Την 1η Ιουνίου 1941, η Κρήτη περνούσε στα χέρια των γερμανοϊταλών. Ο γερμανικός στρατός αναζητούσε στέγαση για τις διοικητικές υπηρεσίες και τους αξιωματικούς του. Τα δημόσια κτίρια, μεταξύ των οποίων και το σύνολο σχεδόν των σχολείων της πόλης του Ηρακλείου αλλά και της υπαίθρου, επιτάχθηκαν για τις ανάγκες των κατακτητών.
Στο βιβλίο του Στέφανου Μυλωνάκη, Αγαθάγγελος Ξηρουχάκης 1872-1948, Εκκλησία Κρήτης, Γερμανική Κατοχή 1941-1945, που εκδόθηκε στα Χανιά το έτος 1948, στις σελίδες 176 και 177, διαβάζουμε μια σημαντική επιστολή του Πρωτοσύγκελου της Ιεράς Μητρόπολης Κρήτης Αρχιμανδρίτη Ευγένιου Ψαλλιδάκη με ημερομηνία 30 Δεκεμβρίου 1942, η οποία απευθύνεται στον Επίσκοπο Κυδωνίας και Αποκορώνου Αγαθάγγελο Ξηρουχάκη.
Ο Ευγένιος Ψαλιδάκης, ζητά από τον Αγαθάγγελο να παρέμβει στον Γερμανό Διοικητή Κρήτης Στρατηγό Αντρέ και να τον πείσει να αποδεσμεύσει δύο επιταγμένα σχολικά κτίρια της πόλης του Ηρακλείου. Το ένα να διατεθεί για τη Μέση και το άλλο για τη Δημοτική Εκπαίδευση. Συγκεκριμένα, ο Ευγένιος Ψαλιδάκης γράφει:
«Προς τον Θεοφιλέστατον Επίσκοπον Κυδωνίας και Αποκορώνου εις Χανιά
Θεοφιλέστατε,
Έχομεν την τιμήν να παρακαλέσωμεν την Υμετέραν Θεοφιλίαν, όπως αγαθυνθή και ενεργήση παρά τω αξιοτίμω Διοικητή του Φρουρίου Κρήτης, ίνα εκ των κατεχομένων εν Ηρακλείω Σχολικών οικημάτων διατεθώσι δύο, ήτοι εν δια την Μέσην Εκπαίδευσιν και έτερον δια την Δημοτικήν τοιαύτην, διότι λόγω της καταλήψεως αυτών, τα μεν Σχολεία της Μέσης Εκπαιδεύσεως έπαυσαν λειτουργούντα από του παρελθόντος Σχολ. Έτους, ελλείψει ετέρου οικήματος προς στέγασιν, τα δε της Δημοτικής πολύ προ των Χριστουγέννων δια τον αυτόν λόγον.
Ο Πρωτοσύγκελος Της ιεράς Μητροπόλεως Κρήτης
+ Αρχιμ. ΕΥΓΕΝΙΟΣ ΨΑΛΛΙΔΑΚΗΣ».
Δεν είναι υπερβολή να αναφέρουμε ότι το σύνολο των σχολικών κτηρίων της Δευτεροβάθμιας Εκπαίδευσης και αρκετά της Πρωτοβάθμιας του Ηρακλείου, είτε καταστράφηκαν από τους βομβαρδισμούς κατά την περίοδο της Μάχης της Κρήτης, είτε επιτάχτηκαν από τις κατοχικές αρχές.
Τη σοβαρή αυτή είδηση για την απώλεια των σχολικών κτηρίων και τη μαθητική διαρροή που είχε ως αποτέλεσμα, μας κάνει γνωστό ο διορισμένος γερμανόφιλος Νομάρχης Ηρακλείου Ιωάννης Πασσαδάκης.
Συγκεκριμένα, ο Νομάρχης σε επιστολή του προς το Γερμανικό Φρουραρχείο Ηρακλείου με ημερομηνία 21 Νοεμβρίου 1942, τονίζει στον Φρούραρχο Ηρακλείου τα εξής:
«Λαμβάνω την τιμήν να αναφέρω υμίν όπως λόγω του τελευταίου βομβαρδισμού εν ταις πλατείαις της πόλεως, πολλαί οικογένειαι του Ηρακλείου εξήλθον εις την ύπαιθρον και μετ’ αυτών φυσικόν εξάλλου, τα τέκνα των, μαθηταί των σχολείων.
Ήδη πληροφορούμεθα παρά των κ.κ. Διευθυντών των Σχολείων ότι ούτε οι ημίσεις των μαθητών των Σχολείων της Μέσης Εκπαιδεύσεως παρέμειναν. Εκ δε των Δημοτικών Σχολείων επίσης αρκετοί μαθηταί απουσιάζουν.
Κατόπιν των ανωτέρω παρακαλούμεν όπως μας γνωρίσητε εάν κρίνητε ορθόν να διακόψωμεν την λειτουργίαν των Σχολείων της πόλεως Ηρακλείου, εφ’ όσον μάλιστα παρουσιάζεται ζήτημα στέγης εις την Μέσην Εκπαίδευσιν, της οποίας όλα τα οικήματα έχουν καταστραφεί εκ βομβαρδισμού ή επετάχθησαν και δεν κατέστη δυνατόν να εξευρεθώσιν άλλα κατάλληλα, παρά τας προσπαθείας εμού και των προϊσταμένων των Σχολείων».
(Αρχείο Γερμανικής Στρατιωτικής Διοικήσεως Κρήτης, ΑΓΣΔΚ, Φ4α΄, δεσμίς 3γ, αριθμ. 298-300)
Ο Επίσκοπος Κυδωνίας και Αποκορώνου Αγαθάγγελος Ξηρουχάκης, μετά τις γιορτές των Χριστουγέννων και δύο ημέρες αφού ανέλαβε Διοικητής του Φρουρίου Κρήτης ο Στρατηγός Μπρόγερ, (από 11 Ιανουαρίου 1943 ως 24 Ιουνίου 1944), αντικαθιστώντας τον Στρατηγό Αντρέ, του στέλνει επιστολή (με ημερομηνία 13 Ιανουαρίου 1943), με αίτημα την παραχώρηση δύο σχολικών κτηρίων στο Ηράκλειο.
Συγκεκριμένα στην επιστολή του προς τον Μπρόγερ, ο Αγαθάγγελος γράφει:
«Προς τον Εξοχώτατον Διοικητήν Φρουρίου Κρήτης
Από την Ιεράν Μητρόπολιν Κρήτης (Ηράκλειον) μου γράφουν να παρακαλέσω την Υμετέραν Εξοχότητα, όπως ευαρεστηθή Αύτη και παραχωρήση εκ των εν Ηρακλείω κατεχομένων Σχολικών οικημάτων δύο.
Ήτοι εν δια την Μέσην Εκπαίδευσιν και έτερον δια την Δημοτικήν τοιαύτην, διότι λόγω της καταλήψεως αυτών, τα μεν Σχολεία της Μέσης Εκπαιδεύσεως έπαυσαν λειτουργούντα από του παρελθόντος Σχολ. Έτους, ελλείψει ετέρου οικήματος προς στέγασιν, τα δε της Δημοτικής πολύ προ των Χριστουγέννων δια τον αυτόν λόγον.
Παρακαλούμεν θερμώς την Υμετέραν Εξοχότητα, όπως παραχωρήση τα δύο ως ανωτέρω οικήματα, χάριν των χιλιάδων μαθητών και μαθητριών της πόλεως Ηρακλείου, των οποίων η εκπαίδευσις εσταμάτησεν, ελλείψει σχολικών οικημάτων.
+ Ο Κυδωνίας και Αποκορώνου
ΑΓΑΘΑΓΓΕΛΟΣ».
(Στέφανος Μυλωνάκης, Αγαθάγγελος Ξηρουχάκης 1872-1948, Εκκλησία Κρήτης, Γερμανική Κατοχή 1941-1945, σελ. 177-178).
Την ίδια ημέρα, 13 Ιανουαρίου 1943, με δεύτερη επιστολή του προς τον Αρχιμανδρίτη Ευγένιο Ψαλλιδάκη, ο Αγαθάγγελος του κάνει γνωστό ότι μεσολάβησε στον Διοικητή του «Φρουρίου Κρήτης» Μπρόγερ για την παραχώρηση δύο σχολικών κτηρίων.
Τονίζει ότι την επιστολή για την παραχώρηση των κτηρίων στο Ηράκλειο ώστε να στεγάσουν μαθητές, την επέδωσε ο ίδιος προσωπικά, με θερμή παράκληση την ικανοποίησή της. Ο Αγαθάγγελος γράφει προς τον Ευγένιο Ψαλλιδάκη τα εξής:
«Προς τον Πρωτοσύγκελον της Ιεράς Μητροπόλεως Κρήτης Πανοσιολογιώτατον κ. Ευγένιον Ψαλλιδάκην εις Ηράκλειον
Εις απάντησιν του υπ.αριθ.779/3-1-1943 υμετέρου εγγράφου, πληροφορούμεν υμάς, ότι υπεβάλαμεν αίτησιν, της οποίας αντίγραφον εσωκλείομεν, εις τον Διοικητήν Φρουρίου Κρήτης και παρακαλούμεν, όπως παραχωρήση τα αιτούμενα δύο οικήματα προς λειτουργίαν των Σχολείων Μέσης και Δημοτικής Εκπαιδεύσεως.
Την αίτησιν ταύτην επεδώκαμεν προσωπικώς εις την αρμοδίαν Αρχήν και συνηγορήσαμεν θερμώς, θα παρακολουθήσωμεν δε την έκβασιν της υποθέσεως και θα σας γράψωμεν, αλλά και υμείς δέον να τηρήσητε ημάς ενημέρους, αν τυχόν σας ειδοποιήσουν σχετικώς πρότερον.
Μετ’ ευχών +Ο Κυδωνίας και Αποκορώνου
ΑΓΑΘΑΓΓΕΛΟΣ».
(Στέφανος Μυλωνάκης, Αγαθάγγελος Ξηρουχάκης 1872-1948, Εκκλησία Κρήτης, Γερμανική Κατοχή 1941-1945, σελ. 177-178).
Ο Στρατηγός Μπρόγερ παραχώρησε τα σχολικά κτίρια και διευκολύνθηκε μ’αυτόν τον τρόπο, έστω και προσωρινά, η λειτουργία ορισμένων σχολείων της πόλης του Ηρακλείου. Η κατάσταση όμως στο Ηράκλειο και στην ύπαιθρο ήταν δραματική.
Τα μαθήματα γίνονταν σε εκκλησίες, σε δωμάτια που νοικιάζονταν, διασκορπίζονταν οι τάξεις των σχολείων εδώ κι εκεί, το μαθητικό δυναμικό λιγόστευε, η μαθητική διαρροή ήταν αυξημένη.
Στις 27 Νοεμβρίου 1943, εξακολουθούσαν να είναι κατειλημμένα από τις αρχές κατοχής δεκαοχτώ (18) σχολεία της πόλης και της υπαίθρου του νομού Ηρακλείου.
Την κατάσταση με τα επιταγμένα σχολεία, διαβιβάζει στο γερμανικό Φρουραρχείο Ηρακλείου, (Kreiskomandantur), ο Νομάρχης Ηρακλείου Εμμανουήλ Ξανθάκης που είχε αντικαταστήσει τον Ιωάννη Πασσαδάκη.
Ο Εμμανουήλ Ξανθάκης διορίστηκε κι αυτός από τις κατοχικές αρχές, ήταν δικηγόρος και γερμανόφιλος και η θητεία του ως Νομάρχης διήρκεσε από 25 Ιανουαρίου 1943 ως 11 Οκτωβρίου 1944, ημέρα της απελευθέρωσης του Ηρακλείου. Γράφει ο Εμμανουήλ Ξανθάκης στον Φρούραρχο Ηρακλείου:
«Προς Το Φρουραρχείον Ηρακλείου Ενταύθα
Αφορά κατειλημμένα Σχολεία
Έχομεν την τιμήν να γνωρίσωμεν ότι τα κάτωθι σχολεία κατέχονται ακόμη υπό του Στρατού Κατοχής:
1) Γυμνάσιον Αρρένων, Πλατεία Κορνάρου Ηράκλειον
2) Πρακτικόν Λύκειον, Πλατεία Κορνάρου, Ηράκλειον
3) Εμπορική Σχολή, πλησίον Μουσείου, Ηράκλειον
4) 1ον Δημοτικόν Σχολείον Ηρακλείου, οδός Ρεθύμνης
5) 2ον Δημοτικόν Σχολείον Ηρακλείου, Μποδοσάκειον
6) 3ον Δημοτικόν Σχολείον Ηρακλείου, Αγ. Τριάδος
7) 6ον Δημοτικόν Σχολείον Ηρακλείου, Αγ. Τίτου
8) 7ον Δημοτικόν Σχολείον Ηρακλείου, Αγ. Τίτου
9) 9ον Δημοτικό Σχολείον Μασταμπά
10) Δημοτικόν Σχολείον Ατσαλένιου
11) Πρότυπον Δημοτικόν Σχολείον Ηρακλείου, οδός Μον. Καρδιωτίσσης
12) Δημοτικόν Σχολείον Άνω Αρχανών
13) Δημοτικόν Σχολείον Κάτω Αρχανών
14) Δημοτικόν Σχολείον Καλλονής Πεδιάδος
15) Δημοτικόν Σχολείον Αγίων Δέκα
16) Δημοτικόν Σχολείον Βουτών Μαλεβυζίου
17) Δημοτικόν Σχολείον Ποταμιών Πεδιάδος
18) Δημοτικόν Σχολείον Μαλλίων Πεδιάδος
(Αρχείο Γερμανικής Στρατιωτικής Διοικήσεως Κρήτης, ΑΓΣΔΚ, Φ5α, δεσμίς 5γ, αριθμ. 536-538-300, 27 Νοεμβρίου 1943.
Ο κατάλογος δεν είναι πλήρης, αφού διαπιστώσαμε ότι μεταξύ των σχολείων δεν συμπεριλαμβάνονται το Γυμνάσιο και το Δημοτικό Σχολείο Καστελλίου Πεδιάδος, τα οποία ήταν κατειλημμένα ως την 24η Σεπτεμβρίου 1944).
Το σύνολο των σχολείων Πρωτοβάθμιας Εκπαίδευσης του νομού Ηρακλείου την περίοδο 1939 – 1945 είχε ταξινομηθεί σε τρεις εκπαιδευτικές περιφέρειες.
Τις Περιφέρειες Ηρακλείου, Πεδιάδος και Γόρτυνας. Επιθεωρητής Ηρακλείου ήταν ο Βασίλειος Σταυρινίδης και σ’αυτήν είχαν ενταχθεί 84 σχολεία.
Απ’αυτά, τον Νοέμβριο του 1941, έξι μήνες μετά την κατάληψη της Κρήτης από τα στρατεύματα κατοχής της Βέρμαχτ, 2 σχολεία είχαν καταστραφεί, 3 είχαν υποστεί σοβαρές ζημιές από τους βομβαρδισμούς της Μάχης της Κρήτης, 13 ήταν ετοιμόρροπα και ακατάλληλα για χρήση και πάλι λόγω βομβαρδισμών, 66 ήταν εύχρηστα και λειτουργούσαν τα 63.
Ο Επιθεωρητής Ηρακλείου Κωνσταντίνος Σταυρινίδης, με έγγραφό του στις 5 Νοεμβρίου 1941 προς τον Γερμανό Φρούραρχο Ηρακλείου, καταγράφει τα σχολεία και τους Διευθυντές που είχε τοποθετήσει με το τέλος του Ελληνοϊταλικού πολέμου σ’αυτά. Συγκεκριμένα, στην αποσταλείσα κατάσταση του Κωνσταντίνου Σταυρινίδη προς τον Φρούραρχο, διαβάζουμε:
Ο Γεώργιος Α. Καλογεράκης είναι δρ. Πανεπιστημίου Ιωαννίνων και διευθυντής Δημοτικού Σχολείου Καστελλίου