Θεωρούμε δεδομένο, ένα αξίωμα της ζωής, ότι η γυναίκα είναι εκείνη που δίδει ζωή και διαιωνίζει το ανθρώπινο γένος. Ως ισότιμη δε με τον άνδρα, δικαιούται να έχει την αγάπη και την αμοιβαιότητα στην προσωπικότητά της, η οποία έχει υμνηθεί από τη λογοτεχνία και την Τέχνη, διαχρονικά. Χρέος, λοιπόν, είναι, εκ μέρους του κοινωνικού συνόλου, να τυγχάνει η γυναίκα της αγάπης και του σεβασμού.
Και ενώ, όπως διαπιστώνεται σήμερα, σε ορισμένες χώρες οι γυναίκες στρατεύονται, όπως οι άνδρες, αλλά σε θέσεις και ρόλους, ώστε να μην κινδυνεύει η ζωή τους, ειδικά σε μάχες, υπάρχουν ιστορικές περίοδοι, κατά τις οποίες, οικεία βουλήσει, συμμετέχουν με διάφορες μορφές, ακόμα και ένοπλα.
Συγκεκριμένα, η γυναίκα προσφέρει στους πολεμιστές τροφή, περίθαλψη στους τραυματίες όλων των εμπολέμων, ομοεθνών και εχθρών. Κακοπαθεί, αλλά συμπάσχει, συναγωνίζεται με τον τρόπο της, μένει στα μετόπισθεν και φροντίζει την οικογένεια.
Ορισμένες φορές, υπερβαίνει το φυσικό της ρόλο και συμμετέχει ενεργά και αυτοβούλως στον πόλεμο, όπως η γυναίκα της Πίνδου, το 1940, με την ίδια γενναιότητα, αυτοθυσία και μεγαλοψυχία, και μάλιστα με ελεύθερη επιλογή, χωρίς να το επιτάσσει ο νόμος.
Κατά συνέπεια, είναι δύσκολο, με τρόπο αντικειμενικό και εκτενή να περιγράψουμε ή να παρουσιάσουμε αναλυτικά την εμπόλεμη συμμετοχή της. Κι αυτό, γιατί, εκτός από σκόρπια δημοσιεύματα και ορισμένες αναφορές, σε επετείους ή σε εφημερίδες, δεν έχει γίνει ενδελεχής και εκτενής μελέτη για τη συμμετοχή της στον πόλεμο.
Εκ μέρους μας, στην προσπάθειά μας να καταγραφούν μαρτυρίες πρωταγωνιστών της Μάχης Κρήτης και της Εθνικής Αντίστασης, έχουμε μαρτυρίες και ορισμένων ηρωικών γυναικών, αναφορά των οποίων θα γίνει, ειδικά ως προς τη Μάχη της Κρήτης και της Αντίστασης, σε συνάρτηση και με άλλα δημοσιεύματα.
Μάχη της Κρήτης
Κατ’ αρχάς, σε γενικές γραμμές ο ρόλος της γυναίκας είναι πολύμορφος και στη Μάχη της Κρήτης και στην Εθνική Αντίσταση. Επιγραμματικά, μπορούμε να αναφέρουμε ότι o κυριότερος ρόλος της σύγκειται στο να βοηθήσει την τροφοδοσία των μαχητών, να βοηθήσει την περίθαλψη των τραυματιών. Ελάχιστες γυναίκες μόνο πήραν μέρος ένοπλα στον αγώνα, άλλες εκτελέστηκαν ή εστάλησαν σε γερμανικά στρατόπεδα συγκέντρωσης.
Συγκεκριμένα, ο ομαδάρχης του ΕΑΜ-ΕΛΑΣ Γιώργης Δαφέρμος, που έλαβε μέρος κατά τη Μάχη της Κρήτης στον Κοψά της Επισκοπής Χερσονήσου, στη μαρτυρία του, στο βιβλίο μας, με τη συνάδελφο και συνεργάτρια Αθανασία Ψαρουλάκη, «Τα λημέρια του ΕΛΑΣ», μας αναφέρει κατά λέξη:
«Ο ρόλος των γυναικών ήταν πολύ σοβαρότερος. Πρώτα-πρώτα δεν εμποδίζανε τον άντρα τους να πάει στον πόλεμο, δεν του λέγανε “Μην πας”. Δεύτερο, αυτές ζυμώνανε και τροφοδοτούσανε το στρατό που υπήρχε εκεί. Δεν είναι μικρό πράμα, δηλαδή. Και πολλές φορές, και αρρωστημένες ακόμα γυναίκες, αφήνανε τα παιδιά-ν-τος, για να ζυμώσουνε και να δώσουνε ψωμί, φαΐ, να μαγειρέψουνε, προπάντων κρέατα, για να μην έχουνε ζουμιά τα φαγητά, μόνο έτσι, κρέας βραστό. Χρησιμοποιούντανε και ως νοσοκόμες. Γυναίκες, που ούτε ξέρανε και τι θα πει περίθαλψη, και καταφέρνανε περίφημα το ρόλο του νοσοκόμου».
Συνεχίζοντας την αφήγησή του, που ισχύει και για τους τρεις τομείς Χανιά, Ρέθυμνο και Ηράκλειο, μας λέει ότι «οι γυναίκες αυτές τα πάντα κατευθύνανε. Λέγοντας τα πάντα, όταν δεν εμποδίζεις το παιδί σου ή δεν εμποδίζεις τον άντρα σου να πάει να πολεμήσει κι όταν πας εκεί, πλύνεις τα ρούχα τα ματωμένα, γιατί ’τανε πλιο καθαριότητα παρά να βρισκότανε στο καλύτερο νοσοκομείο. Ήτανε ένα σχολείο, το ’χαν αδειάσει και το ’χανε βάλει όλο κρεβάθια. Των παιδιών τος τα κρεβάθια παίρναν οι γυναίκες και τα κάνανε φορεία και κρεβάθια για τσ’ αρρώστους και τω Γερμανώ» (σ. 29). Αναφέρει, μάλιστα, μια συγκεκριμένη κοπέλα, ονόματι Κομποράκη, αργότερα προϊσταμένη στο νοσοκομείο “Μεταξά”, όταν πήγε ένας Γερμανός, ο Μαξ «να τση βάλει χέρι και του ’στραψε μια στα μούτρα του Γερμανού. Είχε το θάρρος, δηλαδή να τον χαστουκίσει».
Ένοπλες γυναίκες στη Μάχη της Κρήτης αναφέρονται μόνο δύο: Η Βακάκη Αντωνία, σύζυγος Δημητρίου και η Βακάκη Ελένη του Γεωργίου, από τον Τραχινιάκο Χανίων, που πήραν μέρος στη μάχη, στο φαράγγι της Καντάνου.
Εκτελέσεις γυναικών, μετά τη Μάχη ή κατά τη διάρκειά της εγίνανε. Στις 25 Μαΐου 1941, ανάμεσα στους 50 εκτελεσμένους στα Μισίρια Ρεθύμνου, συγκαταλέγονται 17 γυναίκες. Στο Μάλεμε τρεις αδερφές Παρασχάκη, στο Γερακάρι δυο, ενώ στη Βιάννο, μετά τη μάχη της 12ης Σεπτεμβρίου, ανάμεσα στους τετρακόσιους ένα εκτελεσμένους άντρες, δυο μικρά κορίτσια που δεν πρόδωσαν τον πατέρα τους και δέκα εννιά γυναίκες εκτελεσμένες.
Εθνική Αντίσταση
Κατά τη διάρκεια της Εθνικής Αντίστασης, ο ρόλος της γυναίκας, εν πολλοίς, είναι όπως τον περιέγραψε ο Γιώργης Δαφέρμος.
Είναι η ίδια γυναίκα που έμεινε χήρα, μόνη, να μεγαλώνει τα παιδιά, να συμπαρασταθεί σε γονείς και τα αδέρφια της. Να θρηνήσει και να θάψει τον αγαπημένο της, να τον μοιρολογήσει. Πολλές έπρεπε να φροντίσουν το ανατιναγμένο σπίτι και να περισώσουν ό,τι απέμεινε στα ερείπια. Άλλες περισυνέλεξαν συγχωριανούς που επέζησαν από την εκτέλεση, για να τους περιθάλψουν.
Στο λημέρι, επίσης, ανέβαιναν ή έστελναν με παιδιά κοφίνια με τρόφιμα σε βουργιάλια στους αντάρτες στο λημέρι, που χτυπούσαν τους Γερμανούς. Έγραφαν στίχους και μαντινάδες για τους εκτελεσμένους ή για τις μάχες. Υπάρχουν, ακόμα, γυναίκες που εκτελέστηκαν, μετά από μάχες ή σαμποτάζ ή βασανίστηκαν, για να μαρτυρήσουν όσους συμμετείχαν στην Αντίσταση.
Άλλες φυλακίστηκαν στην Αγυιά ή πήγαν σε στρατόπεδα συγκέντρωσης της Γερμανίας, όπως η Μαρία Γλυμιδάκη, από τη Χρυσαυγή Χανίων, στο Άουσβιτς, απ’ όπου μεταφέρθηκε στο στρατόπεδο Ράβενσμπουκ, με τις αδελφές Μοσχογιαννάκη από το Ηράκλειο.
Ορισμένες κάηκαν, μαζί με τα σπίτια τους, ολοκαυτώθηκαν, από Γερμανούς και συνεργάτες τους, στην Καλή Συκιά Ρεθύμνου στις 6 Οκτωβρίου, μετά από τη μάχη του καπετάν Μπαντουβά, που έγινε δυο μέρες νωρίτερα. Στο Πάνω Χωριό της Ιεράπετρας εκτελέστηκε η Ξενούλα Γράσσου, 19 ετών και η Ευθυμία Καλαντζάκη, 65 ετών. Ως προς τον αριθμό των εκτελεσμένων γυναικών της Αντίστασης υπολογίζονται στον φρικτό αριθμό 1.200, ενώ άλλοι τις υπολογίζουν σε 1.113 και τους άνδρες σε 6.593.
Ομαδικές εκτελέσεις γυναικών, από τις πιο σκληρές, είναι η εκτέλεση 22 γυναικών στα Σκούρβουλα Ηρακλείου, στις 14 Αυγούστου 1944.
Η γυναίκα, ως προς τη συμμετοχή της, είναι πολύμορφη. Δουλεύει σε ασυρμάτους, για την επικοινωνία με τους Συμμάχους στη Μέση Ανατολή, όπως στην περιοχή της Σητείας, στο Μοναστήρι Τοπλού, σε όλο το διάστημα της Κατοχής. Τον Ιούνιο του 1944, οι Γερμανοί ανακαλύπτουν τη λειτουργία του πομπού και αρχίζουν τις συλλήψεις: Η Τερψιχόρη Χρυσουλάκη-Βλάχου, 18 ετών, εκτελείται στην Αγυιά.
Με την ίδια κατηγορία βασανίστηκε σκληρά και εκτελέστηκε η Ελένη Μαρκετάκη, 30 χρονών. Βασανίστηκε, επίσης, σκληρά η Κατίνα Ελευθεράκη-Παπαδάκη, καθώς και η Βιργινία Γαλανουδάκη-Κανέλου, η λεγόμενη «μπέλλα Βιρτζίνια», από τον Άγιο Νικόλαο, που συγκέντρωνε χρήματα για την Αντίσταση.
Οργανωμένες στο ΕΑΜ, με αντιστασιακή και πολιτική δράση, υπήρξαν, μεταξύ των άλλων, η Ευαγγελία Κλάδου από τ’ Ανώγεια, στο ΕΑΜ-ΕΛΑΣ και το Κ.Κ.Ε. Αργότερα, το 1947, βγήκε στο βουνό, με τον Δημοκρατικό Στρατό του Εμφυλίου και σκοτώθηκε στα Λευκά Όρη Χανίων, στις 6-12-1949.
Η Μαρία Λιουδάκη, από τη Λατσίδα, σπουδαία δασκάλα και λαογράφος, οργανώθηκε στην «Εθνική Αλληλεγγύη» και το 1947 εκτελέστηκε στο Ηράκλειο. Μαζί της εκτελέστηκε η Μαρία Δρανδάκη, δασκάλα επίσης, από την Ιεράπετρα, οργανωμένη και εκείνη στην “Εθνική Αλληλεγγύη”.
Πολλές γυναίκες, επίσης, ήταν οργανωμένες στην ΕΠΟΝ και το ΕΑΜ, όπως η Κρήτη Σμπώκου που συμμετείχε και στον αντιδικτατορικό αγώνα και η Δέσποινα Σκαλοχωρίτου.
Οι δυο μαθήτριες, επίσης, από το Ηράκλειο, Επονίτισσες, η Βαγγελιώ Φωτιάδου και η Βαγγελιώ Αρμενάκη, που εκτελέστηκαν στο γήπεδο του ΟΦΗ, τον Απρίλη του 1948.
Η Κατίνα Σηφακάκη ή «η Κατίνα η μαμή», από το Ρέθυμνο, έδρασε στην ΕΠΟΝ και το ΕΑΜ. Από το 1944 περιέθαλπτε τον τραυματία Αρχηγό του ΕΛΑΣ Γιάννη Ποδιά, σε διαμέρισμά της στην Αθήνα, ως το 1947.
Ξεχωριστή είναι η περίπτωση του χωριού Χερσόνησος, στο οποίο, εκτός από τους τέσσερις αντάρτες του ΕΛΑΣ και τους πέντε ολοκαυτωμένους στα Στρατόπεδα της Γερμανίας, γυναίκες και άνδρες, πλην τριών οικογενειών, ήταν οργανωμένοι στο ΕΑΜ γι’ αυτό και έφερε από τους αντιπάλους την προσωνυμία «Μικρή Μόσχα».
Καθοδηγητής ήταν ο προαναφερθείς οπλαρχηγός του ΕΑΜ-ΕΛΑΣ Γιώργης Δαφέρμος. Ανάμεσά τους, σεμνύνομαι, χωρίς να υπεραίρομαι, ήταν και η μητέρα μου Ειρήνη Σανουδάκη, στην ΕΠΟΝ και το ΕΑΜ, καθώς και ο πατέρας μου Κωστής στον εφεδρικό ΕΛΑΣ Χερσονήσου. Απλώς αναφέρω, μια και ο λόγος περί γυναικών, ότι μετά τη δολοφονία του πατέρα μου, σε ηλικία 23 ετών, από παρακρατικούς, η μάνα μου, χήρα, 22 χρονών, με ένα παιδί 2 χρονών, αντί για παιδικά νανουρίσματα μου τραγουδούσε αντάρτικα τραγούδια. Σημειωτέον, ο πατέρας μου ετάφη χωρίς νεκρώσιμη ακολουθία, ως ΕΛΑΣίτης, και στη φακελωμένη μητέρα μου δεν δόθηκε ούτε επίδομα από την Πρόνοια, ως δήθεν αντεθνική ΕΑΜίτισσα.
Γυναίκες ξεχωριστές, που στάθηκαν στο πλευρό ανδρών αγωνιστών, υπήρξαν ορισμένες. Ανάμεσά τους θα ξεχωρίζαμε τη Χαρίκλεια Δραμουντάνη, γυναίκα του Αρχηγού Ανωγείων Γιάννη Δραμουντάνη-Στεφανογιάννη. Σχετικό βίντεο συμπεριλαμβάνουμε στο Βίντεο-Αρχείο μας της Αντίστασης, καθώς και το βιβλίο μαρτυρία της που εκδώσαμε με τον τίτλο «Η Ανωγειανή γυναίκα στην Αντίσταση».
Στο βουνό αντάρτισσες βγήκαν λίγες. Στην ομάδα του Αρχηγού καπετάν Γιάννη Ποδιά του ΕΛΑΣ, μετά τη διάσπαση του Νοεμβρίου 1943 από την ενωμένη ομάδα ΕΑΜ του Αρχηγού της Αντίστασης καπετάν Μανώλη Μπαντουβά, υπήρξαν έξι γυναίκες Βιανίτισσες. Η Ουρανία Παπουτσάκη που παντρεύτηκε και έμεινε στη Χερσόνησο η οποία δεν θέλησε να αφηγηθεί.
Η Μαρία Σπανογιαννάκη-Λαγουβάρδου, σύζυγος του οπλαρχηγού του ΕΛΑΣ Νίκου Λαγουβάρδου, μας μίλησε για τη δράση της, στην ομάδα γυναικών του Ποδιά, σε μια βιντεοσκόπηση, με την παρουσία και συμμετοχή στην καταγραφή του γιου της και γνωστού δημοσιογράφου Γιώργη Λαγουβάρδου. Βίντεο-μαρτυρία της έχουμε καταθέσει στο βίντεο-αρχείο της Αντίστασης, στη Βικελαία Δημοτική Βιβλιοθήκη.
Αντάρτισσες, επίσης, διέθετε η ομάδα του καπετάν Βασίλη Πατεράκη, Αρχηγού της Αντίστασης Σελίνου, φωτογραφία των οποίων διασώζουμε στο βιβλίο-μαρτυρία του «Ανεξάρτητοι αντάρτες».
Ξεχωριστή είναι η περίπτωση της «Μεγάλης Κατασκόπου», από το Ηράκλειο, κατά τη διάρκεια της Αντίστασης, της Κυβέλης Σεργίου, αποκληθείσας ως η «Μάτα Χάρι» της Ελλάδας. Η αφήγησή της έγινε στις 21 Ιουλίου 1993 και το βιβλίο-μαρτυρία της, με τίτλο «Η Μεγάλη Κατάσκοπος» εκδόθηκε το 2007 από τις εκδόσεις «Ταξιδευτής». Κατάσκοπος, όντως, με εμβέλεια δράσης τον Συμμαχικό παράγοντα, κατά τη διάρκεια του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου, αλλά και πρωτοπόρος του φεμινιστικού κινήματος.
Από μαθήτρια, καθώς ήταν ευκατάστατη, κυκλοφόρησε τη φεμινιστική εφημερίδα «Η γυναίκα», κάνοντας διαφώτιση φεμινιστική στις εργάτριες που δούλευαν στις σταφίδες. Αλλά και διά βίου διεκήρυσσε και αγωνιζόταν για την απελευθέρωση της γυναίκας και την απόκτηση των ίσων δικαιωμάτων της, ακόμα και στον έρωτα. Γεννημένη το 1921, μεγαλώνει με δασκάλες ξένων γλωσσών. Από την έναρξη της Κατοχής πείθεται από τους αρχηγούς των Μυστικών Υπηρεσιών, Γεώργιο Δουνδουλάκη και Μιχάλη Ακουμιανάκη, διά μέσου του Στυλιανού Γιαμαλάκη, να τοποθετηθεί ως γραμματέας και διερμηνέας-κατάσκοπος στα γραφεία της Κομαντατούρ Ηρακλείου, στο Γραφείο Διοίκησης Ηρακλείου, ως γνώστρια της γερμανικής γλώσσας.
Από τα συρτάρια της Kommantatur, είτε φωτογράφιζε τα έγγραφα είτε τα παρέδιδε τα ίδια στον, επίσης, οργανωμένο στην Αντίσταση Αρμένη Κεβόρκ Μαδανιάν ή τον Ακουμιανάκη. Μεταδιδόταν το έγγραφο στο στρατηγείο Μέσης Ανατολής και, πριν επιστρέψει ο διοικητής, το είχε τοποθετήσει η Σεργίου στο συρτάρι, στη θέση του.
Συνοπτικά θα αναφέρουμε γεγονότα από τη δράση της. Οι πληροφορίες που έδωσε το 1942 για τις κινήσεις και θέσεις του Γερμανού Στρατηγού Romel, στην έρημο της Αφρικής και την κατάστασή του, ιδίως μετά από τα σαμποτάζ του έτους, στα αεροδρόμια Ηρακλείου και Καστελλίου, βοήθησαν τον αγώνα των Συμμάχων στην Αφρική. Συντονισμένη η Σεργίου με την RAF, βρετανική πολεμική αεροπορία, συνέβαλε στο να βυθιστούν 27 γερμανικά πλοία που έπλεαν στο Λιβυκό πέλαγος.
Το ίδιο συνέβη το 1944, με το γερμανικό πλοίο, έμφορτο με πυρομαχικά, στο λιμάνι του Ηρακλείου, που χτυπήθηκε από την RAF και τα σημάδια της έκρηξης είναι ορατά μέχρι σήμερα στο ερειπωμένο ξενοδοχείο «Μίνως» του λιμανιού Ηρακλείου.
Όλα τα σαμποτάζ, γενικώς, στην Κρήτη, έγιναν με τις πληροφορίες για τις κινήσεις των Γερμανών που υπήρχαν στην Κομαντατούρ Ηρακλείου, από την Κυβέλη Σεργίου.
Η Σεργίου οργάνωσε, επίσης, πάρτι νεαρών Γερμανών στη βίλα «Αριάδνη», της Κνωσού, κατοικία του Γερμανού Διοικητή Κράιπε, όπου η αγγλική κατασκοπεία έλαβε γνώση για τις κινήσεις του Διοικητή Κράιπε, και υλοποιήθηκε η «Απαγωγή» του.
Με παρέμβασή της, σώθηκαν πολλοί πατριώτες από το εκτελεστικό απόσπασμα, ενώ από υποψίες που είχαν οι Γερμανοί για το ρόλο της, συνελήφθη δυο φορές και κλείστηκε στην Γκεστάπο, για να αποκαλύψει τους συνεργάτες, χωρίς να τους μαρτυρήσει. Από μαρτυρίες άλλων, που έχουμε καταγράψει, όπως του Γιώργη Τυράκη, βασικού συντελεστή της «Απαγωγής Κράιπε», πληροφορούμεθα ότι, με παρέμβασή της στον φρούραρχο Ηρακλείου, αποφεύχθηκε η ανατίναξη του Λιμένος Ηρακλείου, καθώς έφευγαν οι Γερμανοί από το Ηράκλειο, τον Οκτώβριο του 1944.
Μεταφέροντας, τέλος, γερμανικό οπλισμό και αυτόμολους, ένα Γερμανό και ένα Ιταλό, ανέβηκε αντάρτισσα με την ομάδα του καπετάν Βασίλη Κωνιού, οπλαρχηγού του Αρχηγού καπετάν Μανώλη Μπαντουβά, όπως ιστορείται και φωτογραφικά στο βιβλίο-μαρτυρία μας «Η ζωή μας είναι οι άλλοι», του καπετάν Βασίλη Κωνιού, αρματωμένη με φυσεκλίκια και όπλο πολεμικό.
Η Κυβέλη Σεργίου όλη της τη ζωή, όπως ευτυχήσαμε να τη γνωρίσουμε προσωπικά και να συνεργαστούμε, έζησε και έδρασε στη ζωή και την αντάρα του πολέμου ισάξια με τον άντρα, αυτοβούλως και ελεύθερη.
Το ίδιο ισχύει για όλες τις γυναίκες της Κρήτης, κατά τη Μάχη της Κρήτης και Αντίστασης, όπου και αν αγωνίστηκαν. «Εκάστη εφ’ ω ετάχθη», κατά την ελεύθερη βούλησή τους.
Τα σωματεία των γυναικών, η τοπική πολιτική ηγεσία, η κοινωνία, αξίζει να θυμάται και να βρίσκει τρόπους να τιμά τις αγωνίστριες αυτές της Εθνικής Αντίστασης και της ζωής.
*Το κείμενο παρουσιάστηκε σε εκδήλωση της Αντιδημαρχίας Εθελοντισμού του Δήμου Ηρακλείου, στις 8-3-2025, με θέμα: Η γυναίκα στη Μάχη της Κρήτης και την Αντίσταση
Ο Αντώνης Σανουδάκης-Σανούδος είναι καθηγητής Ιστορίας και συγγραφέας