειλε ένα μικρό ημιφιλοσοφικό βιβλίο που έγραψε δια το καιρό του στην Κρήτη. Ήταν απάν στη Νίδα με 100 Κρουσανιώτες, υπό τις διαταγάς του Πεντλέμπουρυ και μετά πιάστηκε αιχμάλωτος. Ο αδελφός του, ο Δένις, έπεσε με το Μόντυ δια το Γοργοπόταμο. Μου φαίνονται λίγο παράξενοι, και οι δυο. Τους συνάντησα, αλλά μόνον στιγμιαίως.
Με αγάπη σαν πάντα Paddy».[1]
Τέλος, από το αρχείο του Κρουσανιώτη Γεωργίου Ξυλούρη του Μύρωνα, δημοσιεύουμε το πολύ σημαντικό τραγούδι των Καπεταναίων της Αντίστασης.
Το τραγούδι των καπεταναίων της Αντίστασης
Γιάννης Ποδιάς και Μπαντουβάς και Νίκος Σαμαρείτης
Πετρακογιώργης, Σατανάς, οι ένδοξοι της Κρήτης.
Και των Ανωγειανώ Αρχηγός ο Γιάννης Δραμουντάνης
τα κατορθώματα αυτηνού, άνθρωπος δε τα κάνει.
’να παλικάρι ξακουστό, του Χρίστο ο Μιχάλης.
Επόθανε κι ο Σατανάς μα’φήκε τα παιδιά του
να εκδικηθούν τσι άτιμους που κάψαν την καρδιά του.
Τσι Δόμηδες τσι ξακουστούς και τον Ανδρεαδάκη
το Νικολή τον Τσικαλά, Λάμπη το Γιανναδάκη.
Ανέλαβε για Αρχηγός, ο πιο γραμματισμένος
Ξυλούρης ο Μενέλαος ο πολυπικραμένος.
Τον κύρη του σκοτώσανε με βάσανα περίσσα
και τρία αξαδέρφια ντου που’ταν σαν κυπαρίσσα.
Θε μου και δώστος δύναμη μαζί και προστασία
να φέρουνε στην Κρήτη μας ξανά Ελευθερία!!!
[1] Πάτρικ Λη Φέρμορ προς Μιχάλη Ακουμιανάκη, Καρδαμύλη Μεσσηνίας, 6 Ιουνίου 1990, αρχείο Μιχάλη Ακουμιανάκη, Β.Δ.Β.Η.
Γεώργιος Α. Καλογεράκης
Δρ. Πανεπιστημίου Ιωαννίνων
Διευθυντής Δημοτικού Σχολείου Καστελλίου