Την 1η Ιουνίου 1941, η Κρήτη βρέθηκε υπό διπλή κατοχή. Τους νομούς Χανίων, Ρεθύμνου και Ηρακλείου κατείχαν οι Γερμανοί, τον νομό Λασιθίου οι Ιταλοί. Δύο Μεραρχίες αποτελούσαν την ιταλική στρατιωτική δύναμη στον νομό Λασιθίου.
Επικεφαλής ο Στρατηγός Άγγελο Κάρτα. Αρχηγό της Ιταλικής αντικατασκοπίας, ο Κάρτα τοποθέτησε τον έμπιστό του Λοχαγό Φράνκο Ταβάνα, με έδρα τη Νεάπολη.
Η αντίστροφη μέτρηση για την παράδοση των Ιταλών του Λασιθίου, άρχισε την ημέρα της απόβασης των συμμάχων στη Σικελία, στις 10 Ιουλίου 1943.
Ο Βασιλιάς της Ιταλίας Βίκτωρ Εμμανουήλ, στις 24 Ιουλίου 1943, συνέλαβε τον Μπενίτο Μουσολίνι, τοποθετώντας αρχηγό του κράτους τον Στρατάρχη Μπαντόλιο.
Ο Στρατηγός Κάρτα, διαβλέποντας την κατάρρευση της χώρας του, ανέθεσε στο Λοχαγό Φράνκο Ταβάνα να έρθει σε επαφή με τους Βρετανούς Αξιωματικούς Συνδέσμους της Κρήτης για να τους παραδώσει τον στρατό μαζί με τον οπλισμό του.
Θα παραδινόταν και ο ίδιος, αφού δεν ήθελε να πιαστεί αιχμάλωτος των Γερμανών. Ο Φράνκο Ταβάνα, χρησιμοποιώντας ως σύνδεσμο την πατριώτισσα Χριστοθέα Χαλαμπαλάκη, ήρθε σε επαφή με τον Πάτρικ Λη Φέρμορ και τον Αρχηγό της Εθνικής Οργάνωσης Δολιοφθοράς Πληροφοριών (ΕΟΔΠ) Ηρακλείου-Λασιθίου Μιχάλη Ακουμιανάκη.
Οι διαπραγματεύσεις ήταν δύσκολες. Ξεκίνησαν αμέσως μετά την ανάληψη της Αρχηγίας του Ιταλικού κράτους από το Στρατάρχη Μπαντόλιο, στα τέλη Ιουλίου 1943. Ο Πάτρικ Λη Φέρμορ, βρισκόταν στη μάντρα του Σηφογιάννη, στα ορεινά της Κασταμονίτσας. Εκεί κατέφτασε από τη Μέση Ανατολή, αρχές Σεπτεμβρίου, ο επικεφαλής των Βρετανών Αξιωματικών Συνδέσμων της Κρήτης Αντισυνταγματάρχης Τομ Ταμπάμπιν. Τα γεγονότα της Βιάννου (η μάχη της Σύμης και η καταστροφή των βιαννίτικων χωριών που ακολούθησε), περιέπλεξαν την επιχείρηση παράδοσης του Κάρτα.
Τελικά ο Στρατηγός Κάρτα, ο Λοχαγός Φράνκο Ταβάνα και αρκετοί υψηλόβαθμοι Ιταλοί αξιωματικοί παραδόθηκαν στον Πάτρικ Λη Φέρμορ. Οι Γερμανοί προσπάθησαν να το αποφύγουν, κηρύσσοντας στρατιωτικό νόμο στο Λασίθι (10 Σεπτεμβρίου 1943), επικηρύσσοντας συγχρόνως τον Στρατηγό Κάρτα.
«…ο Ιταλός στρατηγός Κάρτα, μαζί με μερικούς αξιωματικούς του επιτελείου του, διέφυγε εις τα βουνά, πιθανόν με τη σκέψη να δραπετεύση, από την νήσον. Δια την παράδοσίν του ζωντανού ή νεκρού προσφέρεται αμοιβή 30.000.000 δραχμών. Εις εκείνους οίτινες ήθελον λάβει μέρος εις την παράδοσίν του ή ήθελον βοηθήση κατ’αυτήν, παρέχεται πλην τούτου και εγγύησις δια απαλλαγήν των από πάσης ποινής δι’ενδεχομένας αξιοποίνους πράξεις των.
17-9-43
Ο ΔΙΟΙΚΗΤΗΣ ΦΡΟΥΡΙΟΥ ΚΡΗΡΗΣ…».1
Ο Πάτρικ Λη Φέρμορ, πέτυχε την προσέγγιση πλωτού μέσου στον Τσούτσουρο, στις 20 Σεπτεμβρίου 1943. Σ’ αυτό επιβιβάστηκε ο ίδιος με τον Στρατηγό Κάρτα και τους αξιωματικούς του, όχι όμως ο Φράνκο Ταβάνα. Αυτός προτίμησε να παραμείνει στην Κρήτη και να πολεμήσει τους Γερμανούς. Στην παραλία που προσέγγισε το σκάφος, βρισκόταν και ο Καπετάν Μανόλης Μπαντουβάς με τους άντρες του. Θα αναχωρούσαν στη Μέση Ανατολή μετά τα γεγονότα της Βιάνννου. Το σκάφος όμως δεν τους παρέλαβε αναγκάζοντάς τους να περιπλανηθούν δυο μήνες στην ενδοχώρα της Κρήτης. Τελικά, ο Καπετάν Μανόλης με τους άντρες του φυγαδεύτηκαν από το Ροδάκινο Χανίων, στα μέσα Νοεμβρίου 1943.
Η Εθνική Οργάνωση Πληροφοριών Δολιοφθοράς, ΕΟΔΠ (Ανατολικής Κρήτης) Ηρακλείου-Λασιθίου ιδρύθηκε από τον Γιώργο Δουνδουλάκη και το Συμμαχικό Στρατηγείο Μέσης Ανατολής, αμέσως μετά την κατάληψη της Κρήτης. Παράπλευρα ιδρύθηκε ανάλογη Οργάνωση (Δυτικής Κρήτης), Ρεθύμνου-Χανίων, με αρχηγό τον Γιώργο Χαλκιαδάκη ή Μυλωνά.
Στις αρχές του καλοκαιριού το 1943 και τη φυγή του Γιώργου Δουνδουλάκη στη Μέση Ανατολή, μετά την προδοσία της Οργάνωσης από τον γερμανόφιλο Μπόγρη, στο σπίτι του Αρχηγού Ανωγείων Γιάννη Δραμουντάνη-Στεφανογιάννη χρίζεται Αρχηγός της ΕΟΔΠ Ηρακλείου-Λασιθίου ο Μιχάλης Ακουμιανάκης και αναλαμβάνει να συνεχίσει το δύσκολο αλλά τόσο σημαντικό έργο της Οργάνωσης.
Ο Μιχάλης Ακουμιανάκης, σε ένα χειρόγραφο κείμενο 289 σελίδων, περιγράφει τη δράση του αλλά και της Οργάνωσης ΕΟΔΠ, της οποίας ήταν αρχηγός. Στο χειρόγραφό του αναφέρεται με λεπτομέρειες στην παράδοση των Ιταλών του νομού Λασιθίου τον Σεπτέμβρη του 1943 στους συμμάχους. Στα γεγονότα της παράδοσης των Ιταλών καταγράφεται η δράση της Χριστοθέας Χαλαμπαλάκη και της οικογένειάς της στην Εθνική Αντίσταση, η ίδια ενταγμένη ως πληροφοριοδότης με μεγάλη δράση.
Για την παράδοση των Ιταλών του νομού Λασιθλίου και τη συμβολή της οικογένειας Χαλαμπαλάκη, ενδεικτικά είναι τα παρακάτω αποσπάσματα από το χειρόγραφο του Μιχάλη Ακουμιανάκη :
«…ειδοποιήθην υπό του Μενέλαου Λιγνού, διευθύνοντα της Επιτροπής ΕΟΚ, όπως τον επισκεφθώ επειγόντως εις την κλινικήν του. Πράγματι επήγα αμέσως και συνήντησα εκεί τον Ιταλόν Λοχαγόν FRANKO TAVANA υπεύθυνον της Ιταλικής Υπηρεσίας Αντικατασκοπίας δια τον Νομόν Λασιθίου. Ο Λιγνός μου έκαμε τις απαραίτητες συστάσεις και η συνομιλία άρχισε στην Γαλλικήν, την οποίαν και εγώ γνώριζα σχεδόν καλά.
Σε λίγη ώρα κατέφθανε ο Συνταγματάρχης Ν. Πλεύρης, Στρατιωτικός υπεύθυνος του Νομού Λασιθίου. Ο Ταβάνα εξήγησε τον σκοπόν της επισκέψεώς του. Είπε ότι ήλθε με εντολήν του Διοικητού Στρατηγού Κάρτα, για την διαπραγμάτευσιν συνεργασίας με τις τοπικές Οργανώσεις αλλά κυρίως με την συνεργασίαν του Συμμαχικού Στρατηγείου. Το Ιταλικό Στρατηγείο εφοβείτο ότι οι Γερμανοί θα αιχμαλώτιζαν τους Ιταλούς και θα τους αφόπλιζαν. Από τον Μίλερ είχαν προσκληθεί όλοι οι Ιταλοί αξιωματικοί στη Βίλλα Αριάδνη με τον Κάρτα και το επιτελείο του.
Επίσης είπε ότι τα Ιταλικά στρατεύματα θα ήταν εις θέσιν να κρατήσουν προγεφύρωμα στας Νότιας παραλίας του Νομού Λασηθίου δια την αποβίβασιν των Αγγλικών Στρατευμάτων. Για την πολύ ενδιαφέρουσα κατάσταση και δια τας προτάσεις του Ταβάνα, επρότεινα όπως την επομένην το βράδυ γίνει συνάντησις των αρμοδίων Άγγλων Αξιωματικών στο Ηράκλειο.
Ουδείς από τους συσκεπτόμενους μπορούσε να δώσει απάντηση. Την επομένην πρωίαν με το αυτοκίνητο του Μιχ. Βέργη και οδηγός ο ίδιος, (σπουδαίος στενός συνεργάτης και σχεδόν αποκλειστικός μεταφορέας μελών της οργανώσεως και Άγγλων Αξιωματικών), με την αδελφήν μου Φιλία και με τον Μενέλαο Λιγνό, επήγαμε προς την περιοχήν Αμαρίου και στο χωριό Γερακάρι (γενέτειρα του πατέρα μου). Εκεί ευρίσκετο ο Πάτρικ Λη Φέρμορ. Η διαδρομή μας ήτο πολύ εύκολος, διήρκεσε περίπου τέσσερις ώρες από το Ηράκλειο. Δεν είχαμε κανένα έλεγχο στο δρόμο. Οι δρόμοι της εποχής εκείνης ήταν πολύ κακοί. Ήτο η δεύτερη επίσκεψίς μου στο χωριό. Ήτο τέλος εποχής των κερασιών, η σχεδόν αποκλειστική απασχόληση των κατοίκων.
Το αυτοκίνητο σταμάτησε στην αρχή του χωριού. Ζήτησα τον δάσκαλο Κοκονά (πολύ στενός συνεργάτης των Άγγλων και της αντιστάσεως με μεγάλη επιρροή στο χωριό και σε άλλα χωριά της επαρχίας Αμαρίου). Ήτο στο περιβόλι προς τα νότια του χωριού. Φαίνεται ότι τον ειδοποίησαν και τον είδα σε λίγο να έρχεται. Δεν είχαμε συναντηθεί ποτέ αλλά εγνώριζε για μένα. Του συστήθηκα με το επώνυμό μου που τόσο εγνώριζαν οι συγγενείς μου εκεί. Του ζήτησα τον Πάτρικ Λη Φέρμορ. Σε λίγο ήλθε και αυτός. Δεν του είπα πολλά δια την επίσκεψίν μου στο χωριό. Πρέπει να φύγουμε επειγόντως πίσω στο Ηράκλειον. Πρέπει να συναντηθούμε με αντιπρόσωπον του Ιταλού Στρατηγού Κάρτα. Δεν σταματήσαμε καθόλου. Σε μισή ώρα από την άφιξίν μας επιστρέφαμε στο Ηράκλειο. Δεν είχαμε καμμία δυσκολία στην επιστροφή.
Αλλά δεν έλειψε το κέφι και η καλή διάθεσις στο αυτοκίνητο. Ο Paddy άρχισε να τραγουδά διάφορα ριζίτικα και γνωστά τραγούδια που είχε ακούσει στα χωριά της Κρήτης. Ακολουθούσε στο τραγούδι η αδελφή μου Φιλία όπου και αυτή ήτο εύθυμος και ευχάριστος τύπος. Ένα άγνωστο για τον Paddy τραγούδι άρχισε η Φιλία, το «Φιλεντέμ». Ήτο πολύ ευχάριστο για τον Paddy, και προσπάθησε σ’όλην την διαδρομήν μας να το τραγουδά και πράγματι είχε επιτυχία στο τραγούδι. Και ήτο το τραγούδι αυτό για τον Paddy, το μοναδικό και αποκλειστικό ψευδώνυμο για τον Paddy. Ακόμη και σήμερον τον γνωρίζουν οι παλαιοί στα χωριά ως Φιλεντέμ.
Φθάσαμε τις βραδινές ώρες στο Ηράκλειο. Ο Paddy με την αδελφήν μου πήγαν με το αυτοκίνητο στο σπίτι μας στην Κνωσσό. Και αν ενθυμούμαι καλά έτυχε να κάμει παρέα με τους Γερμανούς τακτικούς επισκέπτες σε αυτό από τη Βίλλα Αριάδνη. Ο Λιγνός και εγώ μείναμε στο Ηράκλειο. Την επομένην πρωία ο Paddy ήλθε στο Ηράκλειο με μένα. Πήγαμε στο σπίτι του οδοντογιατρού Σταυριανίδη, γαμπρός των αδελφών Κουνδούρου από Νεάπολη.
Στο σπίτι αυτό ήλθε επίσης ο Λοχαγός Φράνκο Ταβάνα. Μίλησαν στην Γαλλική Γλώσσα. Η σύναξις υπήρξε πολύ εύκολος χωρίς τύπους και επισημότητες. Ο Ταβάνα ανέπτυξε στον Paddy τις προτάσεις του Στρατηγού Κάρτα. Ευρίσκοντο σε δυσκολία οι Ιταλοί Αξιωματικοί και στρατιώτες. Περίμεναν σκληρά μέτρα από τους Γερμανούς, εκτελέσεις και σκληρή δοκιμασία αιχμαλωσίας. Ήσαν έτοιμοι να κάμουν προγεφύρωμα για τους Άγγλους στην Νότιο παραλία δια την αποβίβασή των.
Είχαν λάβει πρόσκλησιν από τον Στρατηγό Μίλερ αυτός και οι επιτελείς του στο Στρατηγείον των Αρχανών για να συζητήσουν επί της δημιουργηθείσης καταστάσεως μετά την πτώσιν του Μουσολίνι. Απεφάσισαν να μην λάβουν μέρος στην πρόσκλησιν αυτήν, την οποίαν ενόμισαν πολύ ύποπτη. Στη συνάντησιν αυτήν συνεζητήθη να συναντηθούμε την επομένην 30ην Ιουλίου και αφού ο Paddy θα είχε πάρει την απάντησιν του Στρατηγείου επί των προτάσεων του Ιταλικού Στρατηγείου.
Συνηντήθημεν πάλι στου Σταυριανίδη. Ο μεν Paddy είχε πάρει απάντηση να υποδείξομε στόχους βομβαρδισμών. Ο δε Ταβάνα είπε ότι ο Στρατηγός Κάρτα αποσύρει τις προτάσεις του. Οι Γερμανοί στο διάστημα των δύο τελευταίων ημερών εισήλθαν στο Νομό Λασιθίου με μεγάλες τεθωρακισμένες μονάδες και επλαισίωσαν τα στρατηγικά σημεία, ως εκ τούτου ήτο αδύνατον δια τα Ιταλικά στρατεύματα να προβάλουν αποτελεσματικήν αντίστασιν και να σχηματίσουν προγεφύρωμα εις την Νότιον παραλίαν δια την αποβίβασιν των Άγγλων. Έτσι εματαιώθη κάθε ενέργεια και από τις δυο πλευρές.
Κατά το διάστημα των επαφών Paddy-Ταβάνα είχε έλθει εις το Γερμανικόν Στρατηγείον ο Γερμανός Στρατάρχης Φον-Βάικς. Ήτο πράγματι μια ευκαιρία δια την απελευθέρωσιν της Κρήτης. Πιστεύω όμως ότι οι Γερμανοί δια της αντιστάσεώς των θα εδημιούργουν μεγάλες καταστροφές σ’αυτήν και ανυπολόγιστα θύματα…
…επίσης θυμάμαι ότι ευρισκόμουν στο γραφείο του Ταβάνα, το γραφείο ήτο δεξιά του κεντρικού δρόμου από την πλατεία της Νεαπόλεως προς Ηράκλειον και περίπου 100 μέτρα απ’αυτήν. Μια πέτρινη σκάλα εξωτερικά, χωρίς κάλυψη, ανέβαινε προς το γραφείο. Μες στο γραφείο ήμαστε ο Ταβάνα και εγώ. Ακούσαμε κτύπους στην πόρτα αλλά ο σκοπός δεν άνοιγε και έπειτα δυο συνεχείς δυνατούς κτύπους. Άνοιξαν την πόρτα. Μπήκε μέσα η Χριστοθέα Χαλαμπαλάκη. Με είδε με έκπληξη αλλά φαίνεται ότι του Ταβάνα δεν του άρεσε η επίσκεψη αυτή, παρόλο που η οικογένεια Χαλαμπαλάκη είχε φιλικές σχέσεις, τόσο με τον Στρατηγό Κάρτα, όσον και με τους αξιωματικούς επιτελείς του. Η οικογένεια αυτή προσέφερε πολύ σπουδαίες και μεγάλες υπηρεσίες εις την πατρίδα όπως εκθέτω παρακάτω…
…στις 15 Σεπτεμβρίου πήγα πίσω εις Νεάπολιν και την επομένη 16 Σεπτεμβρίου ο Ταβάνα με παρουσίασε σε δύο Ιταλούς Συνταγματάρχας οι οποίοι θα είχαν συνεργασία μαζί μου. Δυστυχώς δεν τους είδα ποτέ από την στιγμήν εκείνην. Ο Ταβάνα μου έδωσε ένα στρατιωτικό αμάξι μετά οδηγού Ιταλού. Φύγαμε για το Ηράκλειο. Πριν φθάσομε στον Άγιον Γεώργιον στο Σεληνάρι ο οδηγός με ρώτησε εάν είχα μαζί μου πιστόλι διότι το φυλάκιο των Γερμανών στον Άγιο Γεώργιο ίσως θα με ερευνούσαν. Του έδωσα το πιστόλι για ασφάλεια δική μου, και μόλις περάσαμε την Γερμανική Φρουρά στο Σεληνάρι, βέβαια δεν μας σταμάτησαν, μου έδωσε πίσω το περίστροφο.
Ίσως είχαμε προχωρήσει περί το ένα χιλιόμετρο και συναντήσαμε τον Στρατηγό Μίλερ να πηγαίνει προς Νεάπολιν. Ανησύχησα πολύ γι’αυτό και σκέφτηκα ότι θα προλάμβανε τον Κάρτα στην Νεάπολιν. Καθυστέρησε όμως να φθάσει στην Νεάπολιν. Επεσκέφθηκε τις Γερμανικές φρουρές στα χωριά προ της Νεαπόλεως και έφθασε στην Νεάπολη μετά από δύο ώρες. Ο Στρατηγός Κάρτα είχε φύγει δια το οροπέδιο του Λασηθίου. Βέβαια είχε κάμει πολλές προσπάθειες ο Μίλερ να συναντήσει τον Κάρτα.
Ο Κάρτα με τον Λη Φέρμορ πήγαν στο Οροπέδιο και έφθασαν στο χωριό Άγιος Γεώργιος με τους συνοδούς των που ήσαν στο μοναστήρι Κρεμαστά. Τράβηξαν από το χωριό Άγιος Γεώργιος προς τα βουνά και σε μια μάντρα πέρασαν τη νύκτα 16 προς 17 Σεπτεμβρίου. Ήμουν πολύ κουρασμένος στην επιστροφή μου στο Ηράκλειο και προτίμησα όπως την επομένην 17 Σεπτεμβρίου να πηγαίνω στο πατρικό μου στην Κνωσσόν.
Είναι εορταστική ημέρα για τους ανθρώπους της Κνωσσού η 17η Σεπτεμβρίου, ημέρα της Αγίας Σοφίας. Εορτάζει η εκκλησία της Κνωσσού. Κατά την θείαν λειτουργίαν ήμουν στον περίβολο της εκκλησίας. Γερμανικό αεροπλάνον έριχνε προκηρύξεις και καλούσε τον πληθυσμόν να συλλάβουν τον Στρατηγόν Κάρτα ή να υποδείξουν το κρησφύγετό του με αμοιβή 30 εκατομμυρίων δραχμών. Με πολύ σκεπτικισμό πέρασαν απ’το μυαλό μου αυτές οι 10 προηγούμενες μέρες…
…στον S. Rendel κατέφυγε, μετά την αναχώρηση του Στρατηγού Κάρτα, ο
Φ. Ταβάνα. Όπως μου έλεγε ήθελε να πολεμήσει τους Γερμανούς. Δεν θυμούμαι ακριβώς για την επίσκεψιν μου εκεί. Νομίζω ότι ήταν περίπου 15 Οκτωβρίου όταν πήγα στο Καθαρό. Ήτο εκεί ο Φράνκο Ταβάνα. Ήτο εις αθλίαν κατάστασιν. Όλο το σώμα του ήτο με πληγές και ήτο πολύ απογοητευμένος. Μου είπε ότι δεν μπορεί να μείνει εκεί.
Ότι δεν συμφωνούσε καθόλου με τις δραστηριότητες του S. Rendel. Ήθελε να φροντίσει για την υγείαν του. Αποφασίσαμε να πάμε προς το οροπέδιο Λασηθίου στο χωριό Ψυχρό όπου έμενε η οικογένεια Χαλαμπαλάκη. Εκεί θα βρίσκαμε φάρμακα και ό,τι άλλο είχε ανάγκην δια θεραπεία. Ξεκινήσαμε τις απογευματινές ώρες και φθάσαμε έπειτα από δύο ώρες πορεία στον «Άγιον Γεώργιον» του Οροπεδίου.
Εκεί έμενε μια μεγάλη μονάδα Γερμανών δια το Οροπέδιο. Ήτο αν θυμούμαι καλά Σάββατο. Οι Γερμανοί ήταν όλοι παρατεταγμένοι δεξιά και αριστερά του δρόμου. Τους έκαναν επιθεώρηση ελέγχου οι Γερμανοί Αξιωματικοί. Περάσαμε μέσα από τους στόχους Γερμανών, περίπου 100 μέτρα. Ο Ταβάνα στο κεφάλι του είχε μια τραγιάσκα, αλλά όπως τον είδα εκείνη την στιγμή το πρόσωπό του είχε ασπρίσει και όταν περάσαμε τους Γερμανούς τον ρώτησα τι είχε. Μου είπε ότι φοβήθηκε μήπως κάποιος Γερμανός αξιωματικός θα τον αναγνώριζε.
Είχε πολλούς γνωστούς Γερμανούς αξιωματικούς στην Νεάπολη και στο Ηράκλειο συναντήσει. Φθάσαμε καλά στο χωριό «Ψυχρό». Πήγαμε στην οικογένεια Χαλαμπαλάκη. Μας δέχθηκαν με έκπληξη και μεγάλη χαρά. Μας περιποιήθηκαν με ωραίο βραδινό φαγητό. Μείναμε εκεί την νύκτα. Την επομένη φροντίσαμε για εξεύρεση φαρμάκων και προπαντός αλοιφές δέρματος. Το βράδυ φύγαμε πίσω για το Καθαρό όπου έμεινε ο Φ. Ταβάνα. Δεν τον είδα καθόλου μετά. Έφυγε δια Μέση Ανατολή με τον Μανώλη Μπαντουβά..”ª.2
1 Εφημερίδα ΚΡΗΤΙΚΟΣ ΚΗΡΥΞ,
18 Σεπτεμβρίου 1943.
2 Ταχατάκη Ειρήνη-Καλογεράκης
Γεώργιος, Νύχτα Πήχτρα – απομνημονεύματα Μιχάλη Ακουμιανάκη,
Ηράκλειο 2010, σελ. 77-89.
* Ο Γεώργιος Α. Καλογεράκης είναι δρ. Πανεπιστημίου Ιωαννίνων, διευθυντής Δημοτικού Σχολείου Θραψανού Πεδιάδος