Με μεγάλη χαρά και ενθουσιασμό ήρθε στα χέρια μας το εξαιρετικό βιβλίο του γιατρού Ευτύχη Ι. Λαμπουσάκη από την Παλαιόχωρα Σελίνου, με τον τίτλο ì«Το Σέλινο στη Μάχη της Κρήτης Κατοχή – Αντίσταση», που εκδόθηκε στα Χανιά το προηγούμενο έτος 2021.
Ένα σημαντικό βιβλίο για τους ιστορικούς ερευνητές της κατοχικής ιστορίας της Κρήτης γιατί:
α) Στην επαρχία Σέλινου εκτυλίχτηκαν πολλά γεγονότα και δόθηκαν πολλές μάχες κατά τη διάρκεια της πτώσης των αλεξιπτωτιστών και τα χρόνια που ακολούθησαν ως την αποχώρηση των κατοχικών στρατευμάτων από την Κρήτη. Όλα αυτά περιέχονται στα επιμέρους κεφάλαια του βιβλίου.
β) Γιατί αμέσως μετά την κατάληψη του νησιού, οι βάρβαροι κατακτητές πυρπόλησαν το στολίδι της επαρχίας, την ίδια την Κάντανο, αποκαλύπτοντας σχεδόν αμέσως τις ιδέες του φασισμού και του ναζισμού των γερμανών αξιωματούχων και του κατοχικού στρατού και
γ) Γιατί ο Ευτύχης Λαμπουσάκης περιγράφει την τελευταία εκτέλεση που έγινε στον νομό Χανίων και στην Παλαιόχωρα (εκτελέστηκαν 29 πατριώτες), με το αφήγημα των «αντιποίνων» για τη συμμετοχή των κατοίκων της επαρχίας στη Μάχη της Κρήτης. Αυτή η εκτέλεση έρχεται να προστεθεί στον μακρύ κατάλογο των 31 εκτελέσεων που έγιναν στους τρεις νομούς της Κρήτης, (Χανιά 19, Ρέθυμνο 8 και Ηράκλειο 4), ως αντίποινα της συμμετοχής των Κρητικών στη Μάχη της Κρήτης.
Ο συγγραφέας Ευτύχης Λαμπουσάκης, γράφει για τις εκτελέσεις στην Παλαιόχωρα:
´«Την 1η Σεπτεμβρίου 1941, πραγματοποιήθηκε εξόρμηση, από την Κάντανο, με ισχυρές γερμανικές δυνάμεις προς τα χωριά του Ανατολικού Σελίνου. Στο πέρασμά τους από το χωριό Σκάφη συνάντησαν αντίσταση από οπλοφόρους χωρικούς. Ακολούθησε συμπλοκή κατά την οποία σκοτώθηκαν τρεις κάτοικοι του χωριού, τα αδέλφια Νικηφόρος και Ιωσήφ Παπαμαρκάκης του Αριστείδη και ο Γεώργιος Παπαμαρκάκης του Μάρκου.
Οι Γερμανοί συνεχίζοντας την πορεία τους προς τα άλλα χωριά συνελάμβαναν τους άντρες που συναντούσαν και τους έστελναν στην Παλαιόχωρα. Συγκέντρωσαν περίπου 200 άτομα, τα οποία φυλάκισαν στο παλιό ελαιουργείο.
Από την επομένη άρχισε η ανάκριση στο στρατοδικείο που είχαν στήσει στο σπίτι του Παρουλάκη, όπου ήταν η έδρα της Γκεστάπο.
Έφερναν έναν έναν από το ελαιουργείο και τον ρωτούσαν πού βρισκόταν κατά τη διάρκεια των γερμανικών επιχειρήσεων το Μάιο του 1941.
Στη συνέχεια τους περισσότερους καταδίκαζαν σε θάνατο με βασική κατηγορία πάντα τη συμμετοχή τους στις μάχες των Φλωρίων ή του φαραγγιού της Καντάνου. Μετά την τυπική αυτή ανάκριση τους γύριζαν στο ελαιουργείο.
Η εκτέλεση των μελλοθανάτων ξεκίνησε χωρίς καθυστέρηση και έγινε διαδοχικά. Στις 2-9-1941 εκτελέστηκαν 7, στις 6-9-1941 εκτελέστηκαν 3, στις 7-9-1941 εκτελέστηκαν 4, στις 8-9-1941 εκτελέστηκαν 10 και στις 9-9-1941 εκτελέστηκαν 5.
Πριν από κάθε εκτέλεση οι Γερμανοί στρατιώτες ξεχύνονταν τις απογευματινές ώρες στους δρόμους της Παλαιόχωρας και με ουρλιαχτά και βάναυσες φωνές ανάγκαζαν τους δυστυχισμένους κατοίκους να κλείνονται στα σπίτια τους.
Πλησίαζε η ώρα της καθημερινής εκτέλεσης και ουδείς επιτρεπόταν να κυκλοφορεί. Την προκαθορισμένη ώρα οι άντρες του εκτελεστικού αποσπάσματος φορώντας τις γιορτινές τους ενδυμασίες ξεκινούσαν από την «Κομαντατούρ» και με τα αξέχαστα εκείνα στρατιωτικά εμβατήρια «ολαρίτι, όλα –λα» προχωρούσαν δια μέσου του κεντρικού δρόμου προς το χώρο της εκτέλεσης, που βρισκόταν στην παραλία, κοντά στο νεκροταφείο του Αγ. Γεωργίου στην Παλαιόχωρα, όπου υπήρχαν πυκνά και ψηλά σκίνα.
Μετά την εκτέλεση οι Γερμανοί υποχρέωναν αιχμαλώτους από το ελαιουργείο να μεταφέρουν τις σορούς από το χώρο του μαρτυρίου στους τάφους – ορύγματα, που οι ίδιοι είχαν ανοίξει στο νότιο εξωτερικό τοίχο του νεκροταφείου, όπου τους έριχναν και τους σκέπαζαν με λίγο χώμα. Μετά την εκτέλεση και την ταφή των αθώων θυμάτων της ναζιστικής θηριωδίας, το γερμανικό απόσπασμα επέστρεφε στη βάση του τραγουδώντας τα ίδια τραγούδια τα οποία τραγουδούσε όταν πήγαινε στο χώρο της εκτέλεσης.
Οι εκτελέσεις στην Παλαιόχωρα κράτησαν τέσσερις ημέρες και οι ναζί δολοφόνησαν 29 άτομα. Σ’αυτά προστέθηκαν ακόμη τρία, ο Βασίλης Φιλιππάκης, που τον σκότωσαν οι Γερμανοί στον Κερατιδέ την επόμενη μέρα της καταλήψεως της Παλαιόχωρας (26-5-41), ο Χρήστος Μπολιεράκης, από τον Βληθιά, που τον εκτέλεσαν στις 28-5-41 έξω από το Δημοτικό Σχολείο Παλαιόχωρας γιατί κρατούσε ένα μαχαίρι και ο Ηλίας Φιλιππάκης, που ήταν γιος του Βασίλη, διότι σε έρευνα που του έγινε στην Παλαιόχωρα βρέθηκε να έχει μαζί του δυναμίτες. Ήταν ψαράς και τους χρησιμοποιούσε στο ψάρεμα, δεν έγινε όμως πιστευτός από τους Γερμανούς και εκτελέστηκε επιτόπου στις 18-7-41. Έτσι, συνολικά στην Παλαιόχωρα δολοφονήθηκαν 32.
Αμέσως μετά την απελευθέρωση τα οστά των δολοφονηθέντων από τους Γερμανούς μεταφέρθηκαν σε κοινό τάφο εντός του νεκροταφείου Παλαιόχωρας. Μετά από πολλά χρόνια (1977) στήθηκε στην είσοδο της Παλαιόχωρας το μαρμάρινο μνημείο των πεσόντων. Σε μεγάλη, λευκή, μαρμάρινη στήλη του μνημείου, που εδράζεται σε βαθμιδωτή λευκή μαρμάρινη βάση, διαβάζουμε: ΕΙΣ ΟΙΩΝΟΣ ΑΡΙΣΤΟΣ ΑΜΥΝΕΣΘΑΙ ΠΕΡΙ ΠΑΤΡΗΣ και ακριβώς από κάτω ΕΚΤΕΛΕΣΘΕΝΤΕΣ ΥΠΟ ΤΩΝ ΓΕΡΜΑΝΩΝ ΤΟ ΕΤΟΣ 1941 ΕΙΣ ΠΑΛΑΙΟΧΩΡΑ. Ακολουθούν τα ονόματα των 32 εκτελεσθέντων. Κάθε χρόνο στις 9 Σεπτεμβρίου γίνεται στο χώρο του μνημείου επιμνημόσυνη δέηση με την παρουσία των Αρχών του Δήμου και των συγγενών των θυμάτων. Αυτές τις εκτελέσεις πέρασε ο λαϊκός τραγουδιστής μέσα στο παρακάτω τραγούδι του»:
«…είντα’ν’αυτό το σύθρηνο, τούτο το μοιρολόι;
Κλαιν οι μανάδες τα παιδιά και τσ’άντρες των οι χήρες,
κι οι αδελφοί τ’αδέλφια των και τα παιδιά τον κύρη.
Βρύσες τα δάκρυα τρέχουνε και κολυμπούν στο χώμα
κι απού την τόση λύπηση και τον καημό τον τόσο,
τα δέντρα γέρνουν τα κλαδιά, μαραίνονται τα χόρτα…
Με τις εκτελέσεις που διέπραξαν οι ναζί στην Παλαιόχωρα το πρώτο δεκαήμερο του Σεπτεμβρίου του 1941, πήραν ακόμη μία εκδίκηση για τον αγώνα που έκαναν εναντίον τους οι Σελινιώτες.
Ο βαθύτερος όμως σκοπός των Γερμανών ήταν να δολοφονήσουν όσους αυτοί έκριναν επικίνδυνους και έτσι, αφού σκορπίσουν τον τρόμο και την απόγνωση, να κρατήσουν σε υποταγή την ανυπότακτη επαρχία μας.
Οι εκτελέσεις στην Παλαιόχωρα ανεστάλησαν την 10η Σεπτεμβρίου 1941 με την κάθοδο στα Χανιά του Κ. Λογοθετόπουλου, αντιπροέδρου της Κυβέρνησης των Αθηνών, ο οποίος πέτυχε, μετά από διαβουλεύσεις με τους Γερμανούς, να δοθεί αμνηστία στα «εγκλήματα» συμμετοχής των πολιτών στις μάχες κατά των Γερμανών.
Έτσι, το υπόλοιπο χρονικό διάστημα του έτους 1941 και ολόκληρο το 1942 οι Γερμανοί σταμάτησαν τις ομαδικές εκτελέσεις και τα αντίποινα εναντίον του πληθυσμού.
Σκότωνα μόνο περιστασιακά για «εγκλήματαª που αφορούσαν οπλοκατοχή, υπόθαλψη συμμάχων, κατοχή ραδιοφώνου, προκηρύξεων κλπ. Από τα μέσα του 1943, με την εμφάνιση των ενόπλων αντιστασιακών Οργανώσεων στα ορεινά της επαρχίας μας, ξανάρχισαν οι συλλήψεις και οι ομαδικές εκτελέσεις από τους Γερμανούς.
Το φθινόπωρο του 1941 οι Γερμανοί πραγματοποίησαν έφοδο στις γειτονιές του Κακοδικίου και συνέλαβαν περί τους 30 άνδρες. Όλους τους μετέφεραν στις φυλακές της Αγυιάς, όπου τους φυλάκισαν επί σχεδόν 30 ημέρες κάτω από απάνθρωπες συνθήκες. Μέσα στην ατυχία τους όμως για την περιπέτεια αυτή φάνηκαν εξαιρετικά τυχεροί. Ο Διοικητής της Γκεστάπο της Παλαιόχωρας, ο διαβόητος Χανς Βάχτερ, που είχε καταστεί ο φόβος και ο τρόμος των Ελλήνων της περιοχής, αναχώρησε για την πατρίδα του, πράγμα που τους έσωσε από πιθανή αιχμαλωσία και μεταφορά στη Γερμανία».
Η Γερμανοί από την Τρίτη 2 ως την επόμενη Τρίτη 9 Σεπτεμβρίου 1941, εκτέλεσαν είκοσι εννέα (29) πατριώτες. Ο Ευτύχης Λαμπουσάκης παραθέτει στο βιβλίο του τα ονόματα των 29 ηρωικών Κρητικών και το χωριό καταγωγής τους ως εξής:
Τρίτη 2 Σεπτεμβρίου 1941: Αθανασάκης Κωνσταντίνος (Γερακάρι Ρεθύμνου), Αρχοντάκης Ιωάννης (Βουτάς), Γναφάκης Νικόλαος (Παλαιά Ρούματα), Δεληγιάννης Νικόλαος (Κάλαμος), Καλογεράκης Νικόλαος (Κάντανος), Παπαντωνάκης Χαράλαμπος (Λατσίδα Λασιθίου), Πετράκης Στυλιανός (Ροδοβάνι).
Σάββατο 6 Σεπτεμβρίου 1941: Κατσούλης Γεώργιος (Κάντανος), Λιονάκης Μιχάλης (Φλώρια), Μπιτσάκης Εμμανουήλ (Μαράλια).
Κυριακή 7 Σεπτεμβρίου 1941: Μπιτσάκης Ιωάννης (Επανωχώρι), Μπιτσάκης Στυλιανός (Επανωχώρι), Ξανθουδάκης Ιωάννης (Επανωχώρι), Παπαγιαννάκης Μάρκος (Επανωχώρι).
Δευτέρα 8 Σεπτεμβρίου 1941: Βασιλάκης Σπυρίδωνας (Μαράλια), Καλαμαράκης Ιωάννης (Πρινές), Κατάκης Ευτύχης (Αγία Ειρήνη), Μαρκαντωνάκης Αντώνιος (Πρινές), Μιχελάκης Μανόλης (Μαράλια), Παπαδονικολάκης Ευτύχης (Επανωχώρι), Παπαδονικολάκης Ιωάννης (Αγία Ειρήνη), Πεντάρης Ευθύμης (Αγία Ειρήνη), Πεντάρης Μιλτιάδης (Ορθούνι), Πεντάρης Παναγιώτης (Αγία Ειρήνη).
Τρίτη 9 Σεπτεμβρίου 1941: Καλαμαράκης Κωνσταντίνος (Πρινές), Μαρματάκης Γεώργιος (Λιβάδα), Μπιτσάκης Αντώνιος (Μαράλια), Πετράκης Σταύρος (Ροδοβάνι), Σολανάκης Μανόλης (Σπίνα).
Πολύ κατατοπιστικό είναι και το συνοπτικό χρονολόγιο των κατοχικών γεγονότων στην επαρχία Σελίνου, που παραθέτει ο συγγραφέας στις σελίδες 119 ως 121 του βιβλίου του:
´«Συνοπτικό χρονολόγιο των κατοχικών γεγονότων στο Σέλινο
19 Μαΐου 1941
Έρχεται στην Κάντανο, κατόπιν διαταγής του Στρατιωτικού Διοικητή Κρήτης, ο Αντισυνταγματάρχης Χαράλαμπος Σειραδάκης για την οργάνωση Πολιτοφυλακής στην επαρχία Σελίνου
20 Μαΐου 1941
Οι Καντανιώτες μαζί με άλλους Σελινιώτες από τα γύρω χωριά αποφασίζουν, στον αύλειο χώρο του Δημοτικού Σχολειού Καντάνου, να αντισταθούν και να πολεμήσουν τους Γερμανούς.
21 Μαΐου 1941
Ομάδες οπλισμένων ανδρών από το Σέλινο κατευθύνονται προς τον Ταυρωνίτη. Συμμετέχουν μαζί με άλλους πατριώτες από την Κίσαμο σε συμπλοκές με τις γερμανικές δυνάμεις που κατευθύνονται προς τα ενδότερα του νομού. Στη σύγκρουση που έγινε στα Κουλουκουθιανά Βουκολιών σκοτώθηκε ο Ιωάννης Λαζόπουλος, Λοχίας του Αλβανικού μετώπου, από τα Τεμένια Σελίνου.
23 Μαΐου 1941
Μάχη στην Αγριμοκεφάλα, στα Μεσαύλια, στα Φλώρια.
24 Μαΐου 1941
Μάχη στο φαράγγι της Καντάνου.
25 Μαΐου 1941
Κατάληψη Καντάνου και Παλαιόχωρας.
3 Ιουνίου 1941
Πυρπόληση – καταστροφή Καντάνου.
1 Σεπτεμβρίου 1941
Μεγάλη εξόρμηση γερμανικών δυνάμεων στο Ανατολικό Σέλινο. Συλλαμβάνονται περίπου 200 άτομα, τα οποία φυλακίζονται στο ελαιουργείο της Παλαιόχωρας.
2 Σεπτεμβρίου 1941
Αρχίζουν οι εκτελέσεις στην Παλαιόχωρα. Εκτελούνται 7 πατριώτες.
6 Σεπτεμβρίου 1941
Εκτέλεση 3 πατριωτών στην Παλαιόχωρα.
7 Σεπτεμβρίου 1941
Εκτέλεση 4 πατριωτών στην Παλαιόχωρα.
8 Σεπτεμβρίου 1941
Εκτέλεση 10 πατριωτών στην Παλαιόχωρα.
9 Σεπτεμβρίου 1941
Εκτέλεση 5 πατριωτών στην Παλαιόχωρα.
Αρχές του 1942 άρχισαν να κατασκευάζονται τα οχυρωματικά έργα στην Παλαιόχωρα με την επιβολή υποχρεωτικής εργασίας (αγγαρείας) στους κατοίκους της επαρχίας.
8 Απριλίου 1942
Επιδρομή συμμαχικών αεροπλάνων κατά των οχυρώσεων στην Παλαιόχωρα. Κατάρριψη ενός συμμαχικού αεροπλάνου κοντά στην ακτή από γερμανικά αντιαεροπορικά πουρά. Ο πιλότος πρόφθασε και επήδησε με αλεξίπτωτο.
Τον Αύγουστο του 1942 έκανε την εμφάνισή της στο Σέλινο η αντιστασιακή Οργάνωση ΕΑΜ (Εθνικό Απελευθερωτικό Μέτωπο).
18 Νοεμβρίου 1942
Αποβιβάστηκε από υποβρύχιο στην περιοχή «Χαρέη», ανατολικά της Σούγιας, αγγλική στρατιωτική αντικατασκοπευτική αποστολή με σκοπό τη συγκέντρωση και μεταβίβαση πληροφοριών στο Στρατηγείο Μέσης Ανατολής για τις κινήσεις και τα έργα των Γερμανών.
Τέλη του 1942 άρχισε τη λειτουργία του το λιγνιτωρυχείο στα Πλεμενιανά. Οι εργασίες για την εξόρυξη του λιγνίτη, τη μεταφορά του κλπ. γίνονταν με αγγαρείες των ανδρών του Σελίνου.
Αρχές του 1943 έκανε την εμφάνισή της στο Σέλινο η αντιστασιακή Οργάνωση Ε.Ο.Κ. (Εθνική Οργάνωση Κρήτης).
Τον Μάιο του 1943 αποβιβάζεται ανατολικά της Σούγιας δεύτερη αγγλική κατασκοπευτική αποστολή με αρχηγό τον Ταγματάρχη Φίλντιγκ, που έγινε γνωστός με το ψευδώνυμο «Αλέκος». Δημιουργείται και δεύτερο φυλάκιο με ασύρματο στη Σελινιώτικη Μαδάρα κοντά στο χωριό Κουστογέρακο.
Από τα μέσα του 1943 άρχισαν αν αναπτύσσονται οι ένοπλες ομάδες των αντιστασιακών οργανώσεων. Οι ένοπλες ομάδες του ΕΑΜ τους επόμενους μήνες εντάχθηκαν στον ΕΛΑΣ (Ελληνικός Απελευθερωτικός Στρατός). Οι ένοπλες ομάδες της ΕΟΚ στην πορεία ενώθηκαν, όχι όλες, και κατήρτισαν το Ανεξάρτητο τάγμα Σελίνου.
29 Σεπτεμβρίου 1943
Μάχη στο Κουστογέρακο. Καταστροφή των τριών χωριών, Μονής, Λιβαδά, Κουστογέρακου.
19 Νοεμβρίου 1943
Μάχη της Αχλάδας
10 Φεβρουαρίου 1944
Μεγάλη εξόρμηση Γερμανών σε πολλές Κοινότητες του νομού. Από τις Κοινότητες του Ανατολικού Σελίνου συνέλαβαν 150 άνδρες, τους οποίους οδήγησαν στις φυλακές της Αγιάς. Απ’αυτούς οι 48 κατέληξαν στο ναζιστικό στρατόπεδο Μαουτχάουζεν. Επέζησαν 14.
10 Φεβρουαρίου 1944
Μάχη στου Καλόγερου, παραθαλάσσια τοποθεσία στην περιοχή του Προφήτη Ηλία, ανατολικά της Σούγιας.
23 Μαρτίου 1944
Συμπλοκή μεταξύ Γερμανών και ανδρών του συμμαχικού φυλακίου στην τοποθεσία Λιμνιά, κοντά στο χωριό Μονή.
27 Μαΐου 1944
Εκτέλεση από αντάρτες του συμμαχικού φυλακίου της Μαδάρας του φοβερού γκεσταπίτη Χανς Βάχτερ, που είχε την έδρα του στην Παλαιόχωρα.
4 Αυγούστου 1944
Μάχη στον Άναβο
15 Αυγούστου 1944
Πυρπόληση του χωριού Φλώρια και εκτέλεση κατοίκων από Γερμανούς, σε αντίποινα για τις απώλειες στη μάχη που είχε γίνει δέκα ημέρες ενωρίτερα στον Άναβο.
23 Σεπτεμβρίου 1944
Αποχώρηση των Γερμανών από την επαρχία Σελίνου. Συμπτύχθηκαν με τις γερμανικές δυνάμεις, που απ’όλη την Κρήτη είχαν συγκεντρωθεί στο βόρειο τμήμα του Ν. Χανίων. Σ’αυτήν τη θέση παρέμειναν μέχρι τον Ιούλιο του 1945.
Μετά τη Συμφωνία της Τρομάρισσας (15-9-1944), ιδρύθηκε και στο Σέλινο Κοινή Διοικητική Επιτροπή από πέντε μέλη, δύο από την ΕΟΚ και δύο από το ΕΑΜ. Το πέμπτο θα οριζόταν από την Κυβέρνηση. Πρωταρχικός σκοπός της επιτροπής ήταν η ομαλή μετάβαση στην ελεύθερη πολιτική ζωή και η αποφυγή εμφυλιακών συγκρούσεων στην επαρχία μας».
* Ο Γεώργιος Α. Καλογεράκης είναι δρ Πανεπιστημίου Ιωαννίνων, διευθυντής Δημοτικού Σχολείου Θραψανού Πεδιάδος