Ανατρέχοντας διαχρονικά στην ιστορία του Ελληνικού Έθνους, πλήθος από εμβληματικές μορφές ηρώων ανήκουν στην Ορθόδοξη Εκκλησία. Ιερωμένοι που προέταξαν το αρχαίο ρητό «τεθνάναι καλώς ή ζην αισχρώς», έδωσαν αγώνες με πάμπολλους εχθρούς που επιβουλεύτηκαν, στράφηκαν εναντίον της χώρας μας και την κατέκτησαν.
Ο Αθανάσιος Διάκος, ο Επίσκοπος Σαλώνων Ησαΐας, ο Παπαφλέσσας, ο καλόγερος Σαμουήλ στο Κούγκι. Στην Κρήτη ο Ηγούμενος Γαβριήλ της Μονής Αρκαδίου, οι 158 νεκροί ιερείς της Επανάστασης του 1821 στους νομούς Ηρακλείου και Λασιθίου, είναι μικρή αναφορά από το σύνολο των ιερωμένων της χώρας μας, που πρόσφεραν τη ζωή τους για τα πανανθρώπινα ιδανικά της ελευθερίας και της ειρήνης.
Στον Β΄ Παγκόσμιο πόλεμο, τη Μάχη της Κρήτης και την κατοχή που ακολούθησε, οι ιερωμένοι έπραξαν και πάλι το χρέος τους. Τα πρώτα θύματα της εκκλησίας της Κρήτης ήταν ο ιερέας Προγούλης Γρηγόριος στον Πλατανιά Χανίων στις 24 Μαΐου 1941 και ο ιερέας Λιουδάκης Αντώνιος στα «Πλακάλωνα» Κισάμου στις 27 Μαΐου 1941.
Στον νομό Ρεθύμνου, οι πρώτοι νεκροί ιερείς από τις κατοχικές αρχές ήταν στις 3 Ιουνίου 1941 σε διαφορετικές εκτελέσεις, ο Ιερομόναχος της Μονής Αρσανίου Δαμιανός Καλλέργης και ο ιερέας του χωριού Λούτρα Εμμανουήλ Καλλέργης του Σπυρίδωνα.
Ιερομόναχος Δαμιανός Παντελή Καλλέργης, (1863-1941)
Στις 2 Ιουνίου 1941, ο Αντιπτέραρχος Κουρτ Στούντεντ έστειλε το σήμα κατάληψης της Κρήτης με αποδέκτη το Ανώτατο Γερμανικό Στρατηγείο. Το σήμα έλεγε:
´Ο αγών δια την Κρήτη ετελείωσεν. Ολόκληρος η νήσος είναι ελευθέρα από τον εχθρόν. γερμανικαί δυνάμεις κατέλαβαν χθες το τελευταίον στήριγμα τω ηττημένων Βρετανών, τον λιμένα Σφακίωνª.1
Ο Στρατάρχης της αεροπορίας Χέρμαν Γκαίρινγκ, όρισε πρώτο Ανώτατο Στρατιωτικό Διοικητή Κρήτης τον Στούντεντ, δίδοντάς του τον βαθμό του Πτεράρχου.
Ο Στούντεντ επέτρεψε στους αλεξιπτωτιστές του να δράσουν επί μια εβδομάδα ανεξέλεγκτα στις πόλεις και στην ύπαιθρο της Κρήτης, σκοτώνοντας αμάχους και πυρπολώντας χωριά, ώστε να εκδικηθούν τους χιλιάδες συντρόφους τους αλεξιπτωτιστές που χάθηκαν στη μάχη.
Στον νομό Ρεθύμνου, ο Στούντεντ εγκατέστησε το 2ο Σύνταγμα αλεξιπτωτιστών στην πόλη, στην περιοχή Σταυρωμένου και του αεροδρομίου της Πηγής, με Διοικητή τον Ταγματάρχη Στουρμ.
Στην ευρύτερη περιοχή της Πηγής, οι Γερμανοί έκαναν εκτελέσεις την 1η Ιουνίου 1941 στα χωριά Αστέρι και Παγκαλοχώρι, στις 2 Ιουνίου στο χωριό Άδελε, στις 3 Ιουνίου στο Παγκαλοχώρι και στη Λούτρα.
Μια ομάδα Γερμανών, την 3η Ιουνίου 1941, πέρασε από την Ιερά Μονή Αρσανίου που βρίσκεται κοντά στο χωριό Παγκαλοχώρι. Οι μοναχοί τους πρόσφεραν δροσερό νερό με ένα μικρό κέρασμα. Εκείνοι συνέχισαν την πορεία τους προς το χωριό Παγκαλοχώρι. Η εντολή των αξιωματικών τους ήταν να συλλάβουν δέκα άντρες από το χωριό και να τους εκτελέσουν ως αντίποινα για τους δεκάδες νεκρούς Γερμανούς της μάχης γύρω από το αεροδρόμιο της Πηγής και της περιοχής Σταυρωμένου. Ο ιερομόναχος Δαμιανός Παντελή Καλλέργης (ετών 78) από το Παγκαλοχώρι, μέλος της θρησκευτικής κοινότητας του μοναστηριού, για άγνωστο λόγο μαζί με τον συγχωριανό του Χαρίδημο Δράγαση αδελφό του Μοναχού Ιερόθεου Δράγαση της Μονής, πήραν ένα μεγάλο λαγήνι και κατευθύνθηκαν στο χωριό. Ο Χαρίδημος Δράγασης, λόγω του αδερφού του, βοηθούσε συχνά στις δουλειές και βρέθηκε αυτήν την ημέρα στο μοναστήρι..
Οι Γερμανοί στο Παγκαλοχώρι είχαν κάνει συλλήψεις αλλά δεν συγκέντρωσαν τον αριθμό των απαιτούμενων ανδρών. Έτσι μόλις είδαν τον Δαμιανό Καλλέργη και τον Χαρίδημο Δράγαση τους συνέλαβαν, έσπασαν τη λαήνα που κρατούσαν και τους οδήγησαν με άλλους εφτά Παγκαλοχωριανούς στη θέση «Τσαγκάρης», λίγο έξω από το χωριό και τους εκτέλεσαν. Οι εννιά πατριώτες από το Παγκαλοχώρι που στήθηκαν στο εκτελεστικό απόσπασμα ήταν: Δαμιανός Καλλέργης, Χαρίδημος Δράγασης, Μανόλης Περακάκης, Μανόλης Δρυγιανάκης, Λευτέρης Δρυγιανάκης, Αντώνης Ντακάκης, Κωστής Κουμιωτάκης, Μανόλης Ντακάκης και Μανόλης Ραπτάκης.2
Η θυσία του 78χρουνου Ιερομόναχου Δαμιανού Καλλέργη, αποκάλυψε από την πρώτη ημέρα κατάληψης της Κρήτης το βάρβαρο και στυγνό πρόσωπο του κατακτητή, που δεν έδειχνε κανένα σεβασμό στους ιερωμένους, στους γέροντες, στις γυναίκες και τα παιδιά.
Παπά Μανόλης Ανδρουλάκης, (1885 – 1953)
Ο παπά Μανόλης Ανδρουλάκης γεννήθηκε το έτος 1885 στο χωριό Βολιώνες Αμαρίου. Ήταν δάσκαλος και ιερέας. Ο γιος του Θόδωρος Ανδρουλάκης, δάσκαλος κι αυτός, πήρε μέρος στη Μάχη της Κρήτης.
Με την κατάληψη του νησιού από τις φασιστικές – ναζιστικές δυνάμεις, εντάχθηκε στην Αντίσταση. Φοιτητής στη Φυσικομαθηματική Σχολή Αθηνών, συνελήφθηκε από τους Γερμανούς την 1η Μαΐου 1943, μέσα στο ιστιοφόρο που θα ταξίδευε από το Ρέθυμνο στην Αθήνα για την εγγραφή του στη Σχολή.
Όταν έμαθε ο παπά Μανόλης τη σύλληψη του γιου του, ήλθε από τις Βολιώνες στο Ρέθυμνο να τον αναζητήσει. Πιάστηκε κι αυτός από τους Γερμανούς στις 3 Μαΐου 1943 και μαζί με τον γιο του κλείστηκαν στις φυλακές της Αγυιάς.
Από την Αγυιά μεταφέρθηκαν δια μέσου των Αθηνών σε στρατόπεδο συγκέντρωσης της Σερβίας.
Ο γιος του Θόδωρος Ανδρουλάκης οδηγήθηκε στη συνέχεια στο στρατόπεδο συγκέντρωσης Μαουτχάουζεν με αριθμό κρατουμένου 38227 και θανατώθηκε στις 15 Φεβρουαρίου 1945.
Ο παπά Μανόλης απελευθερώθηκε από το στρατόπεδο της Σερβίας μετά την παράδοση άνευ όρων της Γερμανίας και επέστρεψε στο χωριό του ύστερα από δύο χρόνια και έξι ημέρες αιχμαλωσίας. Ο καημός όμως του γιου του οδήγησε τον παπά Μανόλη στον θάνατο, στις 8 Νοεμβρίου 1953, σε ηλικία 68 ετών.
Η κόρη του παπά Μανόλη Χρυσούλα Ανδρουλάκη, δασκάλα, κάτοικος Ρεθύμνου και 89 ετών σήμερα, μας απέστειλε ένα κείμενο που δημοσίευσε πριν χρόνια για τον πατέρα της παπά Μανόλη και τον αδερφό της Θοδωρή, σε εφημερίδα του Ρεθύμνου.
Το κείμενο της κ. Χρυσούλας Ανδρουλάκη είχε τίτλο «η λήθη του κακού είναι άδεια για την επανάληψή του» και αναφέρει τα εξής:
“´Ήταν νέος, μόλις 24 χρόνων, ήταν δάσκαλος, γιος του παπά-δασκάλου Εμμανουήλ Ανδρουλάκη από τις Βολιώνες Αμαρίου. Είχε πολλές ανησυχίες και έφεση για ανώτερες σπουδές. Έπαιζε βιολί και τραγουδούσε “Το αηδονάκι το μικρό θέλω να το ημερώσω”. Δεν το ημέρωσε. Το τρόμαξαν και κρύφτηκε κάτι μαύρα σιδερένια πουλιά που γέμισαν το ουρανό της Κρήτης τον Μάιο του 1941.
Ο Θοδωρής άφησε το βιολί κι άρπαξε το όπλο. Έτρεξε και έλαβε μέρος στην παραδοξότερη μάχη όλων των εποχών, στη Μάχη της Κρήτης. Όταν η Κρήτη μετά από τιτάνιο αγώνα έπεσε, ο Θοδωρής εντάχθηκε στην Εθνική Αντίσταση Κρήτης του νομού Ρεθύμνης όπου έδρασε ποικιλοτρόπως. Περιέθαλψε, συνέδραμε και απέκρυψε Άγγλους και Νεοζηλανδούς στρατιώτες που είχαν απομείνει στο νησί και συγκέντρωνε πληροφορίες εις βάρος των γερμανικών στρατευμάτων κατοχής υπέρ του συμμαχικού αγώνα.
Είχε εγγραφεί στη Φυσικομαθηματική σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών και την 1η Μαΐου 1943 θέλοντας να λάβει μέρος στις εξετάσεις του εξαμήνου επιβιβάστηκε σε ιστιοφόρο καΐκι για να μεταβεί από το Ρέθυμνο στην Αθήνα. Μέσα στο ιστιοφόρο τον συνέλαβαν τρεις Γερμανοί της Γκεστάπο και άρχισαν να τον ανακρίνουν. Απ’ ότι φαινόταν, ήταν καλά πληροφορημένοι για τη δράση του. Στο τέλος δεν δίστασαν να τον φέρουν σε αντιπαράθεση με τον προδότη…
Ο παπά Μανώλης μόλις πληροφορήθηκε τη σύλληψη του Θοδωρή μεταβαίνει στο Ρέθυμνο για να μάθει για τον γιο του, όπου και συλλαμβάνεται. Μαζί μεταφέρονται στις φυλακές της Αγυιάς και από κει σε στρατόπεδο συγκέντρωσης στη Σερβία. Εκεί έμεινε κρατούμενος ο παπά Μανώλης μέχρι το τέλος του πολέμου. Ο Θοδωρής μεταφέρθηκε στο στρατόπεδο συγκέντρωσης Μαουτχάουζεν (Mauthausen) της Αυστρίας με αριθμό κρατουμένου 38227 όπου και δολοφονήθηκε στα κρεματόρια των Ναζί, στις 15 Φεβρουαρίου 1945.
Ο παπά Μανώλης επέστρεψε από την ομηρία σωστό ράκος. Ο καημός του γιου, έτρωγε τα σπλάχνα του ώσπου έφυγε από τη ζωή στις 8 Νοεμβρίου του 1953 με το όνομα του Θοδωρή στα χείλη του.
Εγώ, η αδελφή του Θοδωρή, δεν έπαψα ποτέ να πονώ για τον απάνθρωπο και σκληρό θάνατο του αδελφού μου. Σήμερα πονώ περισσότερο, γιατί υπάρχουν “Έλληνες” που με προκλητικό τρόπο προβαίνουν σε παραχάραξη της ιστορίας και αρνούνται τα Μαουτχάουζεν, τα Νταχάου, τα Άουσβιτς. Αρνούνται τα ολοκαυτώματα χιλιάδων Ελλήνων και Εβραίων στα κρεματόρια των Ναζί. Αρνούνται το ολοκαύτωμα των χωριών του Κέντρου Γερακάρι, Άνω Μέρος, Χορδάκι κλπ. Αρνούνται το ολοκαύτωμα του Διστόμου με τους 228 νεκρούς από τους οποίους 53 ήταν παιδιά. Δίδουν άλλοθι στους “φίλους μας Γερμανούς για τις γερμανικές αποζημιώσεις, για να μείνουν ατιμώρητα τα μεγαλύτερα εγκλήματα πολέμου».
Παπά Γιάννης Σκουλάς (1904 – 1966)
Ο Παπαγιάννης Σκουλάς γεννήθηκε στο χωριό Ανώγεια Μυλοποτάμου το 1904. Πατέρας του ο Μανόλης Σκουλάς ή Κανόνης από τον οποίο πήρε και το παρώνυμο Κανονόπαπας.
Μητέρα του η Μαρία το γένος Καλλέργη. Παντρεύτηκε την Καλλιόπη το γένος Ξυλούρη και απέκτησε εφτά παιδιά. Το Μιχάλη, το Γιώργο, την Αγάπη, την Τερψιχόρη, τον Αριστόδημο, τη Ζαφειρένια και τον Ευάγγελο. Το έτος 1923 χειροτονήθηκε ιερέας του ιερού ναού της Παναγίας στο Περαχώρι Ανωγείων.
Τον Μάιο του 1941 οι Γερμανοί εξαπολύουν μια γιγαντιαία επιχείρηση για την κατάληψη της Κρήτης. Ο Παπαγιάννης Σκουλάς αποφασίζει, αν και ιερέας, να υπερασπιστεί τα πατρογονικά εδάφη, όπως έκαναν και οι πρόγονοί του όταν το καλούσε η ώρα στις διάφορες επαναστάσεις.
Έτσι οπλίζεται με ένα σταυρό κι ένα παλιοντούφεκο και κατηφορίζει στο Ηράκλειο. Την πρώτη και δεύτερη μέρα πολεμά με αυταπάρνηση τους αλεξιπτωτιστές στα περίχωρα του Ηρακλείου (Γάζι, Τσαλικάκι, Μετόχι Σφακιανάκη-Ντουράκη).
Ο Παπαγιάννης Σκουλάς επιστρέφει στο χωριό του τα Ανώγεια, βρίσκει νέο οπλισμό και την ίδια ημέρα το απόγευμα κατευθύνεται μαζί με χωριανούς του στην περιοχή Λατζιμά Ρεθύμνου, όπου μέχρι στις 28 Μαΐου 1941 δίδουν νέες σκληρές μάχες με τους Γερμανούς αλεξιπτωτιστές.
Τη νύχτα της 28ης Μαΐου, μηχανοκίνητες γερμανικές δυνάμεις προερχόμενες από το Ρέθυμνο κυκλώνουν τους μαχητές του Άνω Μυλοποτάμου. Μεταξύ τους ήταν και ο Παπαγιάννης Σκουλάς. Αναγκάστηκαν τότε να συμπτυχθούν μέχρι τη γέφυρα Μουρτζανών και Γαράζου όπου διαλύθηκαν και επέστρεψαν στα σπίτια τους. Ο Παπαγιάννης Σκουλάς με τους συγχωριανούς του κατευθύνθηκαν στο χωριό τους Ανώγεια.
Στις αρχές Αυγούστου 1941, ιδρύεται η Ανεξάρτητη Ομάδα Ανωγείων Α.Ο.Α. με Αρχηγό τον Γιάννη Δραμουντάνη – Στεφανογιάννη. Ο Παπαγιάννης Σκουλάς ορκίζει τους άντρες της ομάδας και γίνεται δραστήριο μέλος της.
Στις αρχές Ιουνίου 1943 φυγαδεύεται στη Μέση Ανατολή. Στις 19 Ιουλίου 1943, ο Παπαγιάννης Σκουλάς δίδει τον όρκο του Στρατιωτικού ιερέα β΄ τάξεως ενώπιον του Φρουράρχου του Καϊρου Συνταγματάρχη Πεζικού Καλλιγιάννη Ηλία με την παρουσία του Αρχιμανδρίτη Λαγουβάρδου Αγαθάγγελου, ηγουμένου της Μονής Πρέβελη. Ο Παπαγιάννης Σκουλάς παρέμεινε τρεις μήνες στην Αίγυπτο. Εκπαιδεύτηκε κομάντος αλεξιπτωτιστής, ο μοναδικός αλεξιπτωτιστής ιερέας τότε στον κόσμο. Μετά την εκπαίδευσή του στη Μέση Ανατολή, ο Παπαγιάννης Σκουλάς εντάσσεται στη δύναμη Φορς 133 και γυρίζει πίσω στην Κρήτη το τελευταίο δεκαήμερο του Σεπτεμβρίου 1943, μαζί με τον Αντισυνταγματάρχη Τομ Ταμπάμπιν.
Ο Λοχαγός Σάντυ Ρέντελ ή Αλέξης έφτασε στην Κρήτη με σκάφος στις 7 Σεπτεμβρίου 1943. Είχε οριστεί από το Συμμαχικό Στρατηγείο υπεύθυνος αξιωματικός για τον Νομό Λασιθίου. Μαζί του ταξίδευε την ίδια νύχτα της 7ης Σεπτεμβρίου 1943 και ο Παπαγιάννης Σκουλάς, επιστρέφοντας κι αυτός για την Κρήτη, μετά την εκπαίδευσή του σαν κομάντος αλεξιπτωτιστής (μοναδικός ιερέας αλεξιπτωτιστής στον κόσμο), και που οι σύμμαχοι τον ονόμαζαν ιπτάμενο παπά (Friar Tuck). Ο Σάντυ Ρέντελ ή Αλέξης έμεινε στην Κρήτη μέχρι την απελευθέρωση. Κατόπιν εξέδωσε ένα βιβλίο με τις εμπειρίες του κατά την διάρκεια της παραμονής του στο νησί με τίτλο: «Appointment in Grete», που στα Ελληνικά μεταφράζεται «Ραντεβού στην Κρήτη». Στο βιβλίο του και στις σελίδες 209-210, ο Σάντυ Ρέντελ περιγράφει με ένα μοναδικό τρόπο την είσοδό του στα Ανώγεια, μαζί με τον Παπαγιάννη Σκουλά. Η περιγραφή των ερειπίων, των πυρπολημένων σπιτιών καθώς και ο διάλογός του με τον Παπαγιάννη, συγκλονίζουν:
“…μερικές εβδομάδες νωρίτερα τα Ανώγεια είχαν τελείως καταστραφεί. Είναι δύσκολο για οποιονδήποτε που δεν το είδε να φανταστεί τη σκηνή της ηθελημένης εκτεταμένης καταστροφής. Οι Γερμανοί είχαν περικυκλώσει το χωριό αλλά οι περισσότεροι από τους άνδρες κοιμόντουσαν τελευταία έξω από φόβο ξαφνικής επίθεσης κι έτσι ξέφυγαν. Οι υπόλοιποι σκοτώθηκαν. Οι γυναίκες και τα παιδιά οδηγήθηκαν τότε στην πλαγιά του λόφου και άρχισε το έργο της κατεδάφισης. Αναφέρονταν ότι όσοι ήταν κατάκοιτοι κάηκαν ή ανατινάχτηκαν μέσα στα σπίτια. Πάντως μια ομάδα μηχανικών έμεινε στο χωριό για ένα δεκαπενθήμερο ανατινάζοντας μεθοδικά ή πυρπολώντας κάθε κατοικία.
Όταν δέκα μέρες μετά την αποχώρησή τους ο ρασοφόρος Καλόγερος με οδήγησε με ήρεμη υπερηφάνεια ανάμεσα στα χαλάσματα, ούτε ένα σπίτι δεν ήταν όρθιο. Οι Γερμανοί είχαν αφήσει τις τρεις εκκλησίες, αλλά ο δρόμος μας ήταν μπλοκαρισμένος σε κάθε βήμα μας από σωρούς από πέτρες και σπασμένα κεραμίδια ή κομμάτια από πιθάρια στα οποία αποθηκεύονταν το λάδι και το κρασί του χωριού. Στο δυσδιάκριτο πέρασμα των δρόμων του χωριού προχωρήσαμε πρώτα στην εκκλησία του ρασοφόρου Καλόγερου, τη μεγαλύτερη από τις τρεις. Ήταν απίστευτο να βρούμε ακόμα να κρέμονται στη θέση τους τις πλούσιες με ασήμι και επίχρυσες εικόνες τριγυρισμένες από μαραμένα λουλούδια. Έξω βρίσκεται σε κατάσταση σήψης με μυρωδιά που προκαλεί ναυτία ένα χοιρινό σφάγιο που κάηκε στον κοντινό στάβλο.
Από την εκκλησία, ο ρασοφόρος Καλόγερος με πήγε σε ένα σωρό από χαλίκια, τριγυρισμένο από κατάλοιπα από σπασμένες πέτρες, απομεινάρια από ό,τι αποτελούσαν πριν τέσσερις τοίχους, και τότε, στήνοντας στη μέση του τα κατάλοιπα μιας ξύλινης καρέκλας μ’έβαλε να καθίσω και ανασύροντας μια μικρή μποτίλια ρακί και μια ξύλινη κούπα σαν μεγάλη δαχτυλήθρα από την τσέπη του, είπε, με πλήρη συναίσθηση της δραματικής στιγμής αλλά όχι χωρίς αξιοπρέπεια, μ’ένα τόνο που ήταν ταυτόχρονα σοβαρός και κεφάτος:
-Λοιπόν, κύριε Αλέξη, πάντα έλεγα ότι κάποια μέρα θα σε καλωσόριζα στο σπίτι μου. Όπως βλέπεις δεν έμειναν πολλά αλλά μπορούμε τουλάχιστον να σου προσφέρουμε ένα ποτήρι.
Χαμογελάσαμε ο ένας στον άλλο και ήπιαμε στην ελευθερία, τη νίκη και στην τιμή του σπιτιού. Σύντομα μας περιτριγύρισαν μια μικρή ομάδα από πρώτες, δεύτερες και τρίτες εξαδέλφες του ρασοφόρου Καλόγερου κι ένα κοπάδι από εγγόνια που με κάποιο τρόπο ξεπήδησαν οπό τα χαλάσματα. Καλή λευτεριά ψιθύρισαν καθώς αδειάζαμε τα ποτήρια μας.3
Η συμμετοχή της εκκλησίας της Κρήτης (Επισκόπων, Ιερέων, Διακόνων, Μοναχών και Ιερομονάχων), στη Μάχη της Κρήτης και την Αντίσταση που ακολούθησε, έδωσε το έναυσμα στους Κρητικούς για αγώνες και θυσίες, απέναντι σε έναν βάρβαρο κατακτητή, διαποτισμένο με τις ιδέες του φασισμού και ναζισμού.
Κάθε κρητική οικογένεια θρηνεί έναν τουλάχιστον νεκρό τα χρόνια 1941-1945, θύμα της ναζιστικής ιδεολογίας της «συλλογικής ευθύνης».
Η αυτοθυσία των ιερωμένων και τα οράματα που μεταλαμπάδευσαν στις νεότερες γενιές μάς επιτρέπει να πούμε πως, η θέση που βρίσκονται τα μνήματά τους στο χώμα μένει και θα μένει πάντα «ζεστή».
1 Γεώργιος Κάββος, Γερμανοϊταλική κατοχή και Αντίσταση Κρήτης 1941-1945, Ηράκλειο 1991, σελ. 24
2 Μάρκος Πολιουδάκης, Μαρτυρολόγιο νομού Ρεθύμνου 1941-1945, Ρέθυμνο 2008, σελ. 68
3 Άλεξ Ρέντελ, Ραντεβού στην Κρήτη, Λονδίνο 1953, σελ.209-210
* O Γεώργιος Α. Καλογεράκης είναι δρ Πανεπιστημίου Ιωαννίνων, διευθυντής Δημοτικού Σχολείου Θραψανού Πεδιάδος.