“Το Καλό Χωριό Μονοφατσίου είναι χτισμένο στους πρόποδες του λόφου, από όπου περνάει ο παραπόταμος του Αναποδάρη στον οποίο συγκεντρώνονται της Μουσούτας και της Χαντρούς. Στο χωριό κατοικούσαν αποκλειστικά οθωμανοί και είναι ένα από τα χωριά που ιδρύθηκαν την περίοδο της Οθωμανικής κατοχής, γι’ αυτό και δεν αναφέρεται στις απογραφές.
Το χωριό ήταν κέντρο στήριξης του οθωμανικού στοιχείου κατά την επαναστατική περίοδο 1821 – 1830. Το χωριό, όπως αναφέρει ο Pashley στην απογραφή του, για τον δεκάχρονο επαναστατικό αγώνα, καταστράφηκε εντελώς από τους χριστιανούς και εκδιώχτηκαν οι κάτοικοί του.
Στα μέσα του 19ου αιώνα, οι οθωμανοί κάτοικοι επέστρεψαν σταδιακά (μετά το 1831), αφού η Κρήτη δεν περιλήφθηκε στο ελεύθερο ελληνικό κράτος.
Το εγκατέλειψαν δε οριστικά μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή και την ανταλλαγή των πληθυσμών.
Τότε εγκαταστάθηκαν στο χωριό αποκλειστικά πρόσφυγες της Ιωνίαςª1 Με τρεις ιστορικές αναφορές, προσεγγίζουμε την κατοχική ιστορία του Καλού Χωριού Μονοφατσίου:
Α. Οι Μαυροκωσταίοι του Καλού Χωριού
Ο πατριάρχης της οικογένειας ήταν ο Γεώργιος Μαυρόκωστας του Ιωάννη (1874-Ανώγεια).
Σύζυγός του η Αικατερίνη Μανουρά και μέλη της οικογένειας οκτώ παιδιά. Από το 1924 εγκατεστημένη η οικογένεια μόνιμα στο Καλό Χωριό Μονοφατσίου μετά την Μικρασιατική Καταστροφή και την ανταλαγή των πληθυσμών Χριστιανών και Μουσουλμάνων.
Βαρύ το πλήγμα για την οικογένεια τα μαύρα χρόνια της κατοχής.
Συγκεκριμένα: Μαυρόκωστας Βασίλης του Γεωργίου.
Ο Μαυρόκωστας Βασίλειος του Γεωργίου γεννήθηκε το 1916 στα Ανώγεια Μυλοποτάμου και από το 1924 με την οικογένειά του κατοικούσε στο Καλό Χωριό Μονοφατσίου. Στον Ελληνοϊταλικό πόλεμο επιστρατεύτηκε και πολέμησε στην Αλβανία.
Στην Ελληνική Αντίσταση Κρήτης Ε.Α.Ο. Καπετάν Μανόλη Μπαντουβά, οργανώθηκε αμέσως μόλις επέστρεψε από την Αλβανία, στην αρχή ως τροφοδότης και σύνδεσμος και έπειτα ως αντάρτης.
Πήρε μέρος ως ένοπλος αντάρτης στις 12 Σεπτεμβρίου 1943 στη Μάχη της Σύμης.
Μετά τη μάχη, κατόπιν διαταγής του Αρχηγού Εμμανουήλ Μπαντουβά, λόγω των μεγάλων γερμανικών δυνάμεων που κύκλωσαν την περιοχή που ήταν το λημέρι (Χαμέτη Βρύση), αναχώρησε μαζί με τέσσερις άλλους αντάρτες να διασπάσουν το γερμανικό κλοιό και να επιστρέψουν στα χωριά τους.
Στις 17 Σεπτεμβρίου 1943 και ενώ κατευθύνονταν από το Λημέρι στον Πόρο του Ομαλού και την Έμπαρο, μόλις είχαν περάσει τη μάντρα των Σταυρακάκηδων στον «Πόρο του Ομαλού», έπεσαν σε ενέδρα των Γερμανών. Στην ενέδρα σκοτώθηκαν ο Βασίλης Μαυρόκωστας και ο Μανόλης Καλλέργης από τον Άγιο Θωμά. Αργότερα τα πτώματά τους τα έθαψε δίπλα στο εξωκλήσι του Αγίου Πνεύματος ο κτηνοτρόφος Σταυρακάκης.
Μαυρόκωστας Νικόλαος του Γεωργίου. Ο Μαυρόκωστας Νικόλαος του Γεωργίου, γεννήθηκε του 1911 και από το 1924 κατοικούσε με την οικογένειά του στο Καλό Χωριό Μονοφατσίου.
Στον Ελληνοϊταλικό πόλεμο 1940-41 πήρε μέρος και πολέμησε στην Αλβανία τους επιδρομείς Ιταλούς. Από τους πρώτους οργανώθηκε στην Εθνική Αντίσταση Κρήτης-Ε.Α.Ο.
Καπετάν Μανόλη Μπαντουβά και αποτελούσε επίλεκτο και δυναμικό μέλος της. Στις 4 Φεβρουαρίου 1944, λόχος γερμανικού στρατού αναζητώντας αντάρτες κύκλωσε και στη συνέχεια εξερευνούσε την περιοχή του Καλού Χωριού.
Ο Νικόλαος Γ. Μαυρόκωστας στην προσπάθειά του να βγάλει έξω από τον κλοιό δυο αντάρτες και να τους φυγαδεύσει, έγινε αντιληπτός από τους Γερμανούς και πυροβολήθηκε. Και οι αντάρτες κατώρθωσαν να διαφύγουν τη σύλληψη, όμως ο Νικόλαος Μαυρόκωστας τραυματίστηκε στο πόδι και πιάστηκε αιχμάλωτος.
Αν και τραυματίας βασανίστηκε απάνθρωπα για να μαρτυρήσει ότι γνώριζε για τους αντάρτες.
Επειδή όμως παρά τα βασανιστήρια δεν μαρτυρούσε, τον σκότωσαν χωρίς δίκη στην αγροτική περιοχή μεταξύ Καλού Χωριού και Μοναστηρακίου και το σώμα του το έθαψαν οι ίδιοι οι Γερμανοί σε άγνωστο σημείο. Δεν βρέθηκε ποτέ.
Μαυρόκωστας Γεώργιος του Ιωάννου. Ο Γεώργιος Μαυρόκωστας του Ιωάννου γεννήθηκε στα Ανώγεια Μυλοποτάμου το 1874. Επειδή δεν μπορούσε να αντέξει στην ιδέα ότι και ο δεύτερος γιος του θα παραμείνει άταφος και μη γνωρίζοντας τον τόπο της ταφής του, κατευθύνθηκε στο Καστέλλι και στο Γερμανό Διοικητή του πολεμικού αεροδρομίου Ταγματάρχη Τροστ.
Ο Γεώργιος Μαυρόκωστας μπαίνοντας στα γραφεία της Γκεστάπο Καστελλίου, πιάστηκε αμέσως αιχμάλωτος, του πέρασαν χειροπέδες και μετά από ανάκριση οδηγήθηκε στις φυλακές Ηρακλείου. Σύμφωνα με έγγραφο του κλειστού ακόμα αρχείου του Καπετάν Μπαντουβογιάννη, τον Γεώργιο Μαυρόκωστα άρπαξε από τις φυλακές Ηρακλείου ο αιμοσταγής Σούμπερτ με την ομάδα του, τον οδήγησαν στα γραφεία της οργάνωσης που βρίσκονταν στη σημερινή λεωφόρο Καλοκαιρινού και τον σκότωσαν μετά από φριχτά βασανιστήρια.
Το σώμα του είναι άγνωστο πού τάφηκε. Στο φύλλο 71 της Εφημερίδας της Κυβέρνησης με ημερομηνία 13 Ιουλίου 1954, αναφέρεται ότι ο Γεώργιος Ιωάννου Μαυρόκωστας εκτελέστηκε στις 12 Φεβρουαρίου 1944.
Για την οικογένεια του Γεωργίου Μαυρόκωστα, πληροφορίες αντλούμε από το έγγραφο οικογενειακής κατάστασης που εξέδωσε ο Πρόεδρος της Κοινότητας Λευκοχωρίου (που υπάγεται το Καλό Χωριό Μονοφατσίου), με ημερομηνία 20 Νοεμβρίου 1957. Ο Πρόεδρος της Κοινότητας Λευκοχωρίου πιστοποιεί ότι:
“Ο υπογεγραμμένος Πρόεδρος της Κοινότητος Λευκοχωρίου Μονοφατσίου εν γνώσει των συνεπειών του νόμου περί ψευδούς ή ανακριβούς πιστοποιήσεως πιστοποιώ ότι η οικογένεια του Γεωργίου Ι. Μαυρόκωστα αποβιώσαντος λόγω βασανιστηρίων υπό των Γερμανών τη 17 – 1 – 1944 μετά των υιών αυτού 1) Βασιλείου 2) Νικολάου όπου εξετελέσθησαν. Ούτος άφησε τους κάτωθι κληρονόμους, την νόμιμον αυτού σύζυγον Αικατερίνη Γ. Μαυρόκωστα το γένος Μανουρά και τα κάτωθι νόμιμα τέκνα:
1) Μαρία, έτος γεννήσεως 1903, αριθ. δημ. 146, έγγαμος, οικιακά.
2) Κωνσταντίνης, έτος γεννήσεως 1905, αριθ. μητρώου 6, έγγαμος, γεωργός.
3) Ιωάννης, έτος γεννήσεως 1907, αριθ. μητρώου 7, έγγαμος, γεωργός.
4) Εμμανουήλ, έτος γεννήσεως 1909, αριθ. μητρώου 4, έγγαμος, γεωργός.
5) Ελευθέριος, έτος γεννήσεως 1919, αριθ. μητρώου 8, έγγαμος, γεωργός.
6) Αγάπη, έτος γεννήσεως 1925, αριθ. δημ. 18, έγγαμος, οικιακά.
Και ότι ευρίσκονται εν ζωή κάτοικοι Καλού Χωριού Μονοφατσίου της υπ’εμέ Κοινότητος”.
Β. Ο Αντώνης Παπαλεωνίδας
Ο Αντώνης Παπαλεωνίδας γεννήθηκε το 1907 στη Μικρά Ασία. Μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή και την ανταλλαγή των πληθυσμών η οικογένειά του εγκαταστάθηκε στο Καλό Χωριό Μονοφατσίου. Με την κήρυξη του πολέμου από τους Ιταλούς ο Αντώνης επιστρατεύεται. Αφήνει τη γυναίκα του Αικατερίνη, κόρη του Χριστοφή Μουρτζάκη από τη Μουσούτα και τα δυο μικρά παιδιά του, Κωνσταντίνο και Ελένη και πολεμά στα χιονισμένα βουνά της Αλβανίας τους Ιταλούς φασίστες. Μετά την επίθεση κατά της Ελλάδας από τους Γερμανούς στις 6 Απριλίου 1941 και την οπισθοχώρηση του Ελληνικού στρατού, μαζί με άλλους Κρητικούς στρατιώτες φτάνουν στην Πελοπόννησο και με μικρό πλοιάριο περνούν από τα Κύθηρα και αποβιβάζονται στην παραλία του Αγίου Παύλου της περιοχής Ραβδούχα Χανίων. Τον Ιούλιο του 1941 φτάνει τελικά στο σπίτι του στο Καλό Χωριό.
Μετά την κατάληψη της Κρήτης από τους Γερμανούς εργάστηκε στην περισυλλογή των περιπλανώμενων Βρετανών στρατιωτών, στην περίθαλψη και μεταφορά τους στον Τσούτσουρο με την ελπίδα να πλησιάσει συμμαχικό πλοίο να τους παραλάβει. Ενταγμένος στην Οργάνωση του Καπετάν Μανόλη Μπαντουβά, πήρε μέρος στην θρυλική απαγωγή του Στρατηγού Κράιπε.
Για την προσωπικότητα του Αντώνη Παπαλεωνίδα σημαντικό είναι το έγγραφο-αναφορά του Πάτρικ Λη Φέρμορ αμέσως μετά τη λήξη του πολέμου (το 1945) στον ίδιο τον Παπαλεωνίδα. ´”Ο Αντ. Παπαλεωνίδας έπαιξεν ηγετικόν και σημαντικόν ρόλον εις την εκτέλεσιν της αποστολής: Απαγωγή του στρατηγού Κράιπε. Ούτος παρέσχεν ανεκτίμητον βοήθειαν, κατά την διάρκειαν και μετά την σύλληψιν του στρατηγού, μέχρι της δια θαλάσσης αναχωρήσεως του όλου τμήματος εις την θέσιν Ροδάκινον. Ούτος μας ηκολούθησε εις Κάιρον, και κατόπιν ειδικής εξασκήσεως εις την Μ. Ανατολήν ούτος επέστρεψεν εις την Κρήτην και υπηρέτησεν υπό τον Ταγ/χην Ρέντελ μέχρι του πέρατος της κρισίμου καταστάσεως.
Εκ της πλέον λεπτομερούς και μακροχρονίου προσωπικής εμπειρίας, δύναμαι επισήμως να είπω ότι ο Αντώνιος Παπαλεωνίδας, προσέφερε τεραστίαν και σημαντικήν υπηρεσίαν εξόχου ήθους, άνευ ίχνους φιλοκερδίας. Ούτος διεκρίθη δια την γενναιότητά του, την ταχείαν σκέψιν του, το υψηλόν του φρόνημα και το πνεύμα απολύτου αυτοθυσίας εις τον Συμμαχικόν σκοπόν.
Αποτελεί δε τεραστίαν ευχαρίστησιν δι εμέ η υπογραφή ενός τόσον θερμού πιστοποιητικού δι’αυτόν τον υπέροχον άνδρα.
Δια την εν Κρήτη Φορς 133
Πάτρικ Λη Φέρμορ”.
Είναι γνωστά τα γεγονότα της απαγωγής του Στρατηγού Κράιπε που έλαβε μέρος ο Αντώνης Παπαλεωνίδας. Τα κύρια σημεία της επιχείρησης είναι:
Α) Στην απαγωγή χρησιμοποιήθηκαν και οι τέσσερις νομοί της Κρήτης. Λασίθι, (άφιξη του Πάτρικ Λη Φέρμορ, Ηράκλειο, Μάντρα Σηφογιάννη, απαγωγή διακλάδωση Αρχανών, Ρέθυμνο, Απόκρυψη στον Ψηλορείτη και στα χωριά του Αμαρίου, Χανιά, τελική διαφυγή από Ροδάκινο στη Μάσα Ματρούχ στις 15 Μαΐου 1944.
Β) Στην απαγωγή έλαβαν μέρος δεκατρείς άντρες. Οι Βρετανοί Πάτρικ Λη Φέρμορ και Στάνλεϋ Μος. Οι Κρητικοί Παπαλεωνίδας Αντώνης, Τυράκης Γιώργης, Πατεράκης Μανώλης, Χναράκης Γρηγόρης, Ζωιδάκης Αντώνης, Τζατζάς Δημήτρης, Σαβιολής Στρατής, Κόμης Νίκος, Ζωγραφιστός Παύλος, Ακουμιανάκης Μιχάλης και Αθανασάκης Ηλίας.
Γ) Το σήμα της απαγωγής προς το Συμμαχικό Στρατηγείο δόθηκε από τον ασύρματο του Ντικ Μπαρνς (Παύλου) που βρισκόταν τότε στον Δρυγιαδέ Ρεθύμνου.
Δ) Στην επιχείρηση της απαγωγής πήραν μέρος άντρες από τις ένοπλες ανταρτικές ομάδες των Αρχηγών Μπαντουβά, Πετρακογιώργη, Χριστομιχάλη Ξυλούρη, Πέτρακα (Ασή Γωνιά) και Μιχάλη Ακουμιανάκη (Ε.Ο.Π.Δ.)
Ε) Ο κατοχικός στρατός, εκτελώντας διαταγές του Διοικητή Φρουρίου Κρήτης Στρατηγού Μύλλερ, πυρπόλησε τα χωριά Σαχτούρια Μαγαρικάρι, Ανώγεια, Καμάρες, Λοχριά, Γερακάρι, Γουργούθοι, Καρδάκι, Σμιλές, Βρύσες, Δρυγιές, Άνω Μέρος, Κρύα Βρύση Κοξαρέ, εκτελώντας συγχρόνως τους κατοίκους των.
ΣΤ) Η επιτυχία της επιχείρησης απαγωγής του Κράιπε, καταρράκωσε το ηθικό των κατακτητών σε μια κρίσιμη καμπή του πολέμου, αφύπνισε τους Κρητικούς και έστειλε ένα μήνυμα στους Γερμανούς αξιωματούχους. Το μήνυμα ότι τα εγκλήματα που προκάλεσαν στην Κρήτη δεν θα μείνουν ατιμώρητα στο τέλος του πολέμου.
Γ. Η ομάδα του Καπετάν Αναστάση Μπουτζαλή
Ο Καπετάν Αναστάσης Μπουτζαλής κλήθηκε με την ομάδα του από τους Βρετανούς Πάτρικ Λη Φέρμορ και Στάνλευ Μος στα ορεινά της Κασταμονίτσας το Πάσχα του 1944 (16 Απριλίου), για να λάβει μέρος στην απαγωγή του στρατηγού Κράιπε. Με 11 άντρες πήγε ο Καπετάν Μπουτζαλής και αυτοί ήταν: 1. Μπριτζολάκης Κωνσταντίνος του Εμμανουήλ.
- Κατεργαράκης Γεώργιος του Ιωάννου. 3. Τερζάκης Απόστολος του Μιχαήλ 4. Μπινιχάκης Μηνάς του Μιχαήλ. 5. Χαραλαμπάκης Μιχαήλ του Εμμανουήλ 6. Μουρτζάκης Κωνσταντίνος του Αλέξανδρου 7. Τσιχλάκης Μιχαήλ του Εμμανουήλ 8. Τζιράκης Εμμανουήλ του Μιχαήλ 9. Γρινιεζάκης Εμμανουήλ του Μιχαήλ 10. Δασκαλάκης Ευστάθιος του Γεωργίου 11. Κατεχάκης Εμμανουήλ του Δημητρίου. Τα ονόματα των ανδρών του Καπετάν Μπουτζαλή αναφέρονται από το συντ/χο αντ/ρχη Χωρ/κής κ. Μιζεράκη Γεώργιο σε δημοσίευμα του στην εφημερίδα ΠΑΤΡΙΣ Ηρακλείου το Σάββατο 3 Μαΐου 1997. Από τους έντεκα αντάρτες του Καπετάν Μπουτζαλή ο Μιχάλης Τσιχλάκης του Εμμανουήλ ήταν από το Καλό Χωριό Μονοφατσίου.
Ομάδα του Καπετάν Μπουτζαλή, ακολούθησε τους απαγωγείς από τα ορεινά της Κασταμονίτσας ως το χωριό Πατσίδες. Κρύφτηκαν σε μια ρεματιά. Ο επικεφαλής της απαγωγής Λοχαγός Πάτρικ Λη Φέρμορ θεώρησε ότι οι αντάρτες ήταν περισσότεροι απ’ ότι χρειάζονταν για την επιχείρηση.
Διαπίστωσε ακόμη ότι οι κάτοικοι της γύρω περιοχής τους είχαν εντοπίσει και τους επισκέπτονταν συχνά. Συμβούλεψε τον Καπετάν Αναστάση Μπουτζαλή να αποχωρήσει με τους άντρες του. Ο Μπουτζαλής υπάκουσε στον Φέρμορ, πήρε τους άντρες του, εγκατέλειψε τις Πατσίδες και δεν πήρε μέρος σ’ αυτό το εγχείρημα.
….
Αυτές οι τρεις σύντομες ιστορικές προσεγγίσεις της περιόδου του Β΄ Παγκοσμίου πολέμου, δεν εξαντλούν την κατοχική ιστορία του Καλού Χωριού Μονοφατσίου. Ο τόπος μας, ο Δήμος Μινώα Πεδιάδας, κάθε σπιθαμή γης του, κάθε χωριό, κάθε βράχος και ρεματιά, έχει τη δική του ιστορία.
Δεν αναφέρθηκαν αρκετές πτυχές της τοπικής ιστορίας του χωριού τα χρόνια 1940-1944. Όπως η συμβολή όλων σχεδόν των οικογενειών στον Ελληνοϊταλικό πόλεμο και στον αντιφασιστικό αγώνα που ακολούθησε.
Του Πρόδρομου Μερίδη, του Κυριάκου Γρηγοριάδη, του Γεωργίου Φραγκιαδάκη, των Γενιτσαρίδηδων. Δεν αναφέρθηκε η απόκρυψη των μελών των οικογενειών των Αρχηγών της ένοπλης Κρητικής Αντίστασης στα σπίτια των Καλοχωριανών, όπως της οικογένειας του Καπετάν Μπαντουβογιάννη. Δεν αναφέρθηκε η συμμετοχή στις αγγαρείες (δεκαπενταμερίες), του πολεμικού αεροδρομίου Καστελλίου.
Η λεηλασία των περιουσιών και των πλούσιων γεωργικών εισοδημάτων του χωριού από τα στρατεύματα κατοχής. Αντίβαρο γι’ αυτά που δεν αναφέρθηκαν, αποτελεί το καλαίσθητο κτήριο του Πολιτιστικού Συλλόγου, που στεγάζει την πλούσια τοπική ιστορία του χωριού.
1 Πολιτιστικός Σύλλογος Καλού Χωριού Μονοφατσίου
* Ο Γεώργιος Α. Καλογεράκης είναι δρ Πανεπιστημίου Ιωαννίνων, διευθυντής Δημοτικού Σχολείου Θραψανού Πεδιάδος