Το σύνολο των σχολείων του Νομού Ηρακλείου την περίοδο 1939 – 1945 είχε ταξινομηθεί σε τρεις εκπαιδευτικές περιφέρειες. Τις Περιφέρειες Ηρακλείου, Πεδιάδος και Γόρτυνας. Επιθεωρητής Πεδιάδος ήταν ο Βασίλειος Παρλαβάντζας και σ’αυτήν είχαν ενταχθεί 94 σχολεία.
Με απόφασή του, ο επιθεωρητής Πεδιάδος, χώρισε τα σχολεία της κυριότητάς του σε τμήματα. Στο Τμήμα Καστελλίου τοποθέτησε δεκαέξι σχολεία με συντονιστή τον Διευθυντή του Δημοτικού Σχολείου Καστελλίου κ. Λεωνίδα Φραγκιαδάκη. Τα σχολεία αυτά ήταν: Καστελλίου, Αμαριανού, Αποστόλων, Αρμάχας, Ασκών, Βαρβάρω (Αρχαγγέλου), Καρουζανών, Κασταμονίτσας, Μαθιάς, Ξειδά, Λιλιανού, Λαγού, Μουχτάρου (Ευαγγελισμού), Γερακίου, Αγίας Παρασκευής και Σμαρίου.
Ο διευθυντής του Δημοτικού Σχολείου Καστελλίου Φραγκιαδάκης Λεωνίδας, αναπαρήγαγε τις εγκυκλίους και τα τηλεγραφήματα που του έστελνε ο υφυπουργός Παιδείας Νικόλαος Σπέντζας, ο επιθεωρητής Πεδιάδος Παναγιώτης Στεφανάκος αρχικά και στη συνέχεια ο αντικαταστάτης του Βασίλειος Παρλαβάντζας και τα προωθούσε σε όλα τα σχολεία του Τμήματός του.
Στο Καστέλλι δημιουργείται Τμήμα της Εθνικής Οργάνωσης Νεολαίας με δική του σφραγίδα και μέλη μαθητές του σχολείου. Τα αγόρια αποκαλούνταν σκαπανείς και τα κορίτσια σκαπανίσσες. Από φωτογραφίες που διασώζουμε, γνωρίζουμε ότι αντίστοιχα τμήματα είχαν δημιουργηθεί και στα χωριά Αποστόλοι και Κασταμονίτσα, με μέλη μαθητές του σχολείου.
Στο Τμήμα Καστελλίου της Περιφέρειας Δημοτικών Σχολείων Πεδιάδος στέλνονται περιοδικά με σκοπό να μοιράζονται στους μαθητές με αντίτιμο τεύχους τέσσερις δραχμές.
Ο διευθυντής του Δημοτικού Σχολείου Καστελλίου Φραγκιαδάκης Λεωνίδας παρελάμβανε τα τεύχη της «ΝΕΟΛΑΙΑΣ» και ανελάμβανε την υποχρέωση να αποστείλει τη συνδρομή του σχολείου για το περιοδικό, το οποίο ήταν και το «Επίσημο Όργανο της Εθνικής Οργανώσεως Νεολαίας της Ελλάδος».
Τα βαθιά του όμως δημοκρατικά αισθήματα, η οικογενειακή πολιτική παράδοση της οικογένειάς του που ανήκε στο βενιζελικό κόμμα, τον οδήγησαν να απαξιώσει το περιοδικό ΝΕΟΛΑΙΑ και να μη στέλνει τις συνδρομές του σχολείου.
Μετά από τρεις επιστολές του περιοδικού προς το σχολείο του Καστελλίου και στην ομάδα σκαπανέων με ημερομηνίες 1 Μαρτίου 1940, 30 Μαρτίου 1940 και 9 Απριλίου 1940, το περιοδικό διακόπτει τη συνεργασία του με το Καστέλλι.
Μια άλλη μικρή αντιστασιακή πράξη προς το καθεστώς Μεταξά μάς αποκαλύπτει έγγραφο του υφυπουργού Νικολάου Σπέντζα που απευθύνεται σε όλα τα σχολεία της Ελλάδας με ημερομηνία 13 Αυγούστου 1940. Στα σχολεία οι επιθεωρητές το στέλνουν δέκα ημέρες πριν την έναρξη του Ελληνοϊταλικού Πολέμου.
´«…η Εθνική Οργάνωσις της Νεολαίας δι’εγγράφου του γεν. Επιθεωρητού αυτής κ. Προέδρου της Κυβερνήσεως, μας ανεκοίνωσεν, ότι περιήλθεν εις γνώσιν αυτής, ότι τινές εκπαιδευτικοί λειτουργοί χαιρετώμενοι υπό των μαθητών φαλαγγιτών δια του φαλαγγιτικού χαιρετισμού ουδόλως ανταποδίδουν τον χαιρετισμόν. Η τοιαύτη συμπεριφορά των διδασκάλων απέναντι των μαθητών των δύναται να χαρακτηρισθή υπό τούτων όχι μόνον ως απλή ολιγωρία περί την εκδήλωσιν της οφειλομένης ευπροσηγορίας ανθρώπου προς άνθρωπον και μάλιστα διδάσκοντος προς διδασκόμενον αλλά και ως περιφρόνησις προς τούτους…».1
Στις 28 Οκτωβρίου 1940 ξεσπά ο Ελληνοϊταλικός Πόλεμος, βρίσκοντας στα σχολεία του Τμήματος Πεδιάδος στην αρχή της σχολικής περιόδου 1940-41. Η ενημέρωση του συντονιστή διευθυντή Φραγκιαδάκη Λεωνίδα γίνεται με δύο τηλεγραφήματα του επιθεωρητή Πεδιάδος Βασίλειου Παρλαβάντζα τα οποία αναλαμβάνει να αποστείλει στα σχολεία του Τμήματός του.
«…εντολή γεν. διοικήσεως διακοπώσι τα μαθήματα απάντων σχολείων μέχρι νεωτέρας. Διδακτήρια τεθούν εις διάθεσιν Στρατού εφ’όσον ζητηθή. Απαγορεύεται αποκμάκρυνσις εκ της έδρας άνευ αδείας…».2
«…εκτελούντες την υπ. αριθ. 117132 και 117151 τηλ/κάς Υπουργείου Παιδείας παραγγέλνομεν διακοπώσι μαθήματα μέχρι νεωτέρας διαταγής παραχωρήτε αμελητή ζητούμενα παρ’αστυνομικών και Στρατιωτικών Αρχών ως και Υπουργ. Εθνικής Παιδείας διδακτήρια προς στρατιωτικήν χρήσιν ή εγκατάστασιν σταθμών πρώτων βοηθειών. μεριμνώντες δια φύλαξιν αρχείων ιδία βιβλίων αποδεικτικών τίτλων σπουδών στοπ. Εν εκάστω σχολείω ενημερώστε ης εκ μη στρατευθέντος προσωπικού έχων πίνακα διευθύνσεων άπαντος προσωπικού…».3
Με αλλεπάλληλες εγκυκλίους του υφυπουργού Παιδείας Νικολάου Σπέντζα του Επιθεωρητή Πεδιάδος Βασίλειου Παρλαβάντζα και του νομάρχη Ηρακλείου Σταύρου Τσούση, ο διευθυντής του Δημοτικού Σχολείου Καστελλίου Φραγκιαδάκης Λεωνίδας ενημερώνεται για την κατάσταση του πολέμου, για το ηθικό των δασκάλων που πρέπει να το μεταλαμπαδεύουν στον πληθυσμό, για τη μη απομάκρυνση των εκπαιδευτικών που δεν βρίσκονται στο μέτωπο από τα σχολεία τους, για τη σύσταση σε κάθε Κοινότητα τριμελούς επιτροπής Αλληλεγγύης Μετώπου, για τη διαφώτιση του πληθυσμού και για τους εράνους προς όφελος των στρατιωτών μας. Όλες τις εγκυκλίους και τα έγγραφα τα αναπαράγει και τα στέλνει στα σχολεία του Τμήματός του.
Το έργο όμως που καλούνται να φέρουν σε πέρας, κυρίως οι δασκάλες, είναι η αποστολή πλεκτών στα στρατευμένα παιδιά της Ελλάδας που πολεμούν στα χιονισμένα βουνά της Πίνδου και της Αλβανίας αργότερα.
«…εν εκ των έργων τα οποία ανατίθενται δια της εγκυκλίου ταύτης εις ημάς είναι και το περιλαμβανώμενον εν τη τελευταία περίοδον της ως είρηται εγκυκλίου, η προμήθεια νημάτων εις τας διδασκαλίσσας και η συγκέντρωσις των ετοίμων πλεκτών ειδών κατά ποίον τρόπον θα επιτελεσθή το έργον τούτο εις το οικείον μέρος της αυτής εγκυκλίου.
Παραλλήλως προς το έργον της διαφωτίσεως του οποίου θέλετε αναδειχθή απαράμιλλοι εργάτιδες βοηθήσατε τον Ελληνικόν στρατόν διαθέτουσαι τας επιδεξίους χείρας σας εις την κατασκευήν πλεκτών προς χρήσιν αυτού και καθοδηγούσαι τας μητέρας των μαθητών υμών εις το έργον τούτο. Εις το ερώτημα που θα εύρωμεν και κατά τίνα τρόπον θα σας προμηθεύσωμεν το νήμα, την απάντησιν δίδει το Σστον Υπουργείον δια τοις υπ. αριθμ. 3041 και 3048 ε.ε. εμπιστευτικών εγκυκλίων του, παραγγέλομεν όπως συννενοηθώμεν μετά των κατά τόπους Σχολικών Εφοριών δια την διάθεσιν χρημάτων εκ των σχολικών ταμείων προς αγοράν ερίων και την διανομήν τούτων εις τας διδασκαλίσσας.
Έριον επίσης δυνάμεθα να ζητήσωμεν και παρ’άλλων αρμοδίων αρχών κατά πρώτον λόγον παρά της Π.Υ. Α.Μ. της Ε.Ο.Ν. Αι σχετικαί δια την αγοράν των ερίων εν ελλείψει δε τούτων δια την αγοράν ετοίμων νημάτων δαπάνας θα εισηγηθείτε σχετικώς εις τας Σχολικάς Εφορίας την απόφασιν δαπάνης, δια τον ως ανωτέρω σκοπόν θα προβήτε δε εις την αποφασισθείσαν δαπάνην και έναρξιν εργασιών κατασκευής πλεκτών ειδών ιδία περιποδίων, φανελλών ή και κουβερτών, χωρίς να αναμείνετε πρώτον την έγκρισιν του υφ’υμάς υποβληθησομένου πρακτικού και αποσπασμάτων τα οποία ασφαλώς θα εγκριθούν εφ’όσον συνιστώνται δια της παρούσης.
Επί τη ευκαιρία δεν παραλείπωμεν να τονίσωμεν ότι εξαιρετική προσοχή δέον να δοθή εις τας διαστάσεις των κατασκευασθησομένων πλεκτών και δια να μη χαθή τόσος κόπος ματαίως, το σπουδαιότερον δε δια να εξυπηρετηθή ο σκοπός της βοηθείας του Στρατού μας. Τα δέματα των πλεκτών θα αποστέλλωνται ή παραδίδονται εις ημάς μετά καταστάσεων εις διπλούν αι οποίαι θα περιλαμβάνουν όχι μόνον τον αριθμόν και το βάρος των αποστελλομένων τεμαχίων κατ’είδος αλλά και το ποσόν του χρησιμοποιηθέντος νήματος ή ερίου κατά πηγήν προελεύσεως.
Γνωρίζωμεν ότι θα εύρητε δυσκολίας και εις αυτήν την εξεύρεσιν ερίων ή νημάτων, ζητήσατέ τα παντού, επικαλεσθήτε την συνδρομήν παντός δυναμένου. Όσον δυσκολότερον τα εύρητε τόσον η ανταμοιβή της Εθνικής σας συνειδήσεως θα είναι μεγαλυτέρα. Η ανάγκη των πλεκτών μας είναι επείγουσα. Ο γενναίος και ένδοξος στρατός μας είναι ανάγκη να μην αισθανθή του ψύχους την δριμύτητα αλλά την θέρμην της στοργής μας.
Ο Επιθεωρητής Β. Παρλαβάντζας …».4
Τα μαθήματα σταματούν οριστικά για τη σχολική χρονιά 1940-41 στις 23 Δεκεμβρίου 1940 και οι τίτλοι σπουδών δίδονται στους μαθητές στις 27 Δεκεμβρίου 1941 και 15 Ιανουαρίου 1942. Το επόμενο σχολικό έτος 1941-42 ξεκίνησε τον Ιανουάριο του 1942 και οι τίτλοι δόθηκαν στις 26 Σεπτεμβρίου 1942. Ταυτόχρονα με τα μαθήματα σταματούν και τη λειτουργία τους, μέχρι το Σεπτέμβριο 1941, τα μαθητικά συσσίτια στα οποία σιτίζονταν άποροι μαθητές (σχεδόν το σύνολο του μαθητικού δυναμικού των σχολείων), έναντι μικρής ευτελούς οικονομικής συνδρομής.
Στις 20 Μαΐου 1941 ξεκίνησε η μεγαλειώδης Μάχη της Κρήτης. Η διάρκειά της ήταν δώδεκα ημέρες, ως 31 Μαΐου 1941. Ο εχθρός κατά τη διάρκεια των μαχών βομβάρδιζε και την ενδοχώρα του νομού μας. Στις 26 Μαΐου 1941 χτύπησε μία βόμβα το Δημοτικό Σχολείο Καστελλίου. Τις ζημιές που προκλήθηκαν τις περιγράφει ο διευθυντής του σχολείου Λεωνίδας Φραγκιαδάκης στον επιθεωρητή Πεδιάδος Βασίλειο Παρλαβάντζα με έγγραφό του.
«…Κύριε Επιθεωρητά
Εις εκτέλεσιν της υπ. αριθμόν υμετέρας εγκυκλίου περί βλάβης της κινητής και ακινήτου περιουσίας του Σχολείου λαμβάνω την τιμήν να αναφέρω υμίν τα επόμενα:
Κατά τον βομβαρδισμόν του Καστελλίου «26 Μαΐου» μία βόμβα έπεσεν εις την μεγαλυτέραν αίθουσαν του σχολείου ούτινος προΐσταμαι με πλαγίαν κατεύθυνσιν, ήτις καταστρέψασα μέρος της οροφής έπεσεν εις την βάσιν του νοτίου τοίχου, τον οποίον διεπέρασε διανοίξασα οπήν διαμέτρου περί τα 0,80 εκατοστά χωρίς να εκραγεί. Ζημιά της αιθούσης εκ της πεσούσης βόμβας και του λοιπού διδακτηρίου είναι η θραύσις των υαλοπινάκων και η καταστροφή των θυρών και παραθυροφύλλων. Το υλικόν του Σχολείου είχε μεταφερθεί εις διάφορα μέρη και μόνον μία τράπεζα, πέντε καθίσματα και μία ντουλάπα υπήρχον εις το γραφείον, άτινα και εκρατήθησαν από τον στρατόν κατοχής όταν κατέλαβε το Σχολείον. Εις τον αυτόν στρατόν παρεδόθησαν υπό του Προέδρου της Κοινότητος πέντε τράπεζαι κατ’απαίτησιν αυτού.
Τα λοιπά έπιπλα σκεύη και όργανα του Σχολείου διεσώθησαν. Αι απαιτούμεναι πιθαναί ζημίαι προς αποκατάστασιν των απωλεσθέντων είναι α) δια τα πέντε καθίσματα περί τας χιλίας δραχμάς β) δια την ντουλάπαν περί τας δύο, χιλιάδας δραχμάς και γ) δια τας πέντε τράπεζας περί τας 3 χιλιάδας δραχμάς. Άλλη γενομένη ζημίαν εκ του βομβαρδισμού του Διδακτηρίου, οροφή, τοίχοι, υαλοπίνακες, κουφώματα κλπ. δεν υπολογίζεται καθότι εγένετο επισκευή και αντικατάστασις τούτων υπό του στρατού Κατοχής…»5.
Την 1η Ιουνίου 1941 έφτασαν στην πλατεία Μεϊντάνι στο Καστέλλι οι πρώτοι Γερμανοί αλεξιπτωτιστές πάνω σε μοτοσικλέτες. Από την 1η Ιουνίου το Καστέλλι και το πολεμικό του αεροδρόμιο (το οποίο δέσποζε στον κάμπο της Επαρχίας Πεδιάδος) αποτέλεσαν κομβικό σημείο των γερμανικών δυνάμεων κατοχής στην Κρήτη.
Από τις πρώτες κινήσεις των κατακτητών στο Καστέλλι ήταν η επίταξη του κτηρίου του Δημοτικού Σχολείου Καστελλίου. Ο διευθυντής του σχολείου Λεωνίδας Φραγκιαδάκης αναγκάστηκε να παραδώσει το κτήριο στους Γερμανούς και να αναζητήσει στέγη για τους μαθητές του στις εκκλησίες του Καστελλίου Αφέντη Χριστό, Αγία Φωτεινή, Άγιο Αντώνιο και σε σπίτια στο διπλανό χωριό Διαβαϊδέ.
Ερευνώντας τα Μαθητολόγια των σχολείων Τμήματος Καστελλίου και τα βιβλία Γενικών Ελέγχων, διαπιστώνουμε ότι:
α) Από το σχολικό έτος 1943-1944 ως και το σχολικό έτος 1944-45 το εθνόσημο στις σφραγίδες των σχολείων έχει αντικατασταθεί από μικρό Φοίνικα με απλωμένα φτερά. Την αλλαγή της σφραγίδας συναντήσαμε σε όλα τα σχολεία του τμήματος εκτός από το σχολείο της Αγίας Παρασκευής (που δε διασώζεται το αρχείο του) και του Σμαρίου.
β) Στο αρχείο του Δημοτικού Σχολείου Καστελλίου δεν υπάρχει φάκελος εισερχομένων εγγράφων των ετών 1941-1944 με τις εγκυκλίους του επιθεωρητή για να διαπιστώσουμε αν η αλλαγή του εθνόσημου της σφραγίδας έγινε με υπόδειξή του.
γ) Ο δάσκαλος του Σμαρίου Καλυκάκης Γεώργιος, Βενιζελικός στην πολιτική του ιδεολογία, δεν προσέθεσε τον Φοίνικα στη σφραγίδα του σχολείου αλλά έκοψε το εθνόσημο και τη θέση του άφησε κενή.
δ) Επεκτείναμε την έρευνα στα όμορα σχολεία του Τμήματος Αρκαλοχωρίου (Αρκαλοχώρι, Νιπιδιτό, Πατσίδερο, Παναγιά, Ρουσοχώρια κ.α.), καθώς και του Τμήματος Θραψανού (Θραψανό, Ζωφόροι, Βόνη, Γαλατά, Σαμπά) αλλά δεν συναντήσαμε σφραγίδες σχολείων με Φοίνικα. Σφραγίδες με Φοίνικα συναντήσαμε σε έγγραφα της Νομαρχίας Ηρακλείου και της Γενικής Διοίκησης Κρήτης των ετών 1941-1944.
ε) Ο δάσκαλος Κατζαγιαννάκης Γεώργιος μέτοχος της Εθνικής Αντίστασης που υπηρετούσε τα χρόνια 1941-1944 στο Δημοτικό Σχολείο Καστελλίου αναφέρει: «…ήρθε μια μέρα ο Διοικητής του αεροδρομίου Τροστ στο σχολείο. Κάναμε τότε μάθημα στις εκκλησίες, την Αγία Φωτεινή, τον Αφέντη Χριστό. Μας είπε να φωνάξουμε το Λεωνίδα το Διευθυντή. Και μας μίλησε. Μας είπε για τους συμμαχικούς βομβαρδισμούς και πώς να προφυλάξουμε τους μαθητές. Στο Λεωνίδα είπε αυστηρά να αλλάξει τη σφραγίδα του Σχολείου. Μετά από τρεις μήνες η σφραγίδα μας άλλαξε. Ειδοποίησε και τους άλλους Διευθυντές για τις σφραγίδες…»6.
στ) Συγκρίνοντας τις σφραγίδες των σχολείων του Τμήματος Καστελλίου με τις ναζιστικές σφραγίδες που βρίσκονται στα γερμανικά έγραφα, στα χρήματα των κατακτητών, στα αντικείμενα που χρησιμοποιούσαν (οικιακά σκεύη, αυτοκίνητα, εργαλεία, πυρομαχικά), διαπιστώνουμε ότι ο Φοίνικας με τα απλωμένα φτερά που αντικατέστησε το Εθνόσημο στις σφραγίδες των σχολείων του Τμήματος Πεδιάδος, παραπέμπει ευθέως στον ναζιστικό αετό των γερμανών.
Η ευρύτερη περιοχή του Καστελλίου τα χρόνια 1941-1944 βίωσε τη ναζιστική κατοχή με τη δημιουργία του πολεμικού αεροδρομίου Καστελλίου και τη μόνιμη διαμονή 2000 περίπου Γερμανοϊταλών. Αυτό είχε άμεσες επιπτώσεις στην εκπαίδευση των μαθητών αφού πολλές οικογένειες μετοίκησαν σε άλλους τόπους από τον φόβο των συμμαχικών βομβαρδισμών και των κακτακτητών.
Η μαθητική διαρροή, οι καταναγκαστικές εργασίες, η μετεγκατάσταση των σχολείων, οι βομβαρδισμοί, οι εκτελέσεις, η φτώχεια και η πείνα, η διακοπή των μαθητικών συσσιτίων, οι αρρώστιες, οι αλλαγές στην καθημερινότητα των μαθητών ήταν κάποιες από τις επιπτώσεις της τετράχρονης δουλείας. Οι διευθυντές των σχολείων προσπαθούσαν να αμβλύνουν αυτές τις δυσκολίες. Αναγκάστηκαν να αλλάξουν τις σφραγίδες των σχολείων τους ώστε να αποτυπώνεται πάνω τους ο Φοίνικας-ναζιστικός αετός, δείχνοντας μ’ αυτόν τον τρόπο υποταγή στους κατακτητές.
Παρ’ όλες τις δυσκολίες όμως της τετράχρονης δουλείας, το φρόνημα του λαού δεν άλλαξε, η Κρητική Αντίσταση (και οι εκπαιδευτικοί) ήταν πρωτοπόροι στον απελευθερωτικό αγώνα, ο οποίος για την περιοχή του Τμήματος Καστελλίου έληξε στις 24 Σεπτεμβρίου 1944 όταν οι Γερμανοί εγκατέλειψαν το Καστέλλι.
1 Αρχείο Δημοτικού Σχολείου Καστελλίου, φάκελος 1939-1940, 18 Οκτωβρίου 1940.
2 Αρχείο Δημοτικού Σχολείου Καστελλίου, φάκελος 1939-1940, τηλεγράφημα, 29 Οκτωβρίου 1940.
3 Αρχείο Δημοτικού Σχολείου Καστελλίου, φάκελος 1939-1940, τηλεγράφημα, 30 Οκτωβρίου 1940.
4 Αρχείο Δημοτικού Σχολείου Καστελλίου, φάκελος 1939-1940, 3 Δεκεμβρίου 1940.
5 Αρχείο Δημοτικού Σχολείου Καστελλίου, φάκελος 1941, τηλεγράφημα, 31 Οκτωβρίου 1941.
6 Κατζαγιαννάκης Γεώργιος, 1916-2002, μαγνητοφωνημένη συνέντευξη, Καστέλλι, 10 Ιουνίου 2000.
* Του Γεωργίου Α. Καλογεράκη, δρ. Πανεπιστημίου Ιωαννίνων, διευθυντή Δημοτικού Σχολείου Θραψανού Πεδιάδος.