Στις 11 Οκτωβρίου 1941, οι κατοχικές δυνάμεις των νομών Λασιθίου και Ηρακλείου που είχαν συγκεντρωθεί στην πόλη του Ηρακλείου, αποχωρούν και συμπτύσσονται στην «Οχυρά Θέση Χανίων». Δεκατρείς ημέρες μετά, στις 24 Οκτωβρίου 1944, συνεδριάζει η Λιμενική Επιτροπή Ηρακλείου στα ελεύθερα πλέον γραφεία της, (τα είχαν επιτάξει οι Γερμανοί καθ’όλη τη διάρκεια της Κατοχής). Η Λιμενική Επιτροπή συντάσσει πρακτικό με αριθμό 41/1944.
Το πρακτικό εμπεριέχεται στα έγγραφα του αρχείου μου και δημοσιεύεται γιατί περιέχει χρήσιμες πληροφορίες για το πώς σώθηκε το λιμάνι του Ηρακλείου από την ανατίναξη που προετοίμαζαν οι Γερμανοί, συγχρόνως με την αποχώρησή τους στην «Οχυρά Θέση Χανίων».
«Πράξη υπ. αριθμ. 41 – έτους 1944
Λιμενική Επιτροπή Ηρακλείου, αριθμός μελών κατά Νόμον 12
Πράξις υπ. αριθμ. 41, έτους 1944
Πρόεδρος Εμμ. Μελισσείδης, Αντιπρόεδρος Εμμ. Βορεάδης
Μέλη: Γ. Βαρκάρης, Χρ. Περράκης, Μύρ. Γαλενιανός, Μιχ. Καστελλάκης,
Αθαν. Σησμάνογλου, Κων. Παπαδάκης
Απόντα Μέλη:
Εμμ. Βορεάδης, Στυλ. Κατεχάκης, Μιχ. Τζανάκης, Λιμενάρχης Ηρακλείου,
Ευάγ. Μεϊμαράκης
Εν Ηρακλείω σήμερον την 24ην του μηνός Οκτωβρίου του έτους 1944 ημέραν Τρίτην και ώραν 4 ½ μ.μ. η Λιμενική Επιτροπή Ηρακλείου συνήλθεν εν τω ενταύθα Γραφείω αυτής κατόπιν της υπό χρονολ. χθεσινήν προσκλήσεως του κ. Προέδρου.
Α ν α κ ο ι ν ώ σ ε ι ς
Ο Πρόεδρος ανακοινοί τα εξής :
Εν πρώτοις συγχαίρω Υμάς δια το χαρμόσυνον γεγονός της απελευθερώσεως της Πατρίδος μας από τον βαρύτατον Γερμανικόν ζυγόν διο και ευχαριστώ τον Θεόν διότι μας ηξίωσεν να συνέλθωμεν σήμερον ελεύθεροι πλέον εις τα παλαιά Γραφεία της Λιμεν. Επιτροπής, τα οποία επί 3 ½ περίπου έτη κατείχον οι Γερμανοί.
Κατά τας τελευταίας εβδομάδας της γερμανικής Κατοχής σοβαρότατος κίνδυνος ηπείλησε τον λιμένα Ηρακλείου διότι αι αρμόδιοι Στρατιωτικαί Αρχαί των Γερμανών είχον αποφασίσει την ανατίναξιν των δύο λιμενοβραχιόνων και των Κρηπιδωμάτων.
Ότι το πρώτον επληροφορήθην των διαδόσεων τα συμβαίνοντα απετάνθην προς την Νομαρχίαν Ηρακλείου και προσεπάθησα δια του παρ’αυτής επί των Γερμανικών υποθέσεων εντεταλμένου υπαλλήλου κ. Γ. Γκριδάκη να πληροφορηθώ ακριβέστερον περί τίνος πρόκειται και τι ήτο δυνατόν να ενεργήσωμεν.
Μετ’ολίγας ημέρας ο κ. Γκριδάκης μου είπεν ότι πράγματι υπήρχεν απόφασις ανατινάξεως των λιμεν. Έργων, μάταιαι δε απέβησαν αι σχετικαί προσπάθειαι του και μόνον εκ Χανίων ήτο δυνατόν να γίνη αποτελεσματική ενέργεια. Επειδή τότε ακριβώς ανεχώρει δια Χανιά ο τέως Νομάρχης τον παρεκάλεσα να ενεργήσει εκείνος μετά του κ. Γεν. Διοικητού παν ότι ήτο δυνατόν δια την σωτηρίαν του λιμένος, αμέσως δε κατόπιν απέστειλα προς τον Γεν. Διοικητήν το υπ. αριθ. 408/281 ε.ε. έγγραφον δια του οποίου τον παρεκάλουν να ενεργήση δια το αυτό ως άνω θέμα.
Επί του εγγράφου μου τούτου έλαβον μετά πέντε ημέρας το υπ. αριθ. 49889 ε.ε. έγγραφον του Γεν. Διοικητού δια του οποίου μου διαβίβασαν τας προς το Φρούριον Κρήτης σχετικάς ενεργείας του, χωρίς όμως να αναφέρη τα περί ελπίδων επιτυχίας αυτών. Εν τω μεταξύ τούτου αι προπαρασκευαί της ανατινάξεως συνεπληρούντο ως μου εγνώρισεν ο παρακαθήμενος συνάδελφος κ. Χρ. Περράκης Τελώνης Ηρακλείου, όστις και μου προέτεινε να προβώμεν το ταχύτερον εις πάσαν δυνατήν ενέργειαν εν Ηρακλείω προς αποτροπήν της μεγάλης ταύτης καταστροφής.
Αμέσως μετέβημεν οι δύο εις το Δημαρχείον και εν συννενοήσει μετά του Δημάρχου και του Νομαρχούντος κατηρτίσθη υπό του τελευταίου τούτου Επιτροπή διασώσεως του λιμένος εκ των :
Πρώτον Αρχιερ. Επιτρόπου κ. Ευγεν. Ψαλιδάκη, δεύτερον του Δημάρχου Ηρακλείου κ. Μάνθου Πλεύρη, τρίτον εμού, τέταρτον του κ. Τελώνου, πέμπτον του Προέδρου του Εμπορικού και Βιομηχανικού Επιμελητηρίου, έκτον του κ. Μιχ. Κουναλάκη και έβδομον του κ. Γ. Γκριδάκη, ήτις και ήρξατο προβαίνουσα εις διαβήματα προς τας εν Ηρακλείω Στρατιωτικάς Αρχάς.
Δυστυχώς, τα πρώτα διαβήματα δεν απέφερον το προσδοκώμενον αποτέλεσμα λόγω του ότι επεισόδια συμβαίνοντα εις την ύπαιθρον εξηρέθιζον τας Γερμανικάς Αρχάς, εματαίωσαν δε και την προσπάθειάν μας προς τον εν τω μεταξύ αφιχθέντα εις Ηράκλειον Διοικητήν του Φρουρίου Κρήτης Στρατηγόν Μύλλερ όστις και ηρνήθη έστω και να δεχθή απλώς την Επιτροπή.
Επειδή ευτυχώς κατόπιν απεδείχθη ότι τα επεισόδια της υπαίθρου δεν ήσαν οία παριστάνοντο παρεμβάσει δε του Αρχιερ. Επιτρόπου είχεν επιτευχθή μία σιωπηρά αναστολή των μεταξύ ανταρτών και Γερμανών συγκρούσεων ήρχισαν αι Γερμανικαί Αρχαί να γίνωνται ευμενέστεραι προς τας αιτήσεις της Επιτροπής, μας υπέδειξαν όμως ότι έπρεπε να αποτανθώμεν εις Χανιά προς συμπλήρωσιν των ενεργειών μας.
Απεφασίσαμεν τότε και απεστείλαμε τριμελή επιτροπήν αποτελουμένην, εκ του Αρχιερ. Επιτρόπου, του Δημάρχου και του κ. Γ. Γκριδάκη εις Χανιά ήτις προέβη εκεί συνεπικουρουμένη και υπό του Επισκόπου Χανίων όλας τας σχετικάς ενεργείας αίτινες αρκούντος προήγαγον τα ζητήματα.
Μετά την επιστροφήν της Τριμελούς Επιτροπής εξηκολουθήσαμεν τας ενεργείας μας ενταύθα τέλος δε μας εβεβαίωσεν ο ενταύθα Διοικητής Κρήτης, ότι εάν και εφ’όσον δεν θα παρηνοχλείτο υπό των ανταρτών η εκκένωσις του Ηρακλείου παρά των Γερμανικών στρατευμάτων δεν θα ανετινάσοντο τα λιμεν. έργα, θα ηχρηστεύετο δε ο λιμήν δια της βυθήσεως πλοίων τινών εις την είσοδον. Τούτο, ανεκοίνωσε και επισήμως ο διοικούντα τα Γερμανικά Στρατεύματα Συν/χης εις δεξίωσιν εις την οποίαν προσεκάλεσε πλείστους εκ των πρώτων φερόντων κατοίκων της πόλεως.
Μετά την επιτυχίαν ταύτην η Επιτροπή διασώσεως λιμένος εξ ης απεχώρησαν ο Αρχιερ. Επίτροπος και ο Δήμαρχος Ηρακλείου έστρεψεν τας ενεργείας της προς διάσωσιν των εν τω λιμένι εγκαταστάσεων και πλωτών μέσων των οποίων η καταστροφή είχεν διαταχθή, είχεν όμως επιτραπή εις τους αρμοδίους και η πώλησις τινών εξ αυτών.
Μετά πολλάς διαπραγματεύσεις τας οποίας εκάμαμεν με τον Γερμανόν λιμενάρχην και τον Διοικούντα τα Στρατεύματα Ηρακλείου Γερμανόν Συν/χην επετύχαμεν να πωλήσουν εις το λιμεν. Ταμείον ωρισμένα των πλωτών μέσων και εγκαταστάσεων αντί του ποσού των 4.000 μάρκων εν των οποίων όμως εζήτησαν όπως τα 3/4 καταβληθώσιν εις χρυσόν λογιζομένης μιας Αγγλικής λίρας προς 20 (είκοσι) μάρκα.
Μετά πολλάς προσπαθείας κατορθώσαμεν να περιωρίσθη το εις χρυσόν καταβλητέον μέρος του αντιτίμου εις το ήμισυ. Εκ παραλλήλου ενηργούμεν δραστηρίως έρανον μεταξύ των εμπόρων Ηρακλείου κατορθώσαμεν δε να εισπράξωμεν το απαιτούμενον δια την αγοράν των 2.000 μάρκων ποσόν, αλλά χρυσάς λίρας δεν κατορθώσαμεν να εισπράξωμεν ει μη μόνον 4 ½ περίπου ενώ απητούντο εκατόν (100).
Ευρεθέντες προ του αδιεξόδου και υπό την πίεσιν του κινδύνου της καταστροφής των εγκαταστάσεων και πλωτών μέσων απεφασίσαμεν και με προσωπικόν κίνδυνόν μας απετάνθημεν εις τους εν τη υπαίθρω του Νομού Ηρακλείου ευρισκομένους αντιπροσώπους των συμμάχων Μεγάλης Βρεττανίας και της Ελληνικής Κυβερνήσεως. Μας εχάρησαν δε ως δάνειον ο μεν αντιπρόσωπος της Μεγάλης Βρετανίας λίρας 50 (πεντήκοντα), ο δε αντιπρόσωπος της Ελληνικής Κυβερνήσεως κ. Ανδρ. Νάθενας λίρας 30 (τριάκοντα), μας εδάνεισαν δε επί πλέον ο Αρχηγός κ. Γ. Πετρακογιώργης λίρας 5 (πέντε) και ο κ. Μενέλ. Λυγνός λίρας 15 (δέκα πέντε) ούτε δε συνεπληρώθη το ποσόν των εκατόν λιρών το οποίον αμέσως την επομένην ότε έληγεν η τελευταία χορηγηθείσα ημών παράτασις προθεσμίας, μετέβη η Επιτροπή εν ολομελεία συμπαρισταμένου και του τότε Δημάρχου Ηρακλείου και των κ.κ. Εμμ. Γεωργιάδου, κ. Ξανθουδάκη και του υπαλλήλου του λιμεν. Ταμείου Ευάγ. Μαρκουλή και εμέτρησε τας εκατόν χρυσάς Αγγλ. λίρας ως και τα 2.000 μάρκα εις τον Γερμανόν Γενικόν Λιμενάρχην Κρήτης, συμπαρισταμένου και του Γερμανού Λιμενάρχου Ηρακλείου και δύο άλλων Γερμανών Αξιωματικών, υπεγράφη δε έγγραφον πωλητήριον των εν τω λιμένι εγκαταστάσεων και πλωτών μέσων ως και του ναυαγίου του πλοίου «Γερτρούδη» μετά του εν αυτώ φορτίου προς το Λιμεν. Ταμείον Ηρακλείου εγένετο δε τότε και προφορική επεξηγηματική δήλωσις παρά των Γερμανών ότι εν τη πωλήσει περιλαμβάνεται και παν άλλον κινητόν όπερ αναχωρούντα τα Γερμανικά στρατεύματα ήθελον εγκαταλείψει εν τω λιμένι Ηρακλείου.
Μετά 2 ημέρας εκάλεσε ο Γερμανός Λιμενάρχης εμάς και τον κ. Τελώνην και μας παρέδωκε τον Λιμένα Ηρακλείου εκκενουμένης της πόλεως υπό των Γερμανικών Στρατευμάτων.
Αύτη είναι εν ολίγοις η ιστορία της διασώσεως του λιμένος Ηρακλείου και των εν αυτή εγκαταστάσεων. Θεωρώ καθήκον μου να εκφράσω τας ευχαριστίας του Λιμεν. Ταμείου Ηρακλείου προς τον Αρχιερ. Επίτροπον, τον τέως Δήμαρχον και πάντα τα μέλη της Επιτροπής άτινα ειργάσθησαν τόσον καρποφόρως δια την διάσωσιν του λιμένος.
Σημειωτέον ότι κατόπιν ο αντιπρόσωπος της Μεγάλης Βρεττανίας κατέβαλεν εις τον κ. Ανδρ. Νάθεναν το υπ’αυτού χορηγηθέν δάνειον των 30 λιρών και εις τον Αρχηγόν κ. Πετρακογιώργη το ποσόν των 5 λιρών όπερ μας είχαν δανείσει ούτω δε οφείλεται νυν εις τον Αντιπρόσωπον της Μεγάλης Βρεττανίας το ποσόν των 85 λιρών και εις τον κ. Μενέλαον Λυγνόν το ποσόν 15 λιρών.
Ιδιαιτέρως εκφράζω τας ευχαριστίας μας εις τον Τελώνην Ηρακλείου κ. Χρ. Περράκην ο οποίος ως σας είπον είχεν την πρωτοβουλίαν της ενάρξεως ενεργειών εν Ηρακλείω αλλά και εξαιρετικόν έδειξεν ζήλον δια την επιτυχίαν του σκοπού καταβάλλων πάσαν προς τούτο προσπάθειαν ιδία κατά την διενέργειαν των εράνων.
Τέλος, ο κ. Μύρ. Γαλενιανός εκφράζει την ευγνωμοσύνην του προς την ανωτέρω Επιτροπήν δια τας ενεργείας προς διάσωσιν του λιμένος.
Εγένετο, απεφασίσθη και υπεγράφη αυθημερόν
Η Λιμενική Επιτροπή
Ο Πρόεδρος Ο Γραμματέας Τα μέληª
…………………………………..
ΣΧΟΛΙΑ
Α) Στην αντιγραφή του εγγράφου, έχει διατηρηθεί η σύνταξη και ορθογραφία καθώς και οι υπογραμμίσεις που υπάρχουν στο πρωτότυπο κείμενο.
Β) Από το έγγραφο, προκύπτει ότι η τελική απόφαση του Γερμανού Διοικητή Κρήτης Στρατηγού Μίλερ να μην ανατιναχτεί το λιμάνι, ήταν αποτέλεσμα της σιωπηρής συμφωνίας μεταξύ των Αντιστασιακών Οργανώσεων της Κρήτης, των Βρετανών αξιωματικών του Συμμαχικού κλιμακίου και των Γερμανών, να μην προβληθεί αντίσταση στην υποχώρηση των κατοχικών δυνάμεων στα προς τα Χανιά. Σ’αυτήν τη συμφωνία, καθοριστικό ρόλο είχε ο Αρχιμανδρίτης Ευγένιος Ψαλιδάκης και είναι αυτός που του οφείλεται κατά μεγάλο μέρος η διάσωση του λιμανιού του Ηρακλείου.
Γ) Τα χρήματα που ζήτησαν και έλαβαν οι Γερμανοί, 2.000 μάρκα και 100 χρυσές λίρες, δεν ήταν για τη δωροδοκία κατωτέρων Γερμανών αξιωματικών του λιμένα, αλλά ήταν απόφαση του Φρουρίου Κρήτης. Γι’αυτό, στην πληρωμή του τιμήματος, ήταν παρόντες ο Γερμανός Γενικός Λιμενάρχης Κρήτης, ο Γερμανός Λιμενάρχης Ηρακλείου και δύο ανώτεροι Γερμανοί αξιωματικοί. Με τα χρήματα αυτά πληρώθηκα στους κατακτητές τα πλωτά μέσα και οι εγκαταστάσεις του λιμανιού, το ναυάγιο του πλοίου «Γερτρούδη» και ότι άλλο κινητό θα εγκατέλειπαν κατά την αποχώρησή τους. Υπογράφηκε και έγγραφο πωλητήριο μεταξύ της Γερμανικής Διοίκησης και της Επιτροπής Διασώσεως του λιμανιού.
Το πλοίο «Γερτρούδη», όπως μαρτυρούν πολλοί αντιστασιακοί, μετά την αποχώρηση των Γερμανών λεηλατήθηκε από τους κατοίκους. Οι Ηρακλειώτες που γνώριζαν καλό κολύμπι βουτούσαν στα νερά του λιμανιού και αφαιρούσαν από το ναυάγιο ότι θεωρούσαν χρήσιμο, τρόφιμα, υλικά του πλοίου όπως λαμαρίνες κλπ. Μαρτυρία αναφέρει Ηρακλειώτης κατάφερε να ανασύρει στην επιφάνεια από το βυθισμένο καράβι ένα ολόκληρο τσουβάλι ρύζι.
Δ) Ο επικεφαλής του Αγγλικού κλιμακίου Τομ Ταμπάμπιν, επειδή δεν είχε πειστεί αν τελικά οι Γερμανοί θα τηρούσαν την υπόσχεσή τους για τη μη ανατίναξη του λιμανιού, προσκάλεσε στο Ηράκλειο 50 από τους άνδρες της Ανεξάρτητης Ομάδος Ανωγείων με ισχυρό οπλισμό. Αντικειμενικός σκοπός ήταν να τεθούν κάτω από τις οδηγίες του Άγγλου Ταγματάρχη Σάντυ Ρέντελ ή Αλέξη και μαζί με άλλους 5 Βρετανούς κομάντος θα επιχειρούσαν καταδρομική ενέργεια στην περίπτωση που οι Γερμανοί θα αποφάσιζαν την ανατίναξη του λιμανιού.
Ο Αρχηγός της Ανεξάρτητης Ομάδος Ανωγείων Χριστομιχάλης Ξυλούρης δέχτηκε την πρόσκληση του Τομ Ταμπάμπιν και αφού ετοίμασε τους άντρες του, κατέβηκε μαζί τους επικεφαλής μέχρι τη θέση Αγάκου Χαλέπα των Κεφαλογιάννηδων, όπου τον περίμενε ο Ταγματάρχης Άλεξ Ρέντελ.
Ε) Στον αγώνα για τη διάσωση του λιμανιού και στο έγγραφο που δημοσιεύεται, δεν αναφέρεται η συμμετοχή στο εγχείρημα του Καπετάν Γιάννη Μπαντουβά-Μπαντουβογιάννη, που αντικαθιστούσε τον Καπετάν Μανόλη Μπαντουβά στην ηγεσία της Αντίστασης μετά την αναχώρησή του στη Μέση Ανατολή. Ο Αρχιμανδρίτης Ευγένιος Ψαλιδάκης επεδίωξε συνάντηση μαζί του στις αρχές Οκτωβρίου 1944, όταν πια οι Γερμανοί είχαν συγκεντρωθεί στην πόλη του Ηρακλείου από το Λασίθι και την ύπαιθρο του νομού Ηρακλείου. Ο Γιάννης Μπαντουβάς με τους άντρες του βρίσκονταν στην περιοχή των Πεζών.
Ο γιατρός και μέλος της Ε.Ο.Κ. Ηρακλείου Κων. Βρετάκης, βγήκε από την πόλη του Ηρακλείου με ένα αυτοκίνητο για να συναντήσει τον Γιάννη Μπαντουβά. Του μετέφερε μήνυμα του Ευγένιου Ψαλιδάκη που έλεγε ότι έπρεπε να ιδωθούν το συντομότερο. Ο Γιάννης Μπαντουβάς αποφάσισε να μπει στο Ηράκλειο. Επιβιβάστηκε στο αυτοκίνητο με τον γιατρό Βρετάκη. Αφού πέρασε ένα πιστόλι στην πλάτη του, ξάπλωσε στο κάθισμα ανοίγοντας συγχρόνως το πουκάμισό του. Ο γιατρός τοποθέτησε ένα στηθοσκόπιο στον Μπαντουβογιάννη και με τον τρόπο αυτό, (κάνοντας τον καρδιοπαθή), πέρασαν τα μπλόκα των Γερμανών.
Ο Ευγένιος Ψαλιδάκης συναντήθηκε με τον Γιάννη Μπαντουβά και πήρε την υπόσχεση απ’αυτόν ότι θα φροντίσει να μην υπάρξουν συμπλοκές με τους Γερμανούς κατά την αποχώρησή τους από το Ηράκλειο, με αντάλλαγμα τη διάσωση του λιμανιού, όπως και έγινε. Οι λεπτομέρειες της συνάντησης τον Οκτώβριο του 1944 μεταξύ του Αρχιμανδρίτη Ευγενίου και του Καπετάν Μπαντουβογιάννη και τη συμβολή του τελευταίου στη διάσωση του λιμανιού, τονίστηκαν από τον συμβολαιογράφο Αλέξανδρο Ελιώτη στον λόγο που εκφώνησε πάνω από το φέρετρο του Γιάννη Μπαντουβά κατά τη διάρκεια της επικήδειας τελετής στον ναό του Αγίου Μηνά στις 19 Απριλίου 1982.
ΣΤ) Ο αγώνας που έδωσε η Επιτροπή Διασώσεως του Λιμένα Ηρακλείου, ιδίως ο Αρχιμανδρίτης Ευγένιος Ψαλιδάκης, ο Εμμ. Μελισσείδης, ο Χρ. Περράκης, ο Γ. Γκριδάκης, ο Δήμαρχος Ηρακλείου Μάνθος Πλεύρης, ο Μενέλαος Λιγνός, ο Αρχηγός Πετρακογιώργης, ο Αρχηγός Γιάννης Μπαντουβάς, ο Ανδρέας Νάθενας, καθώς και η Ανεξάρτητη Ομάδα Ανωγείων με τον Αρχηγό της Χριστομιχάλη Ξυλούρη, στέφθηκε με επιτυχία.
Διέσωσαν ένα έργο που δεν είχα δημιουργήσει οι κατακτητές, αλλά οι χιλιάδες Ηρακλειώτες που δούλευαν στην καταναγκαστική εργασία, μέρα και νύχτα. Έτσι, με τη διάσωση του λιμανιού, βοήθησαν στην ανοικοδόμηση της πόλης του Ηρακλείου τη δύσκολη μετακατοχική περίοδο.
* O Γεώργιος Α. Καλογεράκης είναι δρ Πανεπιστημίου Ιωαννίνων, διευθυντής Δημοτικού Σχολείου Θραψανού Πεδιάδος