Ο Αρχιμανδρίτης Θεοφύλακτος Σμυρνιωτάκης, θερμός πατριώτης και δραστήριο μέλος της Κρητικής Αντίστασης, διακονούσε τα κατοχικά χρόνια την Μονή των Αγίων Αποστόλων στα Κάτω Καστελλιανά, μετόχι της Αγίας Αικατερίνης της Μονής Σινά.
Η συμβολή του στον αντιστασιακό αγώνα υπήρξε πολύτιμη. Βοήθησε από το Σιναϊτικο μοναστήρι των Αγίων Αποστόλων πολλούς πατριώτες καταδιωκόμενους των κατοχικών στρατευμάτων, τροφοδότησε και απέκρυψε αντιστασιακούς στην πορεία διαφυγής τους στη Μέση Ανατολή, κυρίως όσους διέφευγαν με συμμαχικά σκάφη από τον Τσούτσουρο, απέκρυψε και τροφοδότησε Βρετανούς αξιωματικούς Συνδέσμους.
Τα πλούσια κτήματα της μονής παρήγαγαν δημητριακά εξαιρετικής ποιότητος, μεγάλο μέρος των οποίων κατέληγαν στις αντιστασιακές οργανώσεις. Στο μοναστήρι των Αγίων Αποστόλων, ο Θεοφύλακτος Σμυρνιωτάκης συχνά όρκιζε άντρες των ανταρτικών ομάδων.
Τα δέκα έγγραφα που ακολουθούν, με ημερομηνίες από τον Μάρτιο ως τον Οκτώβριο του 1944, ανήκουν στην Βικελαία Δημοτική Βιβλιοθήκη Ηρακλείου, (Β.Δ.Β.Η.) και αναφέρονται στην δράση του Αρχιμανδρίτη Θεοφύλακτου Σμυρνιωτάκη στα χρόνια της κατοχής.
«30-3-44
Θα επιθυμούσαμεν να καταστήσωμεν γνωστόν εις πάντα ενδιαφερόμενον όταν επιστή ο καιρός, ότι ο Αρχιμ. Θεοφύλακτος Σμυρνιωτάκης του Μοναστηρίου Αγ. Αποστόλων της Επαρχίας Μονοφατσίου Ν. Ηρακλείου τμήμα της Μονής Αγ. Αικατερίνης του όρους Σινά, επεσκέφθην απόσπασμα Γερμανών καθ’ον χρόνον Βρεττανοί Αξιωματικοί ευρίσκοντο εις την προστασίαν του εις το Μοναστήρι.
Ο πάτερ Θεοφύλακτος αμέσως μας έκρυψε εις την κρασαποθήκην και επί μιάμυσιν ώραν διασκέδασε τους Γερμανούς μετά της μεγαλυτέρας ψυχραιμίας και αταραξίας μέχρις ότου έφυγαν.
Θα επιθυμούσαμεν όλοι μας να καταστήσωμεν γνωστή την εκτίμησίν μας, ευγνωμοσύνην και συμπάθειάν μας προς τον πάτε Θεοφύλακτον Σμυρνιωτάκην, όστις απέδειξε δια της διαγωγής του, ότι είναι εις αληθής αντιπρόσωπος των γενναίων ανδρών της Κρήτης οι οποίοι πολεμούν εναντίον του κοινού μας εχθρού και ιδιαιτέρως του εξαιρέτου πνεύματος της Ορθοδόξου Εκκλησίας εν τη Νήσω. Δεν θα λησμονήσωμεν σήμερον, ότι χροστούμεν εις αυτόν.
Βρεττανοί Αξιωματικοί
Μιχάλης Ταγ/χης
Αλέξης Ταγ/χης
Τζόνης Λοχ/γός».
«Αγαπητέ μου πάτερ Θεοφύλακτε 5/4/1944
Σας ευχαριστώ πάρα πολύ διότι μας εκαλέσατε να’ρθούμεν πάλιν σήμερον να σας δούμεν, να σας επισκεφθούμεν τόσον γρήγορα μετά την τελευταίαν περιπέτειάν μας με τους Γερμανούς.
Δυστυχώς η μοίρα μας τραβά προσωρινώς προς άλλα μέρη, αλλά με την πρώτην ευκαιρίαν θα ξαναγυρίσωμεν θα περάσωμεν ολίγον από την φιλόξενήν σας στέγην. Κανείς απ’εμάς δεν θα λησμωνήση ποτέ την ψύχραιμη και ηρωικήν σας στάσιν προχθές που μας έκρυψες εις το υπόγειον την ιδίαν ώραν που ήταν οι Γερμανοί εις τον μουσαφίροντάν σας.
Με πολλούς θερμούς και ειλικρινείς χαιρετισμούς από τον φίλον σας
Τζον Λοχαγός
Μιχαήλ Λη Φέρμορ
Ταγ/χης Βρετανός»
«Προς πάντα ενδιαφερόμενο 18.4.1944
Ο Πάτερ Θεοφύλακτος παρέσχε μεγίστην βοήθειαν εις την Οργάνωσίν μας και εις εμέ προσωπικώς. Αμέσως από την αρχήν ειργάσθην με εξαιρετικήν αφοσίωσιν υπό τας πλέον επικινδύνους συνθήκας, η τόσον προσεκτική δημιουργθείσα επιτοπίως φήμη του ως Γερμανοφίλου υπήρξεν θριαμβευτική επιτυχίαν. Εάν ποτέ μπορεί να βοηθηθή καθ’οιονδήποτε τρόπον διαρκούντος ή μετά τον πόλεμον ασφαλώς του αξίζει και θα το θεωρήσω ως μίαν μεγάλην προσωπικήν χάριν
Ιωάννης Στόλι, Λοχαγός».
«Την 13ην Μαΐου 1944 εφιλοξενούμεθα εις την Μονήν Αγίων Αποστόλων την στιγμήν που ήλθον Γερμανοί. Πριν, μετά και μέσω της επισκέψεως εκείνης επεράσαμεν θαυμάσια και οφείλω στον πάτερ Θεοφύλακτο μερικά από τας πλέον ευχαριστημένας και συγκινητικάς στιγμάς της διαμονής μου εν Κρήτη.
Εύχομεν εις τον Θεόν να ευλογήση τας προσπαθείας των υπέρ της ελευθερίας της Πατρίδος αγωνιζομένων.
Εις τον πολύ καλόν μου φίλον Πατέρα Θεοφύλακτον
Αντισυνταγματάρχης Τομ
Διοικητής της Βρετανικής αποστολής
εν Κρήτη».
«Προς τον Αρχιεπίσκοπον Συναίου
κον Πορφύριον
Midan Daher No 18 Le Caire 29.5.44
Επιθυμούμεν να εκφράσωμεν τα συγχαρητήρα και τας πλέον θερμάς ευχαριστίας δια τας ιδιαιτέρας υπηρεσίας ας ο Αρχιμανδρίτης Θεοφύλακτος Σμυρνιωτάκης Οικονόμος Συναϊτικού Μοναστηρίου Αγίων Αποστόλων έχει προσφέρει εις την υπηρεσίαν μας. Όχι μόνον έχει προσφέρει επανειλλημένως φιλοξενίαν αλλά έχει εργασθεί ως μέλος της Επιτροπής Αξιωματικών. Επί πλέον εις δύο περιπτώσεις οι Γερμανοί εισήλθον εις το Μοναστήρι του καθ’ον χρόνον Βρετανοί Αξιωματικοί ευρίσκοντο ουσιαστικώς εις το κτίριον.
Εις την δευτέραν περίπτωσιν 18 Μαΐου 1944 κατέστην δυνατόν δια τους εν προκειμένω αξιωματικούς να φύγουν και να κρυφτούν έξω. Ο Αρχιμανδρίτης Θεοφύλακτος κατόπιν διασκέδασεν την Γερμανικήν Ομάδα η οποία φεύγοντας άφησε σημείωμα εις το οποίον ανέφερεν πόσον ωραία τους εδέχθη και επεριποιήθη ούτους.
Εις την πρώτην περίπτωσιν 30 Μαρτίου 1944, τρεις Βρετανοί Αξιωματικοί ευρίσκοντο εις το Μοναστήρι όταν παρουσιάσθησαν ξαφνικά Γερμανοί. Ήτο αδύνατον δι’αυτούς να φύγουν. Ο Αρχ/της Θεοφύλακτος με ετοιμότητα έκρυψεν αυτούς εις το κελάρι (κρασαποθήκη) και ακολούθως διασκέδασεν τους Γερμανούς επί μία και ημίσειαν ώραν με την μεγαλυτέραν ψυχραιμία. Και αυτοί επίσης άφησαν ευχαριστήριον σημείωμα.
Το παρόν μνημείον θα έμενεν πλημμελές χωρίς την περαιτέρω σημείωσιν των πλέον εγκαρδιοτέρων ευχαριστιών των εν λόγω Βρετανών Αξιωματικών.
Αυτοί αναμφιβόλως οφείλουν την σωτηρίαν τους χάρις εις τον Αρχ/την Θεοφύλακτον η βοήθεια και συνδρομή του οποίου έχει μεγάλως συμβάλλει εις τους γενναίους μαχητάς της Κρήτης οι οποίοι πολεμούν δια την ελευθερίαν των και ιδιαιτέρως δια το υπέροχον πνεύμα της Ορθοδόξου Ελληνικής εκκλησίας της νήσου.
Αλέξης, Ταγματάρχης Βρετανός
(Άλεξ Ρέντελ)».
«Άγιοι Απόστολοι 5 Αυγούστου 1944
Σεβαστέ μου πάτερ Θεοφύλακτε
Πριν φύγω σήμερον την αυγήν από το Μοναστήρι των Αγίων Αποστόλων αισθάνομαι την ανάγκην να σας αφήσω δύο γραμμές που εκφράζουν όσον είναι δυνατόν να εκφραστούν τα συναισθήματα που μου γέννησε η ευγενεικιά φιλοξενία σας. Σας ευχαριστώ ολόκαρδα για την τόσον μεγάλη και ενθουσιαστική συμμετοχή στον μεγάλον μας απελευθερωτικόν αγώνα. Κοντά σας βλέπει κανείς να συνεχίζεται η ηρωική επαναστατική ιστορία της Ελληνικής Εκκλησίας, ξαναζούν τα ματωμένα ράσα, ο Διάκος κινείται, δρα, ηγείται και πάλιν όλα είναι έτοιμα και καρτερικά δια να επαναληφθεί το Αρκαδικόν δράμα. Η συμμετοχή σας αυτή θα δώση στο Σινά σε χωριστή ιστορική θέση στον απελευθερωτικόν αγώνα του νησιού μας.
Σας ευχαριστώ θερμά και σας φιλώ
το χέρι
Δικός σας, Απόστολος Κατεχάκης»
«Ο ΑΝΤΙΠΡΟΣΩΠΟΣ ΤΗΣ
ΚΥΒΕΡΝΗΣΕΩΣ
Κάιρον τη 7 Αυγούστου 1944
Αγαπητέ φίλε
Με μεγάλην μου χαράν επληροφορήθημεν την Εθνικήν σας δράσιν και εξαιρετικά μας συνεκίνησαν αι θυσίαι που υφίστασθε αγωνιζόμενοι καθημερινώς εναντίον του βαρβάρου κατακτητού με διαρκή κίνδυνον της ζωής όχι μόνον υμών προσωπικώς αλλά και στενών συγγενών και φιλτάτων σας προσώπων. Είμεθα ενήμεροι ότι ευρίσκεσθε εις την πρωτοπορίαν του Εθνικού Αγώνος τον οποίον κατευθύνετε μακράν πάσης κομματικής εκμεταλλεύσεως και προσωπικής φιλοδοξίας και ότι αντιμετωπίζετε με σθένος τας διώξεις και πιέσεις του κατακτητού αι οποίαι αντί να σας κλονίσουν σας τονώνουν περισσότερον εις τον αγώνα σας.
Γι’αυτό θεωρώ καθήκον μου να σας εκφράσω τα συγχαρητήρια και τον θαυμασμόν μου υπό την διπλήν ιδιότητά μου του αντιπροέδρου της Κυβερνήσεως και του μόνου ελευθέρου ηγέτου του κόμματος των φιλελευθέρων το οποίον είναι υπερήφανον διότι σας συγκαταλέγει μεταξύ των επιλέκτων στελεχών του με την παράκλησιν τα αισθήματά μου ταύτα να διαβιβάσητε και προς τους συνεργάτας σας με την βοήθειαν των οποίων εκτελείτε την λαμπράν Εθνικήν σας προσπάθειαν. Εσωκλείστως σας αποστέλλω εκ νέου αντίγραφα επιστολών τας οποίας σας έστειλα και προ καιρού και αι οποίαι περιέχουν λεπτομερέστερα τας αντιλήψεις μου δια την διεξαγωγήν του Εθνικού αγώνος.
Με την ελπίδα ότι γρήγορα θα συναντηθούμεν ελεύθεροι επί του εδάφους της φιλτάτης μας πατρίδος
σας χαιρετώ, Σ. Βενιζέλος
(Πανοσιολογιότατον κον Θεοφύλακτοι Σμυρνιωτάκην – ΚΡΗΤΗΝ)».
«Κάιρο 9-8-44
Αγαπητέ μου φίλε πάτερ Θεοφύλακτε,
Είμαι εξαιρετικά ευτυχής που μου δίδεται να σας γράψω δύο λόγια με κάποια βεβαιώτητα ότι το γράμμα μου θα φθάση σε σας. Έμαθα πως συχνά μηλάτε για όλους μας και για μένα ιδιαιτέρως, αλλά κι’εγώ σας βεβαιώ πως κάθε μέρα τουλάχιστον δέκα αιτίες θα βρεθούν να συζητήσωμεν για όλους μας. Και τώρα τα νέα μας από εδώ κάτω. Το ταξείδι μου πολύ άσχημα στη θάλασσα, υπέροχο ύστερα στη στεριά. Μόλις φθάσαμεν όλοι οι άλλοι εκτός από μένα και τρεις άλλους που δεν ήσαν από το μέρος μας πήγαν στο Φρούριον δηλ. περιορισμός. Ταλαιπωρίες πολλές και μεγάλα βάσανα αυτό διότι είχε γίνη η στάσις που θα σας γράψω ποιο κάτω αμέσως.
Όταν φθάσαμεν εδώ βρίκαμε μια κατάστασι φρικώδης. Θυμάσαι που λέγαμε γιατί δεν μας δίνουν συμβουλές και βοήθεια απ’ εδώ; Αυτοί είχαν φθάση σε τόσα φρικτά χάλια που εμείς αυτού να έχωμεν θαυμασία κατάπτωσιν…
Σας εσωκλείω γράμμα για τον Γιάννην Παντουβά και να φροντίση χωρίς άλλο να το λάβη εγκαίρως, να το διαβάσης δε για να γνωρίζης όσα του γράφω επειδή ενδιαφέρουν και σας εξ’ ίσου όπως και εκείνον. Επίσης επιστολήν του Αντ/δρου της Κυβ/σεως συγχαρητήριον δια τους αγώνας σας και μερικάς οδηγίας δια το έργον σας. Έχετε υπ’όψιν σας (με τον Γιάννην Π.) που θα σας δόση το γράμμα έχομεν συνεννοηθή προσωπικώς και γνωρίζει άριστα την κατάστασιν έχη δε λάβη και υπευθύνους οδηγίας δια το διαμέρισμα, είμαι δε και βέβαιος ότι η συνενόησις και συνεργασία σας θα είναι πλήρη. Ήθελα να σας γράψω πολλά μα δυστυχώς δεν έχω καιρό.
Με όλην μου την αγάπην
ο φίλος σας»
«Προς τον Αρχιμανδρίτην Θεοφύλακτον,
Μοναστήρι Αγίων Αποστόλων 11.8.44
Αγαπητέ Θεοφύλακτε
Τον χρόνον τον οποίον επέρασα εις τον θαυμάσιον τόπον σας καλώς πάντοτε θα ενθυμούμαι. Και τας προσπαθείας ας εκάματε δια το δίκαιον μιας μεγάλης μάζας ανθρώπων απόδειξις είναι μόχθοι ους καταβάλατε δια τον σκοπόν αυτόν. Πράγματι είναι σχεδόν δυνατόν να ξεχάση τις τον σκοπόν εδώ εις την ειρηνικήν σας νήσον αλλά δεν θα το επιτρέψετε και εάν ακόμη εμείς το θέλαμε. Είσθε δείγμα της Ελληνικής καρτερικότητος μειλίχιος και πνευματώδης ως φαίνεσθε εκ του παρουσιαστικού όπισθεν του οποίου επιτελείτε το έργον σας ως Αντάρτης ως θα επικαλούσαμεν τοιούτον. Εάν κάποτε εξέλθωμεν του παρόντος πολέμου ζωντανοί έχω μεγάλας ελπίδας να έλθω σύντομα πίσω εις την Κρήτην και να περπατήσω σαν ελεύθερος άνθρωπος εις τους δρόμους και μέσω των χωρίων και να δω την Κρήτην όπως πρέπει να την δη τις και να επανέλθω εις το Μοναστήρι σας δια να επισκεφθώ ένα Έλληνα Πατριώτην
Καλή Νίκη, Νίκολας
Major U.S.A. Νέα Υόρκη Stephen Lados»
«Εν Ηρακλείω τη 21 Οκτωβρίου 1944
Προς την Ιεράν Μητρόπολιν ΚΡΗΤΗΣ
Σεβασμιώτατε
Θα ήθελα να σας ειδοποιήσω ότι ο Αρχιμανδρίτης Θεοφύλακτος Σμυρνιωτάκης Σιναϊτης της Μονής των Αγ. Αποστόλων μας έχει εξυπηρετήση πάρα πολύ καλά κατά την διάρκειαν της Γερμανικής κατοχής. Το ξεύρετε καλά, μόνον κατά την γνώμην μου είναι καλόν να εκφράσω την ευγνωμοσύνην μου και να μείνει η έκφρασίς μου στο πρωτόκολλον της Ιεράς Μητροπόλεως.
Πράγματι ο Αρχιμανδρίτης Θεοφύλακτος έχει σώσει μια φορά την ζωήν τριών Άγγλων αξιωματικών και δύο φορές ήλθον οι Γερμανοί στην Μονήν του όταν είχε δεχθή τους Άγγλους εκεί, δεν εφοβήθηκε ποτέ για τους κινδύνους που διέτρεχε και το φέρσιμό του στις δύσκολες στιγμές εκείνες ήτο κατά την γνώμην μου παραδειγματικό.
Με εκτίμησιν
Ο Διοικητής της Βρετ. Αποστολής Κρήτης
Τομ Ταμπάμπιν».
Η εκκλησία της Κρήτης τα χρόνια της φασιστικής κατοχής, στάθηκε δίπλα στους υπόδουλους και κατατρεγμένους Κρητικούς. Φωτισμένοι Ιεράρχες και κληρικοί πήραν τα όπλα και βρέθηκαν πλάι πλάι με τους μαχητές της Αντίστασης. Μπροστάρηδες στη Μάχη της Κρήτης και την σκληρή κατοχή που ακολούθησε.
Από τα Πλακάλωνα που εκτελέστηκε ο πρώτος ήρωας παπάς στις 24 Μαΐου 1941 στη διάρκεια της Μάχης της Κρήτης, (παπά Αντώνης Λιουδάκης), ως την απελευθέρωση τον Μάιο του 1945, (για τα Χανιά αρχές Ιουλίου 1945), πλήθος ιερέων έδωσαν το αίμα τους για την πατρίδα. Τα μοναστήρια δεν υστέρησαν. Απέκρυψαν καταδιωκόμενους πατριώτες και συμμαχικές αποστολές, διαφύλαξαν όπλα και πυρομαχικά σε μυστικές κρύπτες, τροφοδότησαν ανταρτικές ομάδες, διαμοίρασαν προπαγανδιστικό υλικό, ευλόγησαν τα όπλα των μαχητών.
Ο Αρχιμανδρίτης Θεοφύλακτος Σμυρνιωτάκης και η Μονή των Αγίων Αποστόλων στα Κάτω Καστελλιανά, με τη συμμετοχή στον αντιφασιστικό αγώνα, πήραν τη θέση που τους αξίζει στις σελίδες της κρητικής ιστορίας, σ’εκείνες τις σελίδες που στάζουν ακόμη αίμα, αν και έχουν περάσει ογδόντα χρόνια από τότε.
*Ο Γεώργιος Α. Καλογεράκης είναι Δρ. Πανεπιστημίου Ιωαννίνων, Διευθυντής Δημοτικού Σχολείου Θραψανού