Στις έξι παρά τέταρτο τα ξημερώματα της 20ης Μαΐου 1941, στην περιοχή του Ταυρωνίτη Χανίων, ξεδιπλώθηκε η αεραποβατική επιχείρηση των Γερμανών με την κωδική ονομασία «Ερμής –Unternehmen Merkur». Σκοπός και στόχος των Γερμανών, ήταν η κατάληψη της Κρήτης. Στην κρητική γη ρίχτηκαν Γερμανοί αλεξιπτωτιστές, με σκοπό την κατάληψη αρχικά των τριών αεροδρομίων της Κρήτης, Μάλεμε, Πηγής Ρεθύμνου και Ηρακλείου και στη συνέχεια της ενδοχώρας. Η μάχη της Κρήτης – Luftlanddeschlacht um Kreta, διήρκεσε δώδεκα ημέρες, (από τις 20 Μαΐου ως την 1ηΙουνίου 1941).
H Γερμανική αεροπορία – Luftwaffe με Διοικητή τον Χέρμαν Γκέρινγκ, ξεκίνησε βομβαρδισμούς στην Κρήτη, ώστε να διευκολύνει την αποστολή των αλεξιπτωτιστών. Τους βομβαρδισμούς διακρίνουμε:
α) Στους βομβαρδισμούς πριν την επιχείρηση «ΕΡΜΗΣ»
β) Στους βομβαρδισμούς κατά τη διάρκεια της Μάχης της Κρήτης και
γ) Σ’ εκείνους που έγιναν στο τέλος της Μάχης, όταν βομβαρδίζονταν οι δρόμοι διαφυγής των συμμαχικών στρατευμάτων προς τα νότια παράλια της Κρήτης.
Α) Βομβαρδισμοί πριν την επιχείρηση
Οι βομβαρδισμοί της γερμανικής αεροπορίας του Στρατάρχη Χέρμαν Γκέριγκ στην Κρήτη ξεκίνησαν στις αρχές Μαΐου 1941. Στόχος ήταν οι μεγάλες πόλεις του νησιού και διάσπαρτα χωριά της ενδοχώρας. Ο σκοπός όμως των βομβαρδισμών της Λουφτβάφε ήταν αφενός να μετρήσουν τα αεροπλάνα τους τις αποστάσεις από τα αεροδρόμια της Αττικής (Δαδί – Ελευσίνα – Τανάγρα – Τατόι – Τοπόλια) και της Πελοποννήσου (Άργος – Κόρινθος – Μέγαρα – Μολάοι – Μυκήνες) που χρησιμοποίησαν αργότερα για την επιχείρηση Ερμής (κατάληψης της Κρήτης) και αφετέρου να τρομοκρατήσουν τους Κρητικούς με τους ήχους των κινητήρων των βομβαρδιστικών (στούκας) και τις εκρήξεις των βομβών.
Δύο ημέρες πριν την πτώση των αλεξιπτωτιστών, στις 18 Μαΐου 1941, καταγράφηκε ο θάνατος του Νικολάου Ψυγουδάκη του Εμμανουήλ ετών 18 από το Μάλεμε, λόγω αεροπορικού βομβαρδισμού της Λουφτβάφε.
Στις 19 Μαΐου 1941, μία ημέρα πριν την πτώση των αλεξιπτωτιστών, σκοτώθηκε σε αεροπορικό βομβαρδισμό της πόλης των Χανίων ο Μανωλαράκης Ιωάννης του Στυλιανού, από το χωριό Λάκκοι Χανίων, 41 ετών, Ταγματάρχης Πυροβολικού.
Β) Βομβαρδισμοί κατά τη διάρκεια της Μάχης της Κρήτης
Σφοδροί βομβαρδισμοί γίνονταν από την Λουφτβάφε καθ’ όλη τη διάρκεια της Μάχης της Κρήτης στους τρεις νομούς Χανίων, Ρεθύμνου και Ηρακλείου. Στόχος της γερμανικής αεροπορίας ήταν οι μεγάλες πόλεις, Χανιά, Ρέθυμνο και Ηράκλειο. Στόχοι ήταν και οι περιοχές ρίψης των αλεξιπτωτιστών. Προηγούνταν οι βομβαρδισμοί και στη συνέχεια έφταναν τα γερμανικά μεταγωγικά και άρχιζε η πτώση των αλεξιπτωτιστών. Το πλήθος των αεροπλάνων και ο αριθμός των βομβών είχαν μετατρέψει τις πόλεις του νησιού σε ερείπια. Ενδεικτικά αναφέρουμε:
Ρέθυμνο
Την Πέμπτη 22 Μαΐου 1941, στο καταφύγιο που διέθετε η Εθνική Τράπεζα Ρεθύμνου, βρήκε τραγικό θάνατο από βόμβα ο Στυλιανός Μανιουδάκης, 52 ετών, από τους Αρμένους Ρεθύμνου. Ήταν αντισυνταγματάρχης και διοικητής της Διοίκησης Χωροφυλακής Ρεθύμνου. Μαζί με τον Μανιουδάκη, στο καταφύγιο της Εθνικής Τράπεζας, σκοτώθηκε από την ίδια βόμβα και ο Νομάρχης Ρεθύμνου Γεώργιος Εμμανουήλ Τσαγρής.
Δραματικό είναι το τέλος της οικογένειας Μαραβελάκη Στυλιανού από το χωριό Καρωτή Ρεθύμνου από ρίψη βόμβας κατά τη διάρκεια της πρώτης ημέρας της Μάχης, στις 20 Μαΐου 1941. Η βόμβα έπεσε ακριβώς στο σπίτι τους στην Καρωτή και σκοτώθηκαν ο αρχηγός της οικογένειας Στυλιανός Μαραβελάκης ετών 52, η γυναίκα του Αικατερίνη ετών 35 και πέντε παιδιά τους. Τα παιδιά κατά σειρά ηλικίας ήταν η Ρουμπίνα, 3 ετών, ο Γιάννης 6 ετών, η Σοφία 10 ετών, ο Δημήτρης 14 ετών και η Ελένη 15 ετών.
Σε βομβαρδισμό του χωριού Μέλαμπες Ρεθύμνου την Πέμπτη 29 Μαΐου 1941, σκοτώθηκε η Ψιλλάκη Αργυρή ετών 37 και δύο παιδιά της, η Αρετή ετών 9 και η Ευελπία ετών 7.
Στον νομό Ρεθύμνου στη διάρκεια της μάχης της Κρήτης έχουν καταγραφεί θύματα από βομβαρδισμούς και στα χωριά Μουρτζανά Μυλοποτάμου, στον Πλατανέ, στα Μισίρια και στα Περιβόλια.
Ηράκλειο
Στη διάρκεια των βομβαρδισμών, 20-31 Μαΐου 1941, πολλά σχολεία της πόλης του Ηρακλείου και της υπαίθρου υπέστησαν σοβαρές καταστροφές. Ο Νομάρχης Ηρακλείου Ιωάννης Πασσαδάκης, ενημερώνει με έγγραφό του, (τον Νοέμβριο του 1941, έξι μήνες μετά τη Μάχη της Κρήτης), το γερμανικό Φρουραρχείο Ηρακλείου (Kreiskommandantur) για τις συνολικές ζημιές των διδακτηρίων του νομού. Τρία διδακτήρια της Μέσης εκπαίδευσης και έξι της Δημοτικής καταστράφηκαν. Μικρότερες ζημιές είχαν δύο διδακτήρια Μέσης Εκπαίδευσης και είκοσι πέντε δημοτικά σχολεία. Στο έγγραφό του, ο Νομάρχης Ηρακλείου μεταξύ άλλων σημειώνει:
«…εις απάντησιν του υπό ημερομηνίαν 27 Οκτωβρίου εγγράφου υμών, λαμβάνομεν την τιμήν να αναφέρωμεν υμίν τα κάτωθι: Εν τω Νομώ Ηρακλείου λειτουργούσι
α) Μία Ανωτάτη Σχολή Παιδαγωγική Ακαδημία, μετά δύο προσηρτημένων Προτύπων Δημοτικών Σχολείων.
β) Σχολεία Μέσης Εκπαιδεύσεως λειτουργούσι εν τω Νομώ εξ Γυμνάσια, εξ ών τρία εν τη πόλει, Γυμνάσιον Αρρένων, Γυμνάσιον Θηλέων και το Ιδιωτικόν Λύκειον Κοραής, τα δε λοιπά τρία εις τας Επαρχίας Πεδιάδος, (Καστέλλι), Βιάννου και Καινουρίου (Πόμπηα). Εν τη πόλει Ηρακλείου λειτουργούσι επίσης έν Πρακτικόν Λύκειον, μία Εμπορική Σχολή και μία Αστική Σχολή εις Αρχάνας.
γ) Δημοτικά Σχολεία λειτουργούσι εν συνόλω εν τω Νομώ Ηρακλείου διακόσια πεντήκοντα εν (251) διαιρούμενα εις τρεις επιθεωρήσεις, Επιθεώρησις Ηρακλείου με 63 Δημοτικά Σχολεία και επιθεωρητήν τον κ. Σταυρινίδην, Επιθεώρησις Πεδιάδος με 100 σχολεία και Επιθεωρητήν τον κ. Παρλαβάντζαν και η Επιθεώρησις Γόρτυνος με 88 σχολεία. Η θέσις του Επιθεωρητού Γόρτυνος είναι προσωρινώς κενή.
Εκ των σχολείων τούτων κατεστράφησαν λόγω των πολεμικών γεγονότων εκ μεν των σχολείων της Μέσης Εκπαιδεύσεως το Γυμνάσιον Αρρένων, το Γυμνάσιον Θηλέων και το Ιδιωτικόν Λύκειον Κοραής, εκ δε των Δημοτικών Σχολείων κατεστράφησαν εν συνόλω 6. Υπέστησαν μικράς και μεγάλας ζημίας η Παιδαγωγική Ακαδημία, το Πρακτικόν Λύκειον και 25 Δημοτικά Σχολεία. Ο αριθμός των δυναμένων να χρησιμοποιηθώσι σχολείων ανέρχεται δια μεν τα Σχολεία της Ανωτάτης και Μέσης Εκπαιδεύσεως εις τρία, εξ ών η Εμπορική Σχολή κατέχεται υπό των Γερμανικών Αρχών, ο δε αριθμός των Δημοτικών σχολείων τα οποία δύνανται να χρησιμοποιηθώσι ανέρχεται εις 249. Τα ήδη λειτουργούντα σχολεία Ανωτάτης και Μέσης Εκπαιδεύσεως είναι 9, τα δε της Δημοτικής Εκπαιδεύσεως 236.
Το νυν υπηρετούν προσωπικόν των σχολείων Ανωτάτης και Μέσης Εκπαιδεύσεως εν τω Νομώ Ηρακλείου ανέρχεται εις τον αριθμόν 76, άρρενες 63, θήλεις 13, κεναί θέσεις 47. Το νυν υπηρετούν προσωπικό των Δημοτικών Σχολείων εν τω Νομώ Ηρακλείου ανέρχεται εις 373, άρρενες 123, θήλεις 250, θέσεις κεναί 81. Η συμπλήρωσις των κενών τούτων θέσεων δύναται να παραμερισθή είτε δια νέων διορισμών είτε δια της επανόδου των εν τη Παλαιά Ελλάδι αποκλεισθέντων καθηγητών και διδασκάλω…».
Χανιά
Βομβαρδισμοί κατά τη διάρκεια της Μάχης της Κρήτης από 20 ως 31 Μαΐου 1941, σημειώθηκαν στην πόλη των Χανίων (σφοδρότατοι, ισοπέδωσαν σχεδόν τη μισή πόλη), στο Καστέλλι Κισσάμου, στο Μάλεμε (και στο χωριό και στο αεροδρόμιο), στα Βαρδιανά, στον Βατόλακο, στον Φουρνέ, στα Μεγάλα Χωράφια, στην Σούδα (στο λιμάνι, στο χωριό και στο Θεραπευτήριο Ψυχικών Παθήσεων), στην Αγυιά, στον Σταλό, στη Λιτσάρδα Αποκορώνου. Δεκάδες ήταν τα θύματα των αεροπορικών βομβαρδισμών και μεγάλες οι ζημιές στις υποδομές των Χανίων (σπίτια, σχολεία, δημόσια κτίρια, δρόμοι, λιμάνια, οικόσιτα ζώα, καταστροφή καλλιεργειών, κ.ά.).
Γ) Βομβαρδισμοί με στόχο τους δρόμους διαφυγής των συμμαχικών στρατευμάτων
προς το Λιβυκό Πέλαγος
Η μάχη της Κρήτης είχε φτάσει στην τελευταία της ημέρα, μεγάλο μέρος των Βρετανών είχαν εγκαταλείψει την Κρήτη από το λιμάνι του Ηρακλείου, και οι υπόλοιπες δυνάμεις τους ξεκίνησαν πορεία στις νότιες ακτές της Κρήτης με τελικό σκοπό τη διαφυγή τους στη Μέση Ανατολή. Στις 29 και 30 Μαΐου 1941, βομβαρδίζονται τα χωριά Χάρακας, Αρκαλοχώρι, Παναγιά, Πύργος, Πάρτιρα και Θραψανό. Το γεγονός του βομβαρδισμού των παραπάνω χωριών, αποδόθηκε ιστορικά στην προσπάθεια των Γερμανών να αποκόψουν την πορεία των Βρετανών, Αυστραλών και Νεοζηλανδών προς τα νότια παράλια και την τελική απαγκίστρωσή τους.
Στις 29 Μαΐου 1941, γερμανικά αεροπλάνα βομβαρδίζουν το χωριό Χάρακα, στην προσπάθεια των Γερμανών αξιωματούχων να ανακόψουν τους δρόμους διαφυγής των συμμαχικών στρατευμάτων προς τον νότο. Τρεις νεκροί και τέσσερις τραυματίες ήταν το αποτέλεσμα του βομβαρδισμού. Νεκροί ήταν ο Παντελής Γ. Σταυρουλάκης, ο Αντώνιος Γ. Τζατζαράκης και η Ειρήνη Τζατζαράκη (Ρηνακάκη). Τραυματίες ήταν ο Χαράλαμπος Α. Τριανταφυλλάκης, η Ροδούσα Χ, Τριανταφυλλάκη, ο Νικόλαος Ε. Τζερνιάς και ο Γεώργιος Ε. Κουνενιδάκης.
Στα Πάρτιρα, τα γερμανικά αεροπλάνα, χτύπησαν με μια ντουζίνα βόμβες. Τα αποτελέσματα του βομβαρδισμού ήταν τραγικά για το χωριό. Από τις βόμβες σκοτώθηκαν η Αγγελική Ιωάννου Καριωτάκη με το δύο ετών αβάφτιστο κοριτσάκι της, (η Αγγελική εγκυμονούσε το δεύτερο παιδί της) και ο Νικόλαος Φραντζεσκάκης.
Η καταγωγή του Νικολάου Φραντζεσκάκη ήταν από το Ρέθυμνο. Παντρεύτηκε στον Πειραιά και εξασκούσε το επάγγελμα του χρυσοχόου. Από το γάμο του απέκτησε ένα γιο, τον Γιώργο, που ήταν χοντρέμπορος ειδών σίτισης. Όταν πέθανε η γυναίκα του, ήρθε σε δεύτερο γάμο με την Ζαχαρένια Τζιράκη από τα Πάρτιρα και εγκαταστάθηκε εκεί. Δεν πρόλαβαν να αποκτήσουν παιδιά, γιατί ο Νικόλαος Φραντζεσκάκης σκοτώθηκε στο βομβαρδισμό των Παρτίρων στις 30 Μαΐου 1941, στη διάρκεια της μάχης της Κρήτης. Ο Παρτιριανός Ιωάννης Φαρσαράκης, αναφέρεται στον βομβαρδισμό των Παρτίρων στο βιβλίο του “Τα Πάρτιρα Ηρακλείου μέσα στην Ιστορία της Κρήτης” και γράφει για τον Νικόλαο Φραντζεσκάκη:
«…άλλη βόμβα έπεσε εκεί που είναι το σπίτι του Κωνσταντίνου Πετειναράκη λίγο νοτιότερα, ακριβώς πάνω στο καταφύγι. Μέσα βρισκόταν μόνο ο Νικόλαος Φραντζεσκάκης, άντρας της Ζαχαρένιας Τζιράκη και την άλλη μέρα τον ξεχωμάτισαν πολτοποιημένο και κατάμαυρο. Είχε γίνει μια άμορφη μάζα…».
Εκτός από τους τρεις νεκρούς, στο χωριό Πάρτιρα τραυματίστηκαν και έξι κάτοικοι από τον σφοδρό βομβαρδισμό της 30ης Μαΐου 1941.
Ο Ιωάννης Φραγκιαδάκης, ο Γεώργιος Βεριγάκης, ο Παράσχος Παπαδάκης, η Ελένη Τζιράκη – Αθανασάκη, η Ζαμπία Καριωτάκη – Χωριανοπούλου και ο Ιωάννης Καριωτάκης. Για τους τραυματίες του βομβαρδισμού των Παρτίρων, ο Ιωάννης Φαρσαράκης στο βιβλίο του “Τα Πάρτιρα Ηρακλείου μέσα στην Ιστορία της Κρήτης”, γράφει τα εξής:
«…άλλη βόμβα έπεσε εκεί που είναι σήμερα το εργοστάσιο του Σταύρου Καριωτάκη στην τοποθεσία Ρουσά κάτω από την παραβολή. Κάτω από τη μεγάλη χονδρολιά του Ιωάννη Εμμ. Φαρσαράκη, που υπάρχει και σήμερα, ήταν κρυμμένοι ο Ιωάννης Γ. Φραγκιαδάκης και ο Εμμανουήλ Ι. Παπαδάκης (Σαμαράς). Ο πρώτος δέχτηκε 22 βλήματα, ενώ ο δεύτερος που ήταν πεσμένος πρηνηδόν δέχτηκε ένα βλήμα στο τακούνι του παπουτσιού και ξεκόλλησε, δεν έπαθε απολύτως τίποτα. Την άλλη μέρα μετέφεραν τον Ιωάννη Γ. Φραγκιαδάκη, αφού είχε σταματήσει η αιμορραγία, στα Πεζά με το γάιδαρο και τον επίδεσε ο γιατρός που υπήρχε στο χωριό. Επειδή όμως ήταν σοβαρή η κατάστασή του, τον μετέφεραν στο Ηράκλειο στο Πανάνειο Νοσοκομείο, όπου εγχειρίστηκε από το γιατρό Γιαμαλάκη και νοσηλεύτηκε επί δύο μήνες. Η σπασμένη περόνη στο πόδι έδεσε, αλλά τα ίχνη του τραύματος έμειναν…
…άλλοι ελαφρά τραυματισθέντες, από την ίδια βόμβα (που έπεσε εκεί που είναι σήμερα το εργοστάσιο του Σταύρου Καριωτάκη στην τοποθεσία Ρουσά κάτω από την παραβολή), ήταν ο δάσκαλος Γεώργιος Ν. Βεριγάκης, που βρισκόταν στην τοποθεσία Πεζούλες…
…άλλοι ελαφρά τραυματισθέντες, από την ίδια βόμβα (που έπεσε εκεί που είναι σήμερα το εργοστάσιο του Σταύρου Καριωτάκη στην τοποθεσία Ρουσά κάτω από την παραβολή), ήταν και ο Παράσχος Εμμανουήλ Παπαδάκης, που δέχτηκε ένα πολύ μικρό βλήμα στη μύτη…
…πίσω από το σπίτι του Κωνσταντίνου Πετειναράκη στις ελιές του Ηλία Χωριανόπουλου έπεσε και άλλη βόμβα. Κάτω από μια ελιά ήταν κρυμμένη η Ελένη Τζιράκη Αθανασάκη 22 ετών και βρέθηκε πάνω στον κορμό της ελιάς με κομμένο το πόδι. Την άλλη μέρα που ήταν Κυριακή, μετέφεραν την Ελένη Τζιράκη Αθανασάκη δυο άντρες πάνω σε κρεβάτι στο Ηράκλειο στο Πανάνειο Νοσοκομείο, όπου επί 2,5 μήνες νοσηλεύτηκε. Σήμερα είναι ανάπηρη από το ένα πόδι…».
…πίσω από το σπίτι του Κωνσταντίνου Πετειναράκη στις ελιές του Ηλία Χωριανόπουλου έπεσε και άλλη βόμβα. Από τη βόμβα τραυματίστηκε ελαφρά η Ζαμπία Χωριανοπούλου και ο πατέρας της Ιωάννης Σταύρου Καριωτάκης, σκοτώθηκαν δε μερικά ζώα…».
Στο Θραψανό δεν καταγράφηκαν θύματα από τον βομβαρδισμό, στην Παναγιά σκοτώνεται η Αικατερίνη Κριθινίδη, στον Πύργο καταστρέφεται το Δημοτικό Σχολείο του χωριού. Το Αρκαλοχώρι βομβαρδίστηκε στις 29 Μαΐου 1941 με σφοδρότητα από τα γερμανικά αεροπλάνα. Ο απολογισμός ήταν τραγικός. Δώδεκα νεκροί και 30 τραυματίες. Μεταξύ των νεκρών ο δάσκαλος Κωνσταντίνος Μπαριτάκης και ο ξυλουργός Ατσαλάκης. Πολλοί από τους νεκρούς και τραυματίες ήταν Ηρακλειώτες που είχαν εγκαταλείψει την πόλη στην έναρξη της Μάχης της Κρήτης και είχαν καταφύγει στο Αρκαλοχώρι.
Ανάλογες σκηνές με τους βομβαρδισμούς στον νομό Ηρακλείου, έγιναν και στα Χανιά, αφού μεγάλο μέρος των συμμάχων στρατιωτών που πήραν μέρος στη Μάχη της Κρήτης κατευθύνονταν στα Σφακιά για την τελική τους διαφυγή.
Μετά την κατάληψη του αεροδρομίου του Μάλεμε από τις αεραποβατικές γερμανικές δυνάμεις και την επικράτηση των κατοχικών δυνάμεων στον τομέα των Χανίων, ο Στρατηγός Φράιμπεργκ διέταξε την οπισθοχώρηση των ανδρών του προς τα νότια παράλια και την προσπάθεια απαγκίστρωσής τους. Έτσι, χιλιάδες στρατιώτες Βρετανοί, Αυστραλοί και Νεοζηλανδοί, κατευθύνθηκαν στα Σφακιά. Ακολούθησαν και Έλληνες. Μαζί τους και ο στρατηγός Φράιμπεργκ, που διέμενε σε μία παραλιακή σπηλιά της Χώρας Σφακίων.
Φτάνοντας στο φαράγγι της Ίμπρου, έχοντας συνοδεία φορτηγά αυτοκίνητα γεμάτα με όπλα και εφόδια, (ρουχισμό, φάρμακα, τρόφιμα), διαπίστωσαν ότι ήταν αδύνατη η μεταφορά των αυτοκινήτων στα παράλια των Σφακίων. Για να μην πέσουν στα χέρια του εχθρού, κατακρήμνισαν δεκάδες φορτηγά αυτοκίνητα στο φαράγγι.
Οι Γερμανοί που ακολουθούσαν, με διαταγή του Κουρτ Στούντεντ, άρχισαν σφοδρούς βομβαρδισμούς. Στις 29- 30 και 31 Μαΐου 1941, ρίχτηκαν στη Χώρα Σφακίων περίπου 500 βόμβες. Από τις βόμβες, που αρκετές δεν εξερράγησαν, γκρεμίστηκαν ελάχιστα σπίτια λόγω του εδάφους. Μεταξύ των σπιτιών που έπαθαν ζημιές ήταν και του Γεωργίου Στυλιανού Ξυλίκη. Οι απώλειες των βομβαρδισμών ήταν τραγικές. Τριάντα εφτά (37) στρατιώτες των συμμάχων και δέκα (10) Έλληνες νεκροί.
Γεώργιος Α. Καλογεράκης
Δρ. Πανεπιστημίου Ιωαννίνων
Διευθυντής Δημοτικού Σχολείου Καστελλίου Πεδιάδος