Στην Κρήτη, τέσσερα ήταν τα αεροδρόμια που χρησιμοποιούσε η γερμανική πολεμική αεροπορία Luftwaffe, μετά την κατάληψη του νησιού, για τις επιχειρήσεις των δυνάμεων του Άξονα τα χρόνια 1941-1944. Το αεροδρόμιο του Μάλεμε στον νομό Χανίων και τα αεροδρόμια του Ηρακλείου, Καστελλίου και Τυμπακίου στον νομό Ηρακλείου. Καθημερινά, εκατοντάδες ήταν οι πτήσεις των γερμανικών αεροπλάνων από τα παραπάνω αεροδρόμια.
Για βομβαρδισμούς, για μεταφορά πολεμικού υλικού και εφοδίων, για μεταφορά τραυματιών από το μέτωπο της Μέσης Ανατολής, για αεροφωτογράφιση των λιμανιών της Μεσογείου, για καταδίωξη συμμαχικών αεροπλάνων της R.A.F., (Royal Air Force), που έρχονταν να βομβαρδίσουν τα γερμανικά αεροδρόμια της Κρήτης, για ανεφοδιασμό, για βομβαρδισμούς χωριών της ενδοχώρας, (Βορίζα, Μαγαρικάρι, Κουστογέρακο, κ.α.).
Τα αεροπλάνα του Συμμαχικού Στρατηγείου έρχονταν συχνά στην Κρήτη με αποστολή τον βομβαρδισμό των παραπάνω αεροδρομίων και άλλων εχθρικών στόχων. Ένας ικανός αριθμός αεροσκαφών, γερμανικών και συμμαχικών, είτε από βλάβες, είτε από επιτυχημένες βολές αντιαεροπορικών, κατέπεσαν στην Κρήτη. Οι πτώσεις των αεροπλάνων της Luftwaffe, ξεκίνησε από τη Μάχης της Κρήτης και συνεχίστηκαν σποραδικά τα κατοχικά χρόνια 1941-1944.
Α. Πτώση γερμανικού αεροπλάνου στον Αποστολιανό κάμπο
Ήταν άνοιξη του 1943. Ανατολικά του χωριού Αποστόλοι Πεδιάδος, στη μέση του κάμπου, ένα γερμανικό καταδιωκτικό αεροπλάνο τύπου Στούκας, κάνει αναγκαστική προσγείωση. Στο αεροπλάνο παρουσιάστηκε μηχανική βλάβη. Ο πιλότος προσπάθησε να το προσγειώσει στο αεροδρόμιο του Καστελλίου, αλλά δεν τα κατάφερε. Έπεσε λίγα μέτρα μακρύτερα από την Αθηνά Πετρομιχελάκη, μέσα στο φρεσκοκλαδεμένο αμπέλι της.
Η Αθηνά μάζευε τα κλήματα, όταν πέρασε σχεδόν πάνω από το κεφάλι της το αεροπλάνο. Με την πτώση του στον Αποστολιανό κάμπο, δεν άρπαξε φωτιά και ο πιλότος κατάφερε να βγει σώος. Το σπίτι της Αθηνάς Πετρομιχελάκη, βρίσκεται τη γειτονιά «Αρχοντικά» των Αποστόλων. Στην άκρη της αυλής του σπιτιού, στέκεται η καλύπτρα του αεροπλάνου. Ένα απομεινάρι του πολέμου, σημερινό παιγνίδι των μικρών παιδιών που περνούν από κει.
Ο Αποστολιανός Κωστής Πετρομιχελάκης του Παύλου, το καλοκαίρι του 2004 αφηγείται για το αεροπλάνο:
«…ήτανε Μάρτης του 1943. Εγώ εδούλευγα τότε στο αεροδρόμιο αγγαρεία. Ήρθα το βράδυ και άκουσα ότι έπεσε ένα γερμανικό αεροπλάνο στο κάμπο μας τον Αποστολιανό. Ήρθε η Αθηνά Πετρομιχελάκη εδώ στο σπίτι μας, τα σπίθια μας είναι δίπλα, γειτονικά, και μας είπε ότι εκιά που μάζωνε τα κλήματα από το αμπέλι, επέρασε το αεροπλάνο από πάνω τζη και ήπεσε πενήντα μέτρα πιο πέρα απ’αυτή.
Αν δεν ήσκυβε να πέσει χάμε και ήθελα στέκει ορθή, μας είπε, ήθελα τη κουτουλήσει και θα τη σκότωνε. Άμα είδε και έκατσε το αεροπλάνο στ’αμπέλι τση, έτρεξε κοντά να δει τι γίνηκε, δεν είχε καταλάβει γιάντα γίνηκε αυτό. Ο αεροπόρος εσήκωσε το τζάμι κι εκατέβηκε γρήγορα και τση κάνει νόημα να φύγει να μη γενεί καμιά έκρηξη να σκοτωθούνε κι αυτή κι αυτός. Ο αεροπόρος τα κατάφερε και βγήκε από το αεροπλάνο και επήγε πιο πέρα. Δεν έπιασε αυτό φωθιά. Η Αθηνά εκράθιε νερό και τόνε βοήθησε και πλύθηκε λίγο. Το αεροπλάνο δεν εκάηκε, μόνο ήρθανε από το αεροδρόμιο του
Καστελλιού και το μαζώξανε οι Γερμανοί. Μόλις ήπεσε το αεροπλάνο, ήρθανε με τ’αυτοκίνητα κι επήγανε και το πήρανε. Το αεροπλάνο ήτανε μικρό. Το κουβούκλιο επόμεινε στο αμπέλι και το πήρανε αργότερα η Αθηνά κι ο άντρας τση. Το φέρανε εδώ στο σπίτι ντως και τ’αφήσανε στην αυλή. Εδά είναι ακόμη στην αυλή τση Αθηνάς. Το αεροπλάνο ήτανε από τα μικρά τα στούκας που βγάνανε εκειονά το δαιμονισμένο μούγκρος όντεν επετούσανε. Επέρασε από πάνω από το χωριό μας και ήβγανε καπνούς. Επροσπάθησε ο αεροπόρος να το πάει στο αεροδρόμιο στο Καστέλλι να το στέσει, αλλά δε τα κατάφερε…».
Β. Πτώση γερμανικού αεροπλάνου στην αρχή του διαδρόμου του αεροδρομίου Καστελλίου
Το 1942, δυτικά του Καστελλίου και λίγες δεκάδες μέτρα από την αρχή του διαδρόμου του αεροδρομίου Καστελλίου, συντρίβεται ένα γερμανικό αεροπλάνο. Το αεροπλάνο προσέγγισε το Καστέλλι φλεγόμενο, είχε χτυπηθεί από συμμαχικά πυρά στην εκτέλεση της αποστολής που είχε αναλάβει. Ο αεροπόρος είχε ευθυγραμμίσει το αεροπλάνο για προσγείωση, αλλά δεν τα κατάφερε. Χτύπησε σε μια μεγάλη συκιά , κόπηκε στα δύο και λαμπάδιασε.
Ο Καστελλιανός Γεώργιος Χαραλαμπάκης εργαζόταν στο βυρσοδεψείο του Μιχάλη Γαραντωνάκη, που βρισκόταν πολύ κοντά στο σημείο συντριβής. Ο ίδιος περιγράφει τη σκηνή ως εξής:
«Ήταν ένα βομβαρδιστικό Γιούγκερ, όπως έλεγαν. Δεν θυμούμαι ποια μέρα της εβδομάδος, ήτο η ώρα 10 πρωινή με 11 το έτος 1942.
Ήμουν εκεί εργαζόμενος στο βυρσοδεψείο του Μιχάλη Γαραντωνάκη. Η απόσταση από το βυρσοδεψείο και την πτώση του αεροπλάνου ίσως στα 50 ως 70 μέτρα. Στη θέση Κάθισμα, 50 μέτρα από τον ξεροπόταμο Κοκόλαρη.
Το αεροπλάνο έπεσε πάνω σε μια συκιά μεγάλου ύψους, ο κορμός της 2 μέτρων χοντρός σαν μια αγκαλιά ενός άνδρα.
Κτήμα του Νικολάου Χαλκιαδάκη ή Τηλεμαχάκη και σύνορο ο κήπος του Μιχάλη Στειακάκη. Το πέσιμο και ο θόρυβος από τον κρότο ήτο μεγάλος.
Όλοι από τα γύρω φυλάκια και άλλοι Γερμανοί έτρεξαν και ακόμη πολίτες και παιδιά του Σχολείου έτρεχαν για να δούνε το γεγονός ή το θέαμα.
Ασυγκράτητα τα παιδιά που έκαναν μάθημα στο εξωκλήσι του Αγίου Σπυρίδωνα. Άνοιξαν την πόρτα και τρέχανε στο χώρο που έπεσε το αεροπλάνο.
Επλησίασα κι εγώ χωρίς να έχω το φόβο του κινδύνου στα 30 μέτρα. Η φωτιά μέσα στο αεροπλάνο. Εκτοξεύσεις φυσιγγίων και πυρομαχικών σε μεγάλο θόρυβο. Δεν άργησε να φτάσει ένα φορτηγό των Γερμανών με στρατιώτες και με μικρές σιδερένιες κατσούνες να βγάζουν ένα ένα τους καμένους αεροπόρους και μηχανικούς.
Καθώς ήμουν κοντά είδα τον πρώτο καμένο, ούτε φρύδια, ούτε μαλλιά, τον πέταξαν στο φορτηγό και με τη σιδερένια κατσούνα να γυρεύουν το δεύτερο. Το ίδιο κι αυτός. Στον τρίτο και τέταρτο δεν είδα γιατί έφυγα. Οι αεροπόροι και μηχανικοί που ήταν μέσα στο αεροπλάνο και κάηκαν ήταν τέσσερις. Τα συντρίμμια του αεροπλάνου μέσα σε 48 ώρες οι Γερμανοί δεν άφησαν ούτε καρφάκι.
Θυμούμαι κι άλλα γερμανικά αεροπλάνα να πέφτουνε στη περιοχή. Θυμούμαι ένα στο Σμάρι που εφύγανε οι αεροπόροι με τ’αλεξίπτωτα αλλά φαίνεται δεν ανοίξανε και σκοτωθήκανε. Θυμούμαι να πέφτει ένα αεροπλάνο στο χωράφι του Ζητάκη. Μόλις έπεσε, τα στάρια αρπάξανε φωθιά και εκαήκανε. Λίγο ήθελε να καεί όλος ο κάμπος. Ύστερα η Σοφία η Ζητάκη έκανε ένα χαρτί στσι Γερμανούς, κι αυτοί τσι δώκανε δυο τρία τσουβάλια κριθάρια…».
Γ. Πτώση γερμανικού αεροπλάνου στο σιτοχώραφο της Σοφίας Ζητάκη
Το χωράφι της Καστελλιανής Σοφίας Ζητάκη, βρίσκονταν νοτιοανατολικά του πολεμικού αεροδρομίου Καστελλίου. Η οικογένεια της Σοφίας Ζητάκη, το χρησιμοποιούσε για σπορά δημητριακών, (σιτάρι και κριθάρι). Ένα γερμανικό αεροπλάνο κατέπεσε μετά από βλάβη στο χωράφι της Σοφίας, με αποτέλεσα να αρπάξουν φωτιά τα σιτάρια και τα κριθάρια, λίγες ημέρες πριν το θερισμό τους. Από δύο έγγραφα του Αρχείου της Γερμανικής Στρατιωτικής Διοικήσεως Κρήτης, πληροφορούμαστε ότι η Σοφία Ζητάκη αποζημιώθηκε με 100 οκάδες σιτηρά. Το πρώτο έγγραφο- διαταγή του Φρουράρχου Ηρακλείου με ημερομηνία 7 Δεκεμβρίου 1942, στέλνεται στον Νομάρχη και αναφέρει:
Kreiskommandantur Iraklion, (Φρουραρχείο Ηρακλείου)
Betr: (Σχετικά)
Lebensmittelzuweisung an Frau Sophia Sitaki in Kastelli, (με διανομή σίτισης στην κ. Σοφία Ζητάκη στο Καστέλλι)
An den (Προς τον)
Herrn Prafekten von Iraklion, (κ. Νομάρχη Ηρακλείου)
«Εις ταύτην εκάησαν τα σιτηρά της συνεπεία ατυχήματος αεροπλάνου. Προς εξασφάλισιν της διατροφής της, δέον να παραχωρήσητε εις την κ. Ζητάκη 100 οκ. σιτηρών εκ της συγκεντρώσεως».
Το δεύτερο έγγραφο με υπογραφή του Νομάρχη Ηρακλείου Ιωάννη Πασσαδάκη προς την Υποδιοίκηση Χωροφυλακής Καστελλίου Πεδιάδος με ημερομηνία 9 Δεκεμβρίου 1942, τονίζει:
´Παρακαλούμεν όπως ειδοποιήσητε την κ. Σοφίαν Ζητάκη, Καστελλίου, να προσέλθη εις την Νομαρχία προς παραλαβήν 100 οκ. σιτηρών κατόπιν διαταγής του Φρουραρχείου».
Δ. Πτώση γερμανικού αεροπλάνου στη θέση «Χαλασοκεφάλα» του Ψηλορείτη
Στις 17 Ιανουαρίου 1942, ένα γερμανικό αεροπλάνο κατέπεσε στον Ψηλορείτη, προσπαθώντας να κάνει αναγκαστική προσγείωση λόγω βλάβης. Το αεροπλάνο κατευθύνονταν από το Μάλεμε στο αεροδρόμιο του Καστελλίου Πεδιάδος. Από το τριμελές πλήρωμα διασώθηκε μόνο ο ένας. Το αεροπλάνο συνετρίβη στην κορυφή Χαλασοκεφάλα στο Βοριζανό αόρι.
Ο πιλότος βρέθηκε στο Ζωνιανό αόρι, στην περιοχή του ταύκου της Ντούσκας. Εκεί βρίσκονταν πέντε Ζωνιανοί κυνηγοί, μεταξύ τους και ο Αναστάσιος Δημητρίου Παρασύρης ή Κάτης. Είδαν τον πιλότο και διαπίστωσαν ότι τα τραύματά του ήταν σοβαρά.
Δεν σκέφτηκαν ότι ο τραυματίας ήταν ένας από τους εχθρούς της πατρίδας τους και να τον εγκαταλείψουν στην τύχη του ή να τον σκοτώσουν. Τα ανθρωπιστικά τους αισθήματα, οι πατροπαράδοτες αρχές της φιλοξενίας και της αξίας της ανθρώπινης ζωής που τους μετέδωσαν οι γονείς τους, τους έκαναν να περιθάλψουν τον Γερμανό αεροπόρο και να τον μεταφέρουν στο σπίτι του Προέδρου του χωριού Γεωργίου Παρασύρη ή Αναστογιώργη στα Ζωνιανά.
Από το χωριό, μέσω της χωροφυλακής, ειδοποιήθηκε η μονάδα του και οι Γερμανοί τον πήραν μετά από αρκετές ημέρες, γιατί δεν μπορούσαν να τον μετακινήσουν άμεσα λόγω της κατάστασης της υγείας του. Πρόσφεραν χρήματα και είδη πρώτης ανάγκης στον Αναστογιώργη, αλλά αυτός τα αρνήθηκε. Η εφημερίδα του Ηρακλείου ΚΡΗΤΙΚΟΣ ΚΗΡΥΞ, στις 24 Μαρτίου 1942 με πρωτοσέλιδο άρθρο της αναφέρεται στο γεγονός της διάσωσης του Γερμανού πιλότου.
Ε. Πτώση συμμαχικού αεροπλάνου στη θέση «Κεφάλα – Ατσιπαράς», στα σύνορα των χωριών Διαβαϊδέ και Αμαριανού
Τα μεσάνυχτα της Δευτέρας 31 Αυγούστου, ξημερώματα Τρίτης 1 Σεπτεμβρίου, αποστολή συμμαχικών αεροσκαφών προσέγγισαν τον νομό Ηρακλείου με αποστολή να βομβαρδίσουν τα αεροδρόμια Ηρακλείου και Καστελλίου.
Ένα από τα αεροπλάνα χτυπήθηκε από τα αντιαεροπορικά του αεροδρομίου Ηρακλείου και άρχισε να φλέγεται. Ο πιλότος έστριψε νοτιοανατολικά με κατεύθυνση την πεδιάδα του Καστελλίου. Τα αντιαεροπορικά του αεροδρομίου Καστελλίου, μόλις αντιλήφθηκαν το φλεγόμενο αεροπλάνο, άρχισαν να το χτυπούν ασταμάτητα. Το πλήρωμά του ήταν πενταμελές. Τα δύο από τα πέντε μέλη του πληρώματος έκαναν χρήση του αλεξίπτωτου και διασώθηκαν
Όταν ακούμπησαν στο έδαφος, απαλλάχτηκαν από τα αλεξίπτωτά τους και κατευθύνθηκαν στο χωριό Ξυδάς. Ξυδιανοί πατριώτες, αφού τους περιποιήθηκαν, τους οδήγησαν στα αντάρτικα λημέρια της Δίκτης. Οι τρεις άλλοι σύντροφοί τους, διαμελίστηκαν με την πτώση του αεροπλάνου. Το σημείο της πτώσης ήταν στην περιοχή «Κεφάλα – Ατσιπαράς» που βρίσκεται μεταξύ των χωριών Διαβαϊδέ και Αμαριανού.
Τα ξημερώματα, γερμανικά καμιόνια με στρατιώτες κατέφθασαν στην αγροτική περιοχή της πτώσης. Τα διαμελισμένα πτώματα των Βρετανών πιλότων περισυνελέγησαν από τους Γερμανούς και την Τετάρτη 2 Σεπτεμβρίου 1942 τάφηκαν με τιμές στο νεκροταφείο του Καστελλίου, (Παναγία Μανταριώτισσα).
Η ταφή των συμμάχων πιλότων, εξυπηρέτησε τους Προπαγανδιστικούς σκοπούς των κατακτητών, αφού εκτέλεσαν τις οδηγίες του Υπουργού προπαγάνδας Γκέμπελς. Ο γερμανός επιλοχίας Ρομπέρτο Λέμπολντ που υπηρετούσε στο σμήνος αεροφωτογράφισης 2(F) 123 φωτογράφισε την τελετή της ταφής των τριών αεροπόρων, κρατώντας ζωντανή αυτή τη σκηνή.
Την πορεία του αεροπλάνου, μόλις προσέγγισε στον Καστελλιανό κάμπο, παρακολουθούσαν δεκάδες φωτιστικά βλήματα των Γερμανών που εκρήγνυνταν δεξιά και αριστερά του. Τα πολυβόλα, τα αντιαεροπορικά, ο ήχος από τις σειρήνες, δεν άφησαν ασυγκίνητους τους κατοίκους της περιοχής. Μικροί και μεγάλοι ανέβηκαν στα «δώματα» των σπιτιών τους και παρακολουθούσαν με δέος την πορεία του φλεγόμενου αεροπλάνου, ως τη συντριβή του. Δυο νεαροί τότε, αυτόπτες μάρτυρες του επεισοδίου, διηγούνται:
«…η νύχτα εγίνηκε μέρα, σα να’τανε βγαρμένος ο ήλιος. Εσκούσανε τα βλήματα μπροστά και πίσω από το αεροπλάνο και εκάνανε τη νύχτα μέρα. Ο πατέρας μου ήλεγε ότι το αεροπλάνο ήτανε δικό μας και θα’πεφτε. Εξανοίγαμε τη φωθιά που’ βγανε από την ουρά του, ώσπου εχτύπησε στο βουνό. Ακούστηκε ένας μεγάλος θόρυβος, κι άρπαξε το βουνό φωθιά. Είπε ο πατέρας μου λυπημένα, ότι δεν θα γλίτωσε κανείς. Εκατεβήκαμε από το δώμα στενοχωρημένοι και αμίλητοι.
Εσκοτωθήκανε οι αεροπόροι μας, εσκεφτήκαμε. Την άλλη μέρα το πρωί, ετρέξαμε τα κοπέλια του Διαβαϊδέ να βγούμε στη Κεφάλα, να δούμε ήντα γίνηκε, ήντα γενήκανε οι αεροπόροι. Μόλις εφτάξαμε, είδαμε τσι Γερμανούς με τ’αυτοκίνητά ντως τα μεγάλα, με τσι καρότσες. Ράους, ράους! μας εφωνιάζανε αγριεμένοι. Το μόνο που επρόσεξα ήτανε η φωθιά που είχε πιάσει η Κεφάλα και τσι δυο ρόδες τ’αεροπλάνου που εκρέμουντανε σ’ένα ντρυ…».
(Γεώργιος Σμαριαννάκης του Μιχαήλ, Διαβαϊδέ, Σεπτέμβριος 2015).
´«…είδαμε τη νύχτα να πέφτει ένα αεροπλάνα στην Κεφάλα. Από κάτω το χτυπούσανε τα γερμανικά πολυβόλα και εκαταλάβαμε ότι ήτανε δικό μας. Την άλλη μέρα εφέρανε οι Γερμανοί στο Καστέλλι τσι σκοτωμένους αεροπόρους. Πρέπει να’χανε πάει στη Κεφάλα και τσι μαζώξανε και τσι φέρανε τυλιμένους μέσα στα σεντόνια. Εκαλέσανε τσι παπάδες μας, το παπα Αντρέα και το παπα Μανόλη για να τσι θάψουνε στη Μανταριώτισσα.
Εμείς ετότες δεν είχαμε ξεκινήσει ακόμη το σκολειό από τσι διακοπές του καλοκαιριού. Επαίζαμε στσι δρόμους και λέει μια από μας να πάμε να δούμε ήντα θα γενεί με τη κηδεία των Εγγλέζω. Κι επήγαμε στη Παναγία. Πρώτα ήφταξε ένα αυτοκίνητο και εκατέβασε τσι σκοτωμένους.
Τρεις ήτανε. Μετά ήρθανε οι παπάδες. Πολλοί χωριανοί μας εστέκανε στην αυλή τση Μανταριώτισσας. Μετά εφτάξανε οι Γερμανοί. Επροπατούσανε στρατιωτικά και εκρατούσανε τα τουφέκια ντως. Ένας Γερμανός αξιωματικός τσ’ήβαλε και σταθήκανε πιο πέρα από τον ανοιμένο τάφο. Κι επεριμένανε να’ρθει ο Γερμανός Διοικητής, ο Κουτσάφτης. Ήφταξε κι αυτός με ένα ανοιχτό αμάξι και οι παπάδες εψάλλανε τη λειτρουγιά για τσι νεκρούς.
Όντε τσι κατεβάζανε στο μνήμα, οι Γερμανοί στρατιώτες ερίξανε όλοι μαζί τρεις μπαλωθιές ο καθένας. Εμείς εφοβηθήκαμε και εκλείσαμε τ’αυθιά μας. Κι ύστερα εφύγανε όλοι, κι οι Γερμανοί κι οι Καστελλιανοί. Ήτανε εκειά κι ένας Γερμανός φωτογράφος κι έβγανε φωτογραφίες. Εδά τελευταία, εστείλανε από τη Γερμανία τσι φωτογραφίες τση κηδείας. Στσι φωτογραφίες που εστείλανε, φαίνομαι κι εγώ. Είμαι αυτός που κρατεί το θυμιατό του παπά Μανόλη…ª».
(Θόδωρος Γεωργίου Καμπάνης, απομαγνητοφωνημένη συζήτηση, Καστέλλι, Ιούλιος 2018).
* O Γεώργιος Α. Καλογεράκης είναι δρ Πανεπιστημίου Ιωαννίνων, διευθυντής Δημοτικού Σχολείου Θραψανού Πεδιάδος.