Στις 11 Οκτωβρίου 1944, οι κατοχικές δυνάμεις εγκαταλείπουν την πόλη του Ηρακλείου και συμπτύσσονται στην ευρύτερη περιοχή της πόλης των Χανίων, στην «Οχυρά Θέση Χανίων». Διοικητής των κατοχικών δυνάμεων ο Στρατηγός Μπέντακ (από 15.10.1944 ως 9.5.1945).
Ένα μήνα νωρίτερα, ο Αντισυνταγματάρχης Ανδρέας Νάθενας (Στρατιωτικός Διοικητής νομού Ηρακλείου) και οι Βρετανοί αξιωματικοί Σύνδεσμοι, αναζητούσαν τρόπους και μέσα, ώστε η διαφαινόμενη αποχώρηση των κατακτητών από το Ηράκλειο να μη συνοδευτεί από εκτελέσεις και δολοφονίες των πατριωτών.
Στην προσπάθεια συμμετείχε ο Πρωτοσύγκελος της Ιεράς Μητρόπολης Κρήτης Αρχιμανδρίτης Ευγένιος Ψαλλιδάκης και ο Αντιπρόσωπος του Διεθνούς Ερυθρού Σταυρού Σβένσον. Έτσι, με επιστολή τους προς τον Στρατηγό Μύλλερ, του γνωρίζουν ότι οι ανταρτικές ομάδες με τους αρχηγούς των, δέχονται την ανακωχή και την παύση κάθε εχθρικής ενέργειας εκ μέρους των.
Το ίδιο θα επιθυμούσαν και από τις γερμανοϊταλικές δυνάμεις κατά την αποχώρηση τους.
Συγκεκριμένα, η επιστολή του Αρχιμανδρίτη Ευγένιου Ψαλλιδάκη και του αντιπροσώπου του ΔΕΣ Σβένσον, αναφέρει τα εξής :
´Εν Ηρακλείω τη 15 Σεπτεμβρίου 1944
Προς τον Αξιότιμον Διοικητήν του Φρουρίου Κρήτης Στρατηγόν Μύλλερ εις Χανιά
Έχομεν την τιμήν να θέσωμεν υπ’ όψιν Υμών τα ακόλουθα: Εκπληρούντες σφοδράν επιθυμίαν του πληθυσμού του Νομού Ηρακλείου ήλθομεν εις επαφήν μετά πενταμελούς Επιτροπής εξ επιλέκτων μελών της Κοινωνίας Ηρακλείου, εν οις και ο ενταύθα αντιπρόσωπος του Διεθνούς Ερυθρού Σταυρού αξιότιμος κ. Σβένσον, εγκρίσει της Νομαρχίας, μετά των Αρχηγών των Εθνικών ανταρτικών ομάδων Συνταγματάρχου Νικόλαον Πλεύρη, Γεώργιον Πετρακογιώργη, Μιχαήλ Ξυλούρη, Ιωάννην Παντουβά, Νικολ. Παντουβά, Μενέλαον Ξυλούρη, Ιωάννην Ανδρεαδάκη και του Αρχηγού της κομμουνιστικής ομάδος (ΕΛΑΣ) Ποδιά, ίνα γνωρίσωμεν αυτοίς την θέλησιν του λαού, όπως παύση του λοιπού πάσαν ενέργειαν ή πράξιν κατά των Γερμανών στρατιωτών διότι ουδέν άλλο αποτέλεσμα έχει, ειμή τον θάνατον πολλών αδελφών εκ του αμάχου πληθυσμού και τας καταστροφάς χωρίων.
Οι Αρχηγοί των Εθνικών ανταρτικών ομάδων απεδέχθησαν πλήρως τας απόψεις ημών, ο δε Ποδιάς έδωσεν υπόσχεσιν ότι θα συμμορφωθή προς τας διαταγάς της Ελληνικής Κυβερνήσεως και του Συμμαχικού Στρατηγείου Μέσης Ανατολής.
Διαταγή του Συμμαχικού Στρατηγείου προς απάσας τας ανταρτικάς ομάδας Κρήτης υπό χρονολογίαν 8/9/1944 κατά τας διαβεβαιώσεις του κ. Πετρακογιώργη διατάσσει, όπως παύση το σαμποτάζ και πάσα πράξις ή ενέργεια κατά των Γερμανών στρατιωτών διότι φέρει καταστροφάς εις τον πληθυσμόν.
Ταύτα θέτοντες υπ’ όψιν Υμών παρακαλούμεν, όπως μη ληφθώσι μέτρα εναντίον του αμάχου και φιλησύχου πληθυσμού του Νομού.
Μετά τιμής, ο Πρωτοσύγκελος της Ιεράς Μητροπόλεως Κρήτης
Ο Αντιπρόσωπος του ΔΕΣª.1
Ο Αντισυνταγματάρχης Ανδρέας Νάθενας έφτασε στην Κρήτη στις 13 Αυγούστου 1944 από τη Μέση Ανατολή. Η αποβίβασή του έγινε δυτικά της Αγίας Γαλήνης, στον κόλπο της Μεσαράς, στις 11.30 τη νύχτα.
Η άφιξή του έγινε με έγκριση της Ελληνικής Κυβέρνησης και του Συμμαχικού Στρατηγείου Μέσης Ανατολής.
Ανέλαβε Στρατιωτικός Διοικητής νομού Ηρακλείου και ως αποστολή είχε την οργάνωση Εθνικού Στρατού και τη συνεργασία των ανταρτικών Ομάδων κατά την αποχώρηση των Γερμανών από το Ηράκλειο και την Ανατολική Κρήτη.
Η αποχώρηση συντελέστηκε τους μήνες Σεπτέμβρη και Οκτώβρη. Είχε στενή συνεργασία με τον επικεφαλής της αγγλικής υπηρεσίας στην Κρήτη Αντ/χη Τομ Ταμπάμπιν, τους Βρετανούς αξιωματικούς Πάτρικ Λη Φέρμορ και Άλεξ Ρέντελ, καθώς και με τον εκπρόσωπο της Ελληνικής Κυβέρνησης Σμήναρχο Μανόλη Κελαϊδή.
Συνεργάστηκε με όλες τις ανταρτικές ομάδες του Ηρακλείου και τα μέλη των Νομαρχιακών Επιτροπών Ε.Ο.Κ. και Ε.Α.Μ.
Δύο εβδομάδες μετά την επιστολή των Ψαλλιδάκη – Σβένσον προς τον Στρατηγό Μύλλερ, ο Ανδρέας Νάθενας με απόρρητη επιστολή προς τους αρχηγούς των ανταρτών, «ορίζει» την είσοδο και εγκατάσταση των ομάδων στην πόλη του Ηρακλείου.
Η διαταγή του Αντ/ρχη Ανδρέα Νάθενα υπομνηματίζει:
´Ι) Αι πληροφορίαι φέρουσι τον εχθρόν ως εγκαταλείποντα την πόλιν Ηρακλείου εντός ελαχίστων ημερών.
ΙΙ) Αι Εθνικαί ένοπλοι δυνάμεις θα εισέλθωσι κατόπιν διαταγής μου άμα τη αποχωρήσει των Γερμανών δια την τήρησιν της τάξεως.
Μέχρις αφίξεως των Εθνικών δυνάμεων η Χωροφυλακή θα τηρήση την τάξιν και μετά την είσοδον θα συνεργασθή με τας Εθνικάς δυνάμεις δια τον σκοπόν τούτον.
Αύτη θα ενισχυθή δια 220 (διακοσίων είκοσι) ανδρών εκ των τοιούτων των Εθνικών Ομάδων διατεθιμένων εγκαίρως ως προγενέστεραι διαταγαί δια να δυνηθή να ανταποκριθή εις την αποστολήν της.
ΙΙΙ) Αι Εθνικαί ανταρτικαί Ομάδες εισερχόμεναι εντός της πόλεως δια των πλησιεστέρων δρομολογίων θα εγκατασταθώσιν εις τους κάτωθι οριζομένους δι εκάστην τομέα ένθα υπ’ευθύνη των Δ/των αυτών θα τηρήσωσι παραδειγματικήν τάξιν.
Επιβάλλεται εις τας ανταρτικάς Ομάδας να επιδείξωσι θέλησιν και ικανότητα δια τον ανωτέρω σκοπόν οίαν απέδειξαν και κατά την διάρκειαν του αγώνος κατά του κατακτητού.
Υψίστη τιμή εις τους Αντάρτας να εξασφαλίσωσι την γαλήνην και την ηρεμίαν του λαού. Προς τον σκοπόν τούτον δέον να εκτελεσθώσι τα εξής:
1) Να έλθη εκάστη Ομάς εις συνεννόησιν μετά Σταθμού ή Τμήματος Χωροφυλακής του Τομέως της δια τον καθορισμόν των ληπτέων μέτρων δια ασφάλειαν της τάξεως. (Αι περιπολίαι να ώσι δυνάμεως 6-10 ανδρών).
2) Να γίνωσι διδασκαλίαι εις τους οπλίτας ως προς την συμπεριφοράν των έναντι των πολιτών να είναι κόσμιοι και προσεκτικοί.
3) Να συστήσωσιν εις αυτούς να μη πυροβολώσιν ασκόπως. Οι άσκοποί πυροβολισμοί απαγορεύονται απολύτως. Πας όστις θεαθή πυροβολών ασκόπως ανεξαρτήτως αν είναι αντάρτης ή ιδιώτης δέον να συλλαμβάνεται να αφοπλίζεται και να προφυλακίζεται.
4) Οι άνδρες της μιας Ομάδος να μην μεταβαίνουσιν εις τους τομείς των άλλων Ομάδων ει μη μόνον κατόπιν συνεννοήσεως των Δ/των των οίτινες και θα ώσιν υπεύθυνοι δια την τήρησιν της τάξεως. Η εν γένει συμπεριφορά των ανδρών δέον να είναι τοιαύτη ούτως ώστε η αγάπη και εκτίμησις του Λαού προς αυτούς να μείνει αμείωτος.
ΙV) Καταληπτέοι Τομείς 1) Η ομάς Μπαντουβάδων – Πλεύρη θα εισέλθη δια της πύλης Λαζαρέττου και θα καταλάβη τον τομέα της πόλεως από Καινούρια Πόρτα (όχι) μέχρι Μεϊντάνι (το 1/3 της Πλατείας προς το μέρος των Στρατώνων) μέχρι Λιμένος, Κέντρον, Οδός 25 Αυγούστου, λιμήν (όχι). Θα στρατωνισθή εις τα κτίρια του Στρατώνος. 2) Η Ομάς Ποδιά θα εισέλθη δια της Καινούριας Πόρτας και θα καταλάβη Καινούρια Πόρτα (ναι) μέχρι Μεϊντάνι (το 1/3 της πλατείας). Δυτικόν όριον Πηγάιδα (όχι), οδός Αγίου Μηνά (ναι) μέχρι Πλατειάς Στράτας (ναι) από του σημείου που συναντά η οδός Αγίου Μηνά την Πλατειά Στράτα μέχρι του σημείου που η οδός Αγίων Δέκα συναντά την Πλατειά Στράτα. Από του σημείου αυτού μέχρι Μεϊντάνι – Πλατειά Στράτα (όχι). Θα στρατωνισθή εις Βαλιντέ Τζαμί και 2 διμοιρίαι εις κτίρια Στρατώνων.
3) Η Ομάς Ανωγείων θα εισέλθη από Χανίων Πόρτα και θα καταλάβη Πηγάιδα (ναι) μέχρι οδού Αγίου Μηνά (όχι), Πλατειά Στράτα από Καμαράκι μέχρι Χανίων Πόρτας (ναι). Θα στρατωνισθή εις Περιβόλα, κτίρια Θεοδωράκη Ιωάννη.
4) Η ομάς Κρουσώνος θα εισέλθη δια Χανίων Πόρτας και θα καταλάβη την συνοικίαν Γιαλή Κιόσκι μέχρι θαλάσσης, Πλατειά Στράτα (όχι) μέχρι Καμαράκι, Πλατειά Στράτα (ναι) από Καμαράκι μέχρι οδού Σφακίων, οδός Σφακίων (όχι). Θα στρατωνισθή εις Μποδοσάκειον
5) Η ομάς Πετρακογιώργη θα εισέλθη δια Χανίων Πόρτας και θα καταλάβη το υπόλοιπον τμήμα της πόλεως ήτοι Πλατειά Στράτα (ναι) από σημείου που την συναντά η οδός Αγίων Δέκα μέχρι Μεϊντάνι (1/3 της Πλατείας Μεϊντάνι), πλατεία Βενιζέλου, οδός 25 Αυγούστου (ναι) μέχρι θαλάσσης, οδός Σφακίων (όχι). Θα στρατωνισθή εις στρατώνας Τριών Καμαρών.
- V) Ειδικαί περιπτώσεις Πάσαι αι Ομάδες να δώσωσιν ιδιαιτέραν σημασίαν εις την διαφύλαξιν των αποθηκών του Ερυθρού Σταυρού και επί τούτου εφιστώ όλως ιδιαιτέρως την προσοχήν των Δ/των των Ομάδων. Ταύτας θα αναγνωρίσωσι άμα τη αφίξει των εις τους τομείς οδηγούμενοι υπό ανδρών της Χωροφυλακής. Αι ομάδες Ανωγείων και Ποδιά λόγω της μικράς δυνάμεως της Ομάδος Κρουσώνος θα αναλάβωσι εκτός των τομέων των την φρούρησιν των αποθηκών του Ερυθρού Σταυρού Β.Δ. Χανίων Πόρτας. 1) Επί των αποθηκών Κωνσταντινίδη 2) Επί των αποθηκών εργοστάσιον σταφίδος Βασιλάκη 3) Επί των αποθηκών πρώην αποθήκη γερμανική τροφικών 4) Την αποθήκην Τάλως ελαίου διαθέτουσα εκάστη ανά 20 άνδρας με επί κεφαλής Αξιωματικόν. Αι Ομάδες κατά την είσοδόν των θα εγκαταστήσωσι φυλάκια έξωθι των θυρών δυνάμεως 20 ανδρών περίπου με επί κεφαλής Αξιωματικόν δια τον έλεγχον των εισερχομένων κατά τας πρώτας ημέρας ατόμων συμφώνως προς προγενεστέραν διαταγήν μου.
Η Ομάς Πλεύρη – Μπαντουβάδων θα εγκαταστήση τοιούτον εις το εργοστάσιον Καστρινάκη και Αν. Ντάμπια.
Η Ομάς Ποδιά έξωθι Καινούριος Πόρτας περί την παλαιάν δεξαμενήν.
Η Ομάς Ανωγείων εις Χανίων Πόρτα.
Η Ομάς Πετρακογιώργη εις Θέρισσον.
Η Ομάς Κρουσώνος εις διάβασιν Γιαλί Κιόσκι.
Τα τρία τάγματα του συγκροτημένου ήδη 3ου Συντάγματος Κρητών υπ’αριθ. 43 αφ’ου εγκαταλείψωσιν εις την ύπαιθρον τους αναγκαιούντας δια την τήρησιν της τάξεως άνδρας καθορισθησομένους δι’ιδίας διαταγής θα κινούνται και τελικώς θα σταθμεύσωσι το μεν 1ον εις Εσταυρωμένον, το 3ον εις Φορτέτσαν και το 2ον (συγκροτηθησόμενον εξ ανδρών Πλεύρη – Μπαντουβάδων) εις Στρατώνας Ρουσσές και αεροδρόμιον.
Εκεί θα μένουσι και δεν θα κινηθώσι να εισέλθωσιν εις την πόλιν παρά μόνον κατόπιν νεωτέρας Διαταγής. Άμα εισέλθωσι θα στρατωνισθώσιν εις τους Στρατώνας των Τριών Καμαρών των θαλάμων υποδεικνυομένων υπό αξιωματικών του Επιτελείου. Τα γραφεία της Στρατ. Δ/σεως καθώς και των διαφόρων Ανταρτικών Ομάδων θα εγκατασταθώσι εις το προς Τρεις Καμάρες κτίριον (πρώην Νομαρχία) και εις δωμάτια καθοριζόμενα επί τόπου άμα τη αφίξει των.
Από την πιστήν εφαρμογήν της παρούσης εξαρτάται η τήρησις της τάξεως εν τη πόλει. Επομένως οι Δ/ταί των Ομάδων αναλογιζόμενοι την ευθύνην που φέρομεν όλοι μας την κρίσιμον ταύτην περίοδον να επιδιώξωσι παντί σθένει την εφαρμογήν της. Ουδεμία αντικανονική κίνησις επιτρέπεται».2
Την επόμενη ημέρα της απελευθέρωσης του Ηρακλείου, στις 12 Οκτωβρίου 1944, διανέμεται προκήρυξη του Στρατιωτικού Διοικητή Ηρακλείου Αντισυνταγματάρχη Ανδρέα Νάθενα προς τους κατοίκους. Στην προκήρυξη, που αποτελεί ιστορικό τεκμήριο των χρόνων της Κατοχής και της αντίστασης της Κρήτης, αναφέρεται:
“Η λαχταρισμένη ημέρα της Εθνικής Αναστάσεως ανέτειλεν. Είμεθα πλέον ελεύθεροι. Η βαρειά σκλαβιά του απαισίου κατακτητού ανήκει πλέον εις την Ιστορίαν. Είμαι ευτυχής αλλά και υπερήφανος διότι εις εμέ έλαχεν η μοίρα να χαιρετίσω ελεύθερον τον Λαόν της πόλεως και του Νομού Ηρακλείου εξ ονόματος της Ελληνικής Κυβερνήσεως.
Την ημέραν αυτήν της λευτεριάς πρέπει να την εορτάσωμεν όλοι οι Έλληνες αδελφωμένοι και να πλημμυρίσουν τα στήθη μας από χαράν αλλά και ευγνωμοσύνην προς τους συντελεστάς της Νίκης. Και συντελεσταί της Νίκης είναι αι Πατριωτικαί μας Οργανώσεις, οι Αντάρται μας οι Σταυραετοί αυτοί των Λευκών Ορέων της Ίδης και της Δίκτης, οι οποίοι κατά τα χρόνια της σκοτεινής δουλείας και της τρομερωτέρας τρομοκρατίας, την οποίαν εγνώρισεν ο κόσμος, δεν έπαυσαν να φτερουγίζουν και να πετούν από κορυφής εις κορυφήν δια να κτυπούν και να μην αφήνουν ήσυχον ποτέ τον απαίσιον κατακτητήν και να μην του επιτρέψουν να αποσύρη δυνάμεις εις άλλα μέτωπα.
Συντελεσταί ακόμη της Ελευθερίας μας είναι οι Μεγάλοι Σύμμαχοί μας και συναγωνισταί μας, οι οποίοι συμμετείχον του πόνου μας όλον το διάστημα της Σκλαβιάς και συμμετέχουν και σήμερον της μεγάλης μας χαράς. Ας κλίνωμεν επίσης το γόνυ την ημέραν αυτήν της Εθνικής μας Αναστάσεως προ των μεγάλων νεκρών μας και των αναριθμήτων θυμάτων της Γερμανικής θηριωδίας. Προς τους νεκρούς μας τούτους στρέφεται ο θαυμασμός και η ευγνωμοσύνη ολοκλήρου του Έθνους.
Αλλά κληρονόμοι ημείς οι Έλληνες και ιδιαιτέρως οι Κρήτες ενός πολιτισμού ο οποίος ρίπτει δια μέσου των αιώνων το έπαγλον φως του εις ολόκληρον τον κόσμον, κληρονόμοι ενός ονόματος το οποίον οι αγώνες τόσον των προγόνων μας όσον και των σημερινών Αρχηγών της Εθνικής αντιστάσεως και των συναγωνιστών των κατέστησαν σύμβολον αρετής και ανδρείας και δικαίως προεκάλεσαν τον παγκόσμιον θαυμασμόν, δεν πρέπει να αμαυρώσωμεν την λαμπρότητα της σημερινής μεγάλης ημέρας με ακρότητας και αυτοδικίας και δεν πρέπει να δώσωμεν την ευκαιρίαν εις κακοποιά στοιχεία να επωφεληθούν της χαράς μας και να προβούν εις έκτροπα τα οποία θα λυπήσουν κάθε Ελληνικήν ψυχήν.
Οι ένοχοι θα τιμωρηθούν με αυστηρότητα αλλά μόνον από τας νομίμους Αρχάς. Πρέπει και είμαι βέβαιος ότι όλοι θα πειθαρχήσωμεν και θα αναλογισθώμεν τας υποχρεώσεις τας οποίας από σήμερον έχομεν ως συνεχισταί μιας τρισχιλιετούς ενδόξου Ιστορίας, να εργασθώμεν με πειθαρχίαν και με ενθουσιασμόν δια να ανορθώσωμεν την τραυματισμένην από την τυρανικήν «κατοχήν» Πατρίδα.
Με την πεποίθησιν ότι δεν θα παρουσιασθή κανέν έκτροπον και ότι αδελφωμένοι όλοι, Πατριωτικαί Οργανώσεις, Εθνικός Στρατός και Λαός θα εορτάσωμεν την Ελευθερίαν μας, ας αναφωνήσωμεν
ΖΗΤΩ Η ΕΛΛΑΣ
ΖΗΤΩΣΑΝ ΟΙ ΜΕΓΑΛΟΙ ΜΑΣ ΣΥΜΜΑΧΟΙ
ΖΗΤΩΣΑΝ ΑΙ ΤΙΜΗΜΕΝΑΙ ΑΝΤΑΡΤΙΚΑΙ ΜΑΣ ΟΜΑΔΕΣ ΚΑΙ Ο ΕΘΝΙΚΟΣ ΜΑΣ ΣΤΡΑΤΟΣ.
Ο Στρατιωτικός Διοικητής
ΝΑΘΕΝΑΣ ΑΝΔΡΕΑΣ Αντ/χης Πεζικούª.3
Στην αναμενόμενη υποχώρηση των γερμανικών στρατευμάτων από το Ηράκλειο, που επιτεύχθηκε τελικά τον Οκτώβρη του 1944, οι συνεργάτες και οι διορισμένοι εκπρόσωποι των κατοχικών αρχών σε διοικητικές θέσεις, άρχισαν να εγκαταλείπουν την Κρήτη. Έτσι, ο Υπουργός Γενικός Διοικητής Κρήτης και διορισμένος των αρχών κατοχής Ιωάννης Πασσαδάκης, δεκαέξι ημέρες πριν την αποχώρηση των Γερμανών, εγκαταλείπει το Ηράκλειο όπως διαβάζουμε στην εφημερίδα Κρητικός Κήρυξ :
«Ο Υπουργός Γενικός Διοικητής Κρήτης κ. Ιωάννης Πασσαδάκης ανεχώρησε προχθές το εσπέρας (σ.σ. στις 25 Σεπτεμβρίου 1944), εις τας Αθήνας, όπου θα μεριμνήση δια την επίλυσιν ζωτικών ζητημάτων της νήσου. Ήδη από της χθες ανέλαβε και θ’ασκή προσωρινώς τα διοικητικά καθήκοντα ο θεοφιλέστατος Επίσκοπος Κυδωνίας και Αποκορώνου κ. Αγαθάγγελος».4
Το Ηράκλειο στις 11 Οκτωβρίου 1944 ελευθερώνεται, ύστερα από 1289 ημέρες κατοχής.
1 Έγγραφο Ιεράς Μητρόπολης Κρήτης, αριθ. πρωτ. 574. Ο Πρωτοσύγκελος της Ιεράς Μητρόπολης Ευγένιος Ψαλιδάκης και ο Αντιπρόσωπος του Διεθνούς Ερυθρού Σταυρού Σβένσον προς τον Στρατηγό Μύλλερ, 15.9.1944.
2 Απόρρητη διαταγή Αντ/ρχη Ανδρέα Νάθενα προς τις ανταρτικές ομάδες, 30 Σεπτεμβρίου 1944, αρχείο Ανδρέα Νάθενα, (ΒΔΒΗ).
3 Προκήρυξις προς τον λαόν νομού Ηρακλείου, Αντ/ρχης Ανδρέας Νάθενας, 12 Οκτωβρίου 1944.
4 Εφημερίδα Κρητικός Κήρυξ, 27 Σεπτεμβρίου 1944.
* Ο Γεώργιος Α. Καλογεράκης είναι δρ. Πανεπιστημίου Ιωαννίνων, διευθυντής Δημοτικού Σχολείου Θραψανού Πεδιάδος