Στην έναρξη του Ελληνοϊταλικού πολέμου, (28 Οκτωβρίου 1940), ο νομός Ηρακλείου διοικητικά είχε τρεις Περιφέρειες Στοιχειώδους Εκπαιδεύσεως. Του Ηρακλείου, της Πεδιάδος και της Γόρτυνος. Επιθεωρητής της Εκπαιδευτικής Περιφέρειας Ηρακλείου ήταν ο Κωνσταντίνος Σταυρινίδης.
Επιθεωρητής Πεδιάδος ο Βασίλειος Παρλαβάντζας και Γόρτυνος ο Απόστολος Στεργιόπουλος.
Με την κήρυξη του πολέμου ο Απόστολος Στεργιόπουλος επιστρατεύτηκε και μετείχε στις μάχες με τους Ιταλούς. Με τη λήξη του, δεν κατάφερε να επιστρέψει στην Κρήτη ώστε να αναλάβει και πάλι τα καθήκοντά του.
Ως τον Ιανουάριο του 1941, τον αντικαθιστούσε ο Βασίλειος Παραβάντζας.
Με απόφασή του, ο Μάρκος Σιγάλας, αναπληρωτής του Γενικού Επιθεωρητή Κρήτης, τον Ιανουάριο του 1941 ορίζει αναπληρωτή του Επιθεωρητή Γόρτυνoς τον Διευθυντή του Δημοτικού Σχολείου Θραψανού Δημήτριο Τσαγκαράκη.
Από το σχολικό έτος 1943-44, καθήκοντα επιθεωρητού Γόρτυνος ανέλαβε ο δάσκαλος Γεώργιος Βασιλάκης.
Τον Οκτώβριο του 1944, εγκατέλειψαν οι Γερμανοί τον νομό Ηρακλείου και συμπτύχτηκαν στην «Οχυρά θέση Χανίων». Τον Κωνσταντίνο Σταυρινίδη αντικατέστησε ο Απόστολος Στεργιόπουλος, (που είχε στο μεταξύ επιστρέψει) και τον Βασίλειο Παρλαβάντζα ο Νικόλαος Αβρονιδάκης.
Ο δάσκαλος Δημήτριος Τσαγκαράκης από το χωριό Θραψανό, αναπληρωτής Επιθεωρητής Γόρτυνος, στις 20 Μαρτίου 1941 στέλνει επιστολή προς τους εκπαιδευτικούς της περιφερείας του, καλώντας να παραστούν στο 40/θήμερο μνημόσυνο του παλικαριού-δασκάλου Δημητρίου Αναστασάκη, που θα γίνονταν στον Άγιο Μύρωνα στις 30 Μαρτίου 1941.
Στο κείμενο της εγκυκλίου του Δημητρίου Τσαγκαράκη αναφέρεται:
“Εν Ηρακλείω τη 20 Μαρτίου 1941
Προς τους κ.κ. Διευθυντάς και Διδασκάλους των Σχολείων της Περιφερείας
ΣΥΝΑΔΕΛΦΟΙ
Κι αν πρέπει να πεθάνωμε για την Ελλάδα, θεία είναι η δάφνη. Μια φορά κανείς πεθαίνει”
Ο Διδ/λος του 3/ταξίου Δημοτικού Σχολείου Αγίου Μύρωνος Δημήτριος Αναστασάκης δεν υπάρχει πλέον εν τη ζωή. Έθανεν υπέρ Πατρίδος. Τραυματισθείς θανασίμως εν τω πεδίω της τιμής του Αλβανικού Μετώπου την 29ην Ιανουαρίου και μεταφερθείς εις το Στρατιωτικόν Νοσοκομείον Ιωαννίνων, υπέκυψεν εις τα τραύματά του την 18ην π. μηνός, αφ’ης μετέστη εις την αθανασίαν και την αιωνιότητα. Ο ένδοξος και ηρωικός θάνατός του δεν περιποιεί μόνον μεγίστην τιμήν εις την οικογένειάν του αλλά και τίτλον υπερηφανείας δι’ολόκληρον τον Διδασκαλικόν Κλάδον, εκ των σπλάχνων του οποίου προέρχεται.
Αποδεικνύεται και πάλιν δια μυριοστήν φοράν, ότι οι Διδάσκαλοι και λόγοις και έργοις διδάσκουσι και ασκούσι την φιλοπατρίαν. Είναι βεβαιωμένον, ότι υπέρ τας 4.000 τούτων στρατευθέντες προσφέρουσιν νυν τας υπηρεσίας των εις την αγωνιζομένην Πατρίδα επιδεικνύοντες αρίστην διαγωγήν παντού, όπου έχουσι ταχθή. Τινές μάλιστα εξ αυτών μεταξύ των οποίων και ο ανωτέρω μνημονευόμενος, έπεσαν ήδη ηρωικώς, προσενεγκόντες την ζωήν των θυσίαν και ολοκαύτωμα εις τον βωμόν της ελευθερίας και της αιωνίας Ελλάδος. Στώμεν ευλαβώς. Ας αποκαλυφθώμεν και εν κατανύξει ας αναφωνήσωμεν
ìΤων υπέρ Πίστεως και Πατρίδος ηρωικώς αγωνισαμένων και πεσόντων συναδέλφων μας Αιωνία η μνήμη”
Δράττομαι της ευκαιρίας να παρακαλέσω τους συναδέλφους του Τμήματος του μεταστάντος και ιδιατέρως τους εκ των πέριξ χωρίων Βουτών, Πετροκέφαλου, Πενταμοδίου, Κιθαρίδας, Σάρχου, Κρουσώνα, Λουτρακίου, Κορφών, Άνω και Κάτω Ασιτών, ως και πάντας τους βουλομένους, ίνα αποτίοντες φόρον τιμής εις την ιεράν μνήμην του μετάσχωσιν ομαδικώς εις το εν Αγίω Μύρωνι τελεσθησόμενον κατά την 30 Μαρτίου 40/θήμερον μνημόσυνον υπέρ αναπαύσεως της ψυχής του, συνεννοούμενοι από τούδε σχετικώς με των διδ/σών Μαρίας Σηφάκη και Πόπης Χαιρέτου.
Οι θνήσκουσι θανόντες αμυνόμενοι περί Πάτρης
Αυτών γαρ φήμη γαίαν άπασαν έχει
Ο Αναπληρωτής του Επιθεωρητού Γόρτυνας
Δημήτριος Τσαγκαράκηςª.1
Ο Δημήτρης Αναστασάκης γεννήθηκε στο χωριό Κιθαρίδα Μαλεβυζίου το έτος 1912. Γονείς του ο Ζαχαρίας και η Ασπασία. Αδέλφια του η Πηνελόπη, ο Μιχάλης και η Ελένη. Δίδασκε στο Δημοτικό Σχολείο Αγίου Μύρωνα. Αρραβωνιάστηκε με τη συναδέλφισσά του Μαρία Σηφάκη που υπηρετούσαν στο ίδιο σχολείο.
Επιστρατεύτηκε και πολέμησε στον Ελληνοϊταλικό πόλεμο με τον βαθμό του Δεκανέα, στο 12ο Σύνταγμα Πεζικού. Στο σχολείο τον αντικατέστησε η δασκάλα Πόπη Χαιρέτη.Στις 29 Ιανουαρίου 1941 τραυματίστηκε βαριά. Νοσηλεύτηκε στο 2ο Στρατιωτικό Νοσοκομείο Ιωαννίνων. Στις 18 Φεβρουαρίου 1941, υπέκυψε στα τραύματα του.
Σημαντική πληροφορία του εγγράφου του Δημητρίου Τσαγκαράκη, είναι ότι στο μέτωπο του Ελληνοϊταλικού πολέμου βρίσκονταν και πολεμούσαν 4.000 δάσκαλοι.
Με νέο του έγγραφο προς τη δασκάλα Μαρία Σηφάκη, μετά το 40/μερο μνημόσυνο του ηρωικού δασκάλου και μνηστήρα της Δημητρίου Αναστασάκη, ο Αναπληρωτής Επιθεωρητής Γόρτυνος Δημήτριος Τσαγκαράκης την ενημερώνει ότι του ήταν αδύνατο να παρευρεθεί στο μνημόσυνο.
Της αναφέρει ότι εκείνες τις ημέρες του ανακοινώθηκε ο θάνατος στο μέτωπο του γιου του Αντωνίου Τσαγκαράκη και του γιου της αδερφής του Μαρίας, Ιωάννη Καπαρουνάκη.
Ο γιος του Αντώνης Τσαγκαράκης σκοτώθηκε στις 10 Μαρτίου 1941 στο χωριό Άρτζα ντι Μέτζο και ο ανιψιός του Ιωάννης Καπαρουνάκης σκοτώθηκε στις 28 Ιανουαρίου 1941 στο ίδιο χωριό (στους πρόποδες της Τρεμπεσίνας).
υγχρόνως εκφράζει τη θλίψη του για τον θάνατο, εκτός του μνηστήρα της Δημήτρη Αναστασάκη και του αδερφού της Νικολάου Γεωργίου Σηφάκη.
Ο Νικόλαος Σηφάκης ήταν ένα από τα εφτά αδέλφια της δασκάλας Μαρίας Σηφάκη.
Στο μέτωπο έπαθε κρυποπαγήματα και στις 11 Μαρτίου 1941 πέθανε στο Σισμανόγλειο Νοσοκομείο Αθηνών.
Ο Αναπληρωτής Επιθεωρητής Γόρτυνας Δημήτριος Τσαγκαράκης, στο έγγραφό του με ημερομηνία 11 Απριλίου 1941, τονίζει:
´Ηράκλειο, 11 Απριλίου 1941
Προς την κ. Μαρίαν Σηφάκη Διδ/σσαν Εις Άγιον Μύρωνα
Συνάδελφε, “ο θάνατος στον πόλεμο είναι τιμή αιώνια και σκύβουν και τον προσκυνούν με σεβασμό τα χρόνια”.
Εις απάντησιν σχετικής αναφοράς σας, δι ης μοι ανηγγείλατε και τον θάνατον του προσφιλούς σας αδελφού, σπεύδω να σας εκφράσω τα θερμά συλλυπητήριά μου και να σας συγχαρώ συγχρόνως δια τας υψίστας των θυσιών, εις ας η οικογένειά σας υπεβλήθη χάριν της φιλτάτης Ελλάδος.
Επί τη ευκαιρία ταύτη σας καθιστώ γνωστόν, ότι παρά την επιθυμίαν μου δεν ηδυνήθην να παραστώ αυτοπροσώπως εις το 40/θήμερον μνημόσυνον του μνηστήρος σας, διότι κατ’εκείνας τας ημέρας επληροφορήθην και εγώ τον εν τω Αλβανικώ μετώπω θάνατον δύο οικείων μου, του υιού της αδελφής μου Ιωάννου και του αγαπητού μου υιού Αντωνίου Διδασκάλου Καστέλλου Αποκορώνου.
Επί τούτοις εύχομαι εις τον Ύψιστον τον μόνον δυνάμενον να παρηγορή και παραμυθή τας πονεμένας ψυχάς και καρδίας να παρηγορήση και παραμυθήση και σας
Ο Αναπληρωτής Επιθεωρητού Γόρτυνος
Δημήτριος Τσαγκαράκης”2
Για τον Δημήτρη Αναστασάκη, η Στυλιανή Μπετεινάκη από τον Άγιο Μύρωνα συνέθεσε ένα τραγούδι. Το τραγούδι γραμμένο σε μονό φύλλου χαρτιού, μας παραχώρησε ο Ιωάννης Φραγκιαδάκης από τον Άγιο Μύρωνα. Στην αντιγραφή του τραγουδιού, διατηρήσαμε την ορθογραφία και τη σύνταξή του:
Ακούσετε να σας ειπώ το θλιβερό τραγούδι
τα δέντρα ξεραθήκανε δεν βγάνουν μπλιο λουλούδι.
Παιδιά Σαββάτο ήτονε ή Κυριακή ή Τρίτη
όπου τον εσκοτώσανε τον Δάσκαλο Δημήτρη.
Ήταν αθάνατη γεννεά όμορφο παληκάρι
πόλεμο δεν εψήφανε της λεβεντιάς κλωνάρι.
Ήτονε συμπαθητικός φιλογενής της Κρήτης
άδικα τον σκοτώσανε κι ο κόσμος ελυπήθη.
Είχενε χάρες κι ομορφιές ήτο και σπουδασμένος
στο Θεολογικό σκολειό ήτονε διαβασμένος.
Και μες της Κρήτης τα νησιά δεν άφησε άλλο ταίρι
πάντοτε το Ευαγγέλιο εκράθιενε στο χέρι.
Κι απ’όταν δεν εφάνηκε στην Εκκλησία να ψάλλη
όλοι απελπιστήκανε παπάδες και δασκάλοι.
Στης Αλβανίας τα βουνά με άλλους επολέμα
και το σπαθί του κόκκινο από το τόσον αίμα.
Γιατί επολέμησε κι αυτός για την Ελευθερία
και για την πίστη του Χριστού την πίστη την Αγία.
Είχε ψυχή σαν μάλαμα και σαν μαργαριτάρι
κι είχε καρδιά σαν το βουνό δεν του’ληπε μια χάρη.
Ποτέ κανείς δεν του’βρισκε εις το κορμί ασχημάδι
κι οι άτιμοι οι ιταλοί τον βάλανε στον Άδη.
Γιατί τον εσκοτώσανε εις την νεότητά του
γι’αυτό θα στέκη πάντοτε στον κόσμο τ’όνομά του.
Μ’άφησε φίλους ένδοξους να τον εκδικηθούνε
κι αυτοί που τον σκοτώσανε εδώ θα πληρωθούνε.
Το σώμα του απέθανε στα Γιάννενα κοιμάται
μα τ’όνομά του πάντοτε στον κόσμο θα γροικάται.
Κι άμα το συλλογίστηκε πως ήθελα πεθάνη
φώναξε σ’ένα φίλο του παραγγελιά του κάνη.
Ο φίλος του πλησίασε και λέγα τον Λευτέρη3
Άγιο Μυργιανό και σήμωσε και σφίγγει του το χέρι.
Λέγει του φίλε μου καλέ πλησίασε κοντά μου
εσένα έστειλε ο Θεός να πω τα βάσανά μου.
Αφού το ήθελε ο Θεός να γείνη τέτοια κρίση
εμένα απ’ την αγάπη μου διά να με χωρίση.
Πάρε τον αρραβώνα μου και το χρυσό ρολόι
κράθιετα αφού εχάθηκε ανθός απ’το περβόλι.
Στον Άγιο Μύρο όταν θα πας να πης στη κοπελιά μου
χαλάλι πως της τα’δωσα μέσα απ’την καρδιά μου.
Και πες της πως εχάθηκα για τη γλυκειά Πατρίδα
στην τελευταία μου στιγμή άχι και δεν την είδα.
Να γράψης εις το σπίτι μας και εις τους συγγενείς μου
πως μέσα εις τα Γιάννενα το θάψαν το κορμί μου.
Και μη με περιμένουμε για δε γυρίζω πίσω
στα ξένα ήτονε γραφτό τα μάτια μου να κλείσω.
Σηκώσου Μήτσο Δάσκαλε να βάλης την στολή σου
στην Νεολαία για να ’ρθης και να χαρή η ψυχή σου.
Κρίμας το μήλο να ψηγή το ρόδο να μαδήση
κρίμάς τονε το δάσκαλο ν’αδικοθανατίση.
Ανεστασάκη δάσκαλε όμορφο παλληκάρι
ανάθεμα τους Ιταλούς όπου κρατεί κλωνάρι.
Ζουμπούλια μην ανοίξετε πουλιά μην κελαηδήτε
της Νεολαίας τα παιδιά στα μαύρα να ντυθήτε.
Όσοι κι αν είσται χριστιανοί εις του Χριστού την σκέπη
όλοι το Μήτσο κλάψετε καθώς όπου του πρέπει.
Από τους 4.000 δασκάλους που έλαβαν μέρος στον πόλεμο 1940-41, δεκαέξι (16) από την Κρήτη σκοτώθηκαν στο μέτωπο. Ήρωες που πρόσφεραν τον εαυτό τους θυσία στην πατρίδα, υπερασπιζόμενοι το πανανθρώπινο ιδανικό της ελευθερίας.
Για τη συμμετοχή των δασκάλων του νομού Ηρακλείου στον Ελληνοϊταλικό πόλεμο, τα διδακτήρια και τη λειτουργία των σχολείων μετά την κατάρρευση του μετώπου, πληροφορίες αντλούμε από έγγραφο με ημερομηνία 29 Οκτωβρίου 1941 του Νομάρχη Ηρακλείου με αποδέκτες την Iερά Μητρόπολη Κρήτης, τον Διευθυντή της Παιδαγωγικής Ακαδημίας Ηρακλείου, τον καθηγητή κ. Λογιάδη και τους Επιθεωρητές των Δημοτικών Σχολείων. Τους αναφέρει ότι, με διαταγή του Φρουραρχείου Ηρακλείου, καλούνται να απαντήσουν σε ερωτήματα που αφορούν τα σχολεία της Κατώτερης και Μέσης Εκπαίδευσης.
Από τις απαντήσεις των Επιθεωρητών με ημερομηνία 5 Νοεμβρίου 1941, για την Επιθεώρηση Γόρτυνος διαβάζουμε ότι δεν καταστράφηκε κανένα σχολείο ολοσχερώς από τους βομβαρδισμούς στη διάρκεια της μάχης της Κρήτης. Έντεκα σχολεία υπέστησαν ζημιές. Το σύνολο των σχολείων της Περιφέρειας, ανέρχεται στον αριθμό ογδόντα εφτά (87). Εννέα (9) έχουν επιταχτεί από τους Γερμανούς και χρησιμοποιούνται απ’αυτούς.
Από τα ογδόντα εφτά (87) σχολεία, λειτουργούν τα εβδομήντα πέντε (75), ενώ δεκατρία (13) παραμένουν κλειστά. Αιτία είναι η μη επάνοδος είκοσι δύο (22) από τους στρατευθέντες δασκάλους, μετά τη λήξη του Ελληνοϊταλικού πολέμου. Οι δάσκαλοι αυτοί είναι:
Αντ. Ανυφαντάκης, Κων/νος Μαρκάκης, Χαρ. Ποτηραντάς, Νικ. Πετειναράκης, Εμμ. Χριστοδουλάκης, Ιωάν. Λαμπράκης, Δημ. Γιατίλης, Γεωργ. Χατζηδάκης, Παναγ. Αγγελιδάκης, Αντ. Μαρκάκης, Ηρ. Καντιδάκης, Ιωάν. Αλεξάκης, Γεωργ. Παπαχατζάκης, Ηλ. Ριτσατάκης, Δημ. Κανναβάκης, Εμμ. Κακέπης, Ασκλ. Παπαδάκης, Ελ. Ανδρεαδάκης, Ζαχ. Χελιδόνης, Σταύρος Πινακουλάκης, Θεοχ. Ροβίθης και Ιωάν. Σαρουλάκης.
Για την Επιθεώρηση Πεδιάδος διαβάζουμε ότι από τους βομβαρδισμούς στη διάρκεια της μάχης της Κρήτης καταστράφηκαν τέσσερα (4) σχολεία. Έντεκα (11) σχολεία έπαθαν μικροζημιές. Το σύνολο των σχολείων της Περιφέρειας ανέρχεται στον αριθμό ενενήντα οχτώ (98), από τα οποία δεν λειτουργούν δύο (2).
Δεκατέσσερις (14) δάσκαλοι δεν έχουν επανέλθει από το μέτωπο μετά τη λήξη του Ελληνοϊταλικού πολέμου. Οι δάσκαλοι είναι:
Γεώργιος Μανουσακάκης, Νικόλ. Τσαγκαράκης, Ιωάν. Ζωγραφάκης, Γεώργιος Πετράκης, Εμμ. Γεωργακάκης, Ζαχαρίας Γιαλιτάκης, Μιχαήλ Θεοδωρομανωλάκης, Λάζαρ. Πετρίδης, Μιχαήλ Σφακιανάκης, Δημ. Βλαχάκης, Γεώργιος Τσαντηράκης, Ιωάν. Τριανταφυλλίδης, Εμμαν. Σκαλανάκης, Ιωάν. Λαγουδιανάκης.
Για την Επιθεώρηση Ηρακλείου διαβάζουμε ότι από τους βομβαρδισμούς στη διάρκεια της μάχης της Κρήτης, καταστράφηκαν δύο (2) σχολεία. Δεκαέξι (16) σχολεία έπαθαν μικροζημιές. Το σύνολο των σχολείων της Περιφέρειας ανέρχεται στον αριθμό εξήντα τρία (63), από τα οποία δεν λειτουργούν δεκατρία (13). Δεκατέσσερις (14) δάσκαλοι δεν έχουν επανέλθει από το μέτωπο μετά τη λήξη του Ελληνοϊταλικού πολέμου. Ο Επιθεωρητής Ηρακλείου Σταυρινίδης, δεν αναφέρει ονομαστικά τους δασκάλους που δεν επανήλθαν ως 5 Νοεμβρίου 1941 από το μέτωπο.
1 Αρχείο κ. Τόνιας Ταβλά, εγγονής Δ. Τσαγκαράκη.
2 Αρχείο κ. Τόνιας Ταβλά, εγγονής Δ. Τσαγκαράκη.
3 Ελευθέριος Αλατσάκης από τον Άγιο Μύρωνα, συμπολεμιστής του Δημήτρη Αναστασάκη.
* Ο Γεώργιος Α. Καλογεράκης είναι δρ Πανεπιστημίου Ιωαννίνων, διευθυντής Δημοτικού Σχολείου Θραψανού Πεδιάδος.