Ο Αντώνης Γιαμαλάκης γεννήθηκε το 1920 στο χωριό Μουσούτα Μονοφατσίου. Γιος του Κωνσταντίνου Γιαμαλάκη – Γιαμαλοκωσταντή και της Ειρήνης (Μουρτζάκη).
Έξι ήταν τα αδέρφια του. Ο Απόστολος, ο Μανόλης, η Μαρία, ο Γιώργος, η Στυλιανή και ο Ζαχαρίας. Μετακόμισε στο Ηράκλειο, γράφτηκε στην Εμπορική Σχολή και έμαθε να μιλά Αγγλικά, Γαλλικά και Γερμανικά.
Λόγω της γλωσσομάθειάς του, όταν η Κρήτη κατελήφθη από τους Γερμανοϊταλούς, οι κατακτητές τον προσέλαβαν διερμηνέα σε υπηρεσία του Φρουραρχείου Ηρακλείου, (τον Σεπτέμβριο του 1941). Ο Αντώνης Γιαμαλάκης, δεν έμεινε μεγάλο διάστημα στο Φρουραρχείο Ηρακλείου.
Βρήκε τρόπο και οι Γερμανοί τον μετέθεσαν ως διερμηνέα του Λοχαγού Διοικητή του Τοπικού Φρουραρχείου Αρκαλοχωρίου, (τον Σεπτέμβριο του 1942).
Ο Αντώνης Γιαμαλάκης εντάχθηκε στην Εθνική Αντίσταση, μεταφέροντας στα ηγετικά κλιμάκια των ανταρτών όλες τις σοβαρές πληροφορίες μέσω της αδερφής του Στυλιανής και της οικογένειας των Μουρτζάκηδων του χωριού Χανδρού.
Στις 13 Ιουλίου 1944, αποβιβάστηκε στην παραλία του Χούσακα ο Αμερικάνος Ταγματάρχης Μπιλ Ρόυς, με αποστολή την καταρράκωση του ηθικού των γερμανοϊταλών και την αυτομόλησή τους στις τάξεις των ανταρτών. Ο Αντώνης Γιαμαλάκης αποτέλεσε έναν από τους άντρες της ομάδος του Αμερικανού Ταγματάρχη, και ανέλαβε χρέη διερμηνέα του.
Η δράση του Αντώνη Γιαμαλάκη τους δυο τελευταίους μήνες της κατοχής δίπλα στον Ταγματάρχη Μπιλ Ρόυς, ήταν εξαιρετική. Σε μια τέτοια αποστολή αυτομόλησης ανώτερου αξιωματικού του εχθρού, ο Αντώνης Γιαμαλάκης συνελήφθηκε στη λεωφόρο Δικαιοσύνης του Ηρακλείου, στις 8 Οκτωβρίου 1944. Τη σύλληψή του υπέδειξε ο ανθυπολοχαγός Φραντς Στεπ, που είχε έλθει σε συμφωνία με τον Γιαμαλάκη για να λιποτακτήσει.
Με την αποχώρησή τους από το Ηράκλειο στις 11 Οκτωβρίου 1944, οι Γερμανοί τον πήραν μαζί τους και τον έκλεισαν στις φυλακές της Αγυιάς Χανίων. Ο Αντώνης Γιαμαλάκης υπέμεινε πολλά και φριχτά βασανιστήρια. Πέρασε από δίκη στο Ειδικό Στρατοδικείο της Αγυιάς, καταδικάστηκε σε θάνατο και εκτελέστηκε στις 27 Οκτωβρίου 1944 στην Αγυιά.
……………………..
Η αποβίβαση του Αμερικανού Ταγματάρχη Royce στον Τσούτσουρο στις 13 Ιουλίου 1944, συνοδεύτηκε από ένα ατυχές περιστατικό. Δεν κατόρθωσε να αποβιβαστεί ο διερμηνέας του. Η αποστολή του Ταγματάρχη ήταν να κατορθώσει, με το προπαγανδιστικό υλικό και το μικρό τυπογραφείο που έφερε μαζί του, να καταρρακώσει το ηθικό των Γερμανών και να πετύχει την αυτομόληση αξιωματικών και στρατιωτών του εχθρού.
Την θέση του διερμηνέα κατέλαβε ο 24χρονος Αντώνης Γιαμαλάκης, άριστος γνώστης τριών γλωσσών, της Αγγλικής, της Γερμανικής και της Γαλλικής. Η γνωριμία τους έγινε στη μάντρα του Καπετάν Σηφογιάννη, στη θέση «Καλόγερος», στα ορεινά της Κασταμονίτσας, το δεύτερο δεκαπενθήμερο του Ιουλίου 1944. Τον Ταγματάρχη συνόδευσε ως τον Οκτώβρη του 1944, όταν συνελήφθηκε από τους Γερμανούς στην κεντρική πλατεία της πόλης του Ηρακλείου, σε αποστολή αυτομόλησης Γερμανών αξιωματικών.
Τον Αντώνη Γιαμαλάκη θυμάται ο αντιστασιακός Κίμωνας Ζωγραφάκης: «…εφέρανε τα πράματα του Αμερικανού στη μάντρα του Σηφογιάννη.
Ένα μηχάνημα που έβγαζε χαρθιά με μαύρο και μπλε μελάνι. Κιβώτια με πάκους χαρθιά, μπογιές και πινέλα. Θυμούμαι πως έδωσε οδηγίες στσι δικούς μας να κατεβούνε στο Καστέλλι και να ζωγραφίσουνε στσι τοίχους ένα ρολόι να δείχνει δώδεκα παρά τέταρτο, δηλαδή τάξε και καλά Γερμανοί, ήρθε η ώρας σας να ξεκουμπιστείτε από την Κρήτη. Τη δουλειά την είχαμε ξανακάνει τον προηγούμενο μήνα με τον Μιχάλη Ακουμιανάκη. Θυμούμαι και τα γράψαμε στσι τοίχους και οι Γερμανοί εγλακούσανε την άλλη μέρα και τα σβήνανε.
Αυτή τη φορά ανάλαβε ο Μετζογιάννης. Την άλλη μέρα ήρθε ένας νεαρός από το Αρκαλοχώρι και ο Ταγματάρχης μας είπε ότι θα τόνε πάρει διερμηνέα. Τον είχε στείλει ο Γρηγόρης Μουρτζάκης από τη Χαντρού. Ήξερε τη γλώσσα, ένας νεαρός όμορφος και πολύ έξυπνος. Εμάθαμε αργότερα ότι τόνε πιάσανε οι Γερμανοί στο Ηράκλειο και τόνε σκοτώσανε στην Αγυιά. Θυμούμαι και τον ελέγανε Αντώνη…».1
Την συμμετοχή του Αντώνη Γιαμαλάκη στην ομάδα του Ταγματάρχη Bill Royce ως διερμηνέας αλλά και βασικός συνεργάτης στην προσπάθεια αυτομόλησης αξιωματικών και στρατιωτών του γερμανικού στρατού, καταγράφεται στις μαρτυρίες αυτοπτών μαρτύρων του επεισοδίου στον Ξυδά, τελευταία ημέρα παραμονής των κατοχικών δυνάμεων στο αεροδρόμιο Καστελλίου.
Ο Μανόλης Αποστολάκης από τον Ξυδά αφηγείται: «…με τον Αμερικανό Ταγματάρχη μιλούσα μέσω ενός νεαρού άνδρα. Μετέφραζε όσα του έλεγα και το αντίθετο. Ο Αντώνης (έμαθα μετά ότι τον έλεγαν Γιαμαλάκη και ήταν από το χωριό Μουσούτα του Αρκαλοχωρίου), με βοήθησε γιατί ήμουν και λίγο φοβισμένος από τα γεγονότα της συμπλοκής και το μήνυμα που με στείλανε να δώσω στη Μόνικα. Εξήγησα στον Αμερικανό τι έγινε με τη Μόνικα. Ο Αντώνης ακολούθησε τον Ταγματάρχη μέχρι την αρχαία Λύκτο και στη συνέχεια με τον Κωνιό, τον Χωροφύλακα Μακρυδάκη και τον Ταγματάρχη έφυγαν προς την Κασταμονίτσα…».2
Ο Μάρκος Λυδάκης από το χωριό Ξυδάς, θυμάται τον Αντώνη Γιαμαλάκη. Σε συνέντευξή του αναφέρει: «…εγώ ήμουνα κοπέλι, όταν έγινε η μάχη στον κεντρικό δρόμο από το Καστέλλι προς το χωριό μου Ξυδά. Θυμούμαι τότε και μας είπανε να φύγομε από το χωριό γιατί μπορεί να’ρθούνε οι Γερμανοί να το κάψουνε και να σκοτώσουνε όσους βρούνε. Εμείς τα κοπέλια κατεβήκαμε στο έμπα του χωριού να δούμε. Και βλέπομε να έρχεται ένα γερμανικό στρατιωτικό αυτοκίνητο, ανοιχτό ήτανε χωρίς ουρανό, με ένα αξιωματικό μέσα και τρεις τέσσερις απάνω.
Μετά την κατοχή εμάθαμε ότι ο αξιωματικός ήτανε Αμερικάνος και τον έλεγαν Μπιλ και στο αμάξι ήτανε ένας Μακρυδάκης, ο Κωνιός και ένας νεαρός που τόνε λέγανε Αντώνη Γιαμαλάκη από το Αρκαλοχώρι…».3
……………………………
Τον Αντώνη Γιαμαλάκη, απέστειλε στη μάντρα του Σηφογιάννη στα ορεινά της Κασταμονίτσας για να αναλάβει υπηρεσία στον Μπιλ Ρόυς, ο Γρηγόρης Μουρτζάκης από το χωριό Χανδρού. Αυτό έγινε ύστερα από υπόδειξη του Βρετανού αξιωματικού Συνδέσμου Άλεξ Ρέντελ ή Αλέξη. Ο Γρηγόρης Μουρτζάκης περιγράφει το γεγονός σε έκθεση εξετάσεώς του, στις 8 Ιουνίου 1945 ως εξής:
´Εγώ κατά το διάστημα της Κατοχής ηργαζόμην εις την Αγγλικήν υπηρεσίαν κατασκοπείας και κατά τον μήνα Αύγουστον με εκάλεσε ο Άγγλος Λοχαγός Άλεξ και μου είπε να του εύρω ένα άτομο το οποίο να γνωρίζη ή την Αγγλικήν ή την Γερμανικήν γλώσσαν, διατί επρόκειτο να τον χρησιμοποιήση ως διερμηνέα του Αμερικανού Ταγματάρχου Μπίλ ο οποίος είχε έλθει τας ημέρας αυτάς από την Μέση Ανατολή.
Αμέσως ειδοποίησα τον εξάδελφό μου Αντώνιο Γιαμαλάκην ο οποίος μετέβη και συνήντησε τον Αμερικανό και παρέμεινε ως διερμηνέας εις την υπηρεσίαν του. Μετά παρέλευσι 20 ημερών περίπου αφίχθη εκ Μέσης Ανατολής ο Γεώργιος Τερζάκης δια να χρησιμεύση ως διερμηνέας του Αμερικανού και τότε αυτός ανέθεσε εις εμένα και τον εξάδελφόν μου Αντώνην Γιαμαλάκην να μεταβούμε εις Ηράκλειον και να εύρωμεν διάφορα πρόσωπα εργαζόμενα εις γερμανικάς υπηρεσίας, δια να τα μυήσωμεν εις την υπηρεσίαν της κατασκοπείας και να εργασθούν κατόπιν εις το τμήμα της προσηλυτίσεως Γερμανών αξιωματικών προς αυτομόλησιν εις τους Συμμάχους.
Κατόπιν της εντολής αυτής, ήλθα με τον Γιαμαλάκην εις το Ηράκλειο και προ πάσης ενεργείας μας συννενοήθημεν με τον ιατρόν Γιαμαλάκην ο οποίος ανέλαβε να μυήση τον Γεώργιον Νίβαν και εγώ την Μαρίκα Κατεχάκη. Πράγματι μετέβην και συνήντησα την Κατεχάκην και της επρότεινα να πείσει Γερμανούς αξιωματικούς να αυτομολήσουν εις τους Άγγλους αλλά δεν εδέχθη διότι δεν είχε γνωστούς αξιωματικούς και αν την πρότασι αυτήν της την έκανα προ ολίγων ημερών θα έστελνε έναν Γερμανό Αξιωματικό ιατρό, που ήθελε να φύγη προς τους Άγγλους. Κατόπιν εγώ έφυγα από το Ηράκλειο και μετέβην εις το χωριό μου και με αντικατέστησε ο αδελφός μου Κωνσταντίνος. Κατά την 16ην Σεπτεμβρίου ήλθον εις το χωριό ο Γιαμαλάκης με τον αδελφόν μου για να κρυφθούν επειδή είχον προδοθεί εις τους γερμανούς και επρόκειτο να συλληφθούν. Κατόπιν ειδοποίησε ο Αμερικανός τον Γιαμαλάκην και τον αδελφό μου να έλθουν εις το Ηράκλειο και να συνεχίσουν την εργασίαν των και ήλθε μόνον ο Γιαμαλάκης, του αδελφού μου μη δεχθέντος να επιστρέψη διότι του είχε πάρει ο Αμερικάνος ένα μπιστόλι και το παρέδωσε εις τον Γερμανόν από τον οποίο το είχε πάρει, ο Γερμανός δε αυτός ήτο ο Κάτελμπεργκ.
Την παραμονήν της συλλήψεως του Γιαμαλάκη ήλθα στο Ηράκλειε για υπηρεσία της Αγγλικής κατασκοπείας και να βοηθήσω και τον Γιαμαλάκην εις την υπηρεσίαν του, δεν κατόρθωσα όμως να συναντηθώ μαζί του διότι την ημέρα της αφίξεώς μου εις Ηράκλειο ο Γιαμαλάκης ήτο με τον Αμερικανό εις τα Σπήλια και την επομένη το πρωί που ήλθε συνελήφθη από τους Γερμανούς και δεν τον ξανάδα. Μετά την σύλληψιν του Γιαμαλάκη, μετέβην με τον αδελφό του Γεώργιον και συνηντήσαμε την Μαρίκα Κατεχάκη εις την οποίαν είπαμε να φροντίση οπωσδήποτε δια να αφεθή ελεύθερος ο Αντώνης και αυτή μας είπε ότι δεν πρόκειται να πάθη τίποτε και να μη φοβούμαστε διότι δεν θα τον πειράξουν οι Γερμανοί.
Εμείς εξακολουθήσαμε τας ενεργείας μας δια την απελευθέρωσιν του Αντώνη αλλά δεν κατορθώσαμε τίποτα. Τας ημέρας αυτάς μας είπε η Κατεχάκη να πάμε μαζί της εις Φορτέτσα δια να πάρωμεν ένα Γερμανό αξιωματικό και να τον πάμε στους Άγγλους μαζί με 3 μπιστόλια τα οποία είχε κρύψει κάτω από το κρεβάτι του Γερμανού.
Ενώ επηγαίναμε με το αυτοκίνητο του Τσαρλαμπά εις την Φορτέτσα με την Κατεχάκη, μας σταμάτησαν οι Γερμανοί παρά κάτω από το νεκροταφείο διότι είχε γίνει μια φασαρία στον Άγιο Ιωάννη και παρ’όλας τας προσπαθείας μου, δεν με άφηναν οι Γερμανοί να περάσω και επέστρεψα πίσω, έμεινε δε εκεί η Κατεχάκη.
Έκτοτε δεν είδα πλέον την Κατεχάκη και όταν μια μέρα πήγα στο σπίτι της και την ζήτησα, μου είπε η μαμά της ότι την έχουν κρατήση οι Γερμανοί μέσα για την υπόθεσι του Γιαμαλάκη. Προηγουμένως κατά τον μήνα Σεπτέμβριον 1944 είχε συλληφθεί από την Γερμανικήν Μυστική Αστυνομία ο Γιαμαλάκης και τη επεμβάσει της Κατεχάκη και άλλων πολλών προσώπων αφέθη ελεύθερος.
Επίσης δεν γνωρίζω ποίος είναι αυτός που επρόδωσε τον Γιαμαλάκην και τον Νίβαν εις τους Γερμανούς. Άλλο τι δεν έχω να προσθέσω και γράμματα γνωρίζω.
Τω ανεγνώσθη και βεβαιωθείσα υπογράφεται
ο εξετασθείς
Γρηγόρης Μουρτζάκης»
…………………………………..
Ο Αντώνης Γιαμαλάκης, σχεδόν αμέσως με την άφιξη στην Κρήτη του Αμερικανού ταγματάρχη Μπιλ Ρόυς, ανέλαβε τον ρόλο του διερμηνέα δίπλα του. Η αποστολή του Αμερικανού ήταν να καταρρακώσει το ηθικό των κατοχικών στρατευμάτων (με αφίσες, προκηρύξεις κλπ.) και να προσπαθήσει να πείσει Γερμανοϊταλούς αξιωματούχους να αυτομολήσουν στα συμμαχικά στρατεύματα. Ο Αντώνης Γιαμαλάκης είχε αναλάβει με τη σειρά του, μετά την περιπλάνηση με τον Ρόυς στον Ψηλορείτη τον Αύγουστο του 1944, και την αποχώρηση των Γερμανών από το αεροδρόμιο Καστελλίου τον Σεπτέμβριο του 1944, υπηρεσία στην πόλη του Ηρακλείου με προτάσεις αυτομόλησης σε συγκεκριμένους Γερμανούς αξιωματικούς. Στις αρχές Οκτωβρίου, με τη συνδρομή του Γεωργίου Χατζηδάκη – Νίβα, της Ελευθερίας Φρουδαράκη, διερμηνέως στο γραφείο Διοικήσεως Χωροφυλακής Ηρακλείου και της Σμαράγδας Βογιατζάκη, δακτυλογράφου στο ίδιο γραφείο, πείθουν τον Γερμανό ανθυπολοχαγό Στεπ να αυτομολήσει. Το σχέδιο ήταν να τον παραλάβουν έξω από τα γραφεία του Φρουραρχείου Ηρακλείου (Kreiskommandantur). Τα γραφεία στεγάζονταν τότε, στο σημερινό κατάστημα των δικαστηρίων Ηρακλείου επί της λεωφόρου Δικαιοσύνης. Και ενώ όλα είχαν προετοιμαστεί με κάθε λεπτομέρεια και η παραλαβή του Στεπ είχε οριστεί στις 8 Οκτωβρίου το απόγευμα, ο διπρόσωπος Γερμανός Ανθυπολοχαγός Φραντς Στεπ, προδίδει τους Έλληνες πατριώτες και συλλαμβάνονται. Στις ραφές του εσωτερικού πουκαμίσου του Αντώνη Γιαμαλάκη, οι Γερμανοί ανακαλύπτουν έγγραφα με ονόματα Γερμανών αξιωματούχων και επιστολές που είχε υπογράψει ο Μπιλ Ρόυς.
Σε τρεις ημέρες, στις 11 Οκτωβρίου 1944 οι κατοχικές δυνάμεις αποχωρούν από το Ηράκλειο. Μαζί τους παίρνουν και τον Αντώνη Γιαμαλάκη, τον Γεώργιο Χατζηδάκη – Νίβα και την Ελευθερία Φρουδαράκη. Τη Σμαράγδα Βογιατζάκη δεν συνέλαβαν, γιατί είχε ειδοποιηθεί και είχε καταφύγει στις τάξεις των ανταρτών.
Οι Γιαμαλάκης, Χατζηδάκης και Φρουδαράκη, κλείνονται στις φυλακές της Αγυιάς Χανίων. Στις φυλακές της Αγυιάς έδρευε το Γερμανικό Στρατοδικείο. Οι τρεις πατριώτες, το δεύτερο δεκαήμερο του Οκτωβρίου, δικάζονται έχοντας δικηγόρους Γερμανούς δικηγόρους υπηρέτες του ναζισμού και φασισμού, (δικηγόροι στο Στρατοδικείο της Αγυιάς μπορούσαν να είναι μόνο Γερμανοί). Η απόφαση εκδίδεται στις 21 Οκτωβρίου. Ο Αντώνης Γιαμαλάκης και ο Γεώργιος Χατζηδάκης – Νίβας καταδικάζονται σε θάνατο και η Ελευθερία Φρουδαράκη σε φυλάκιση πέντε (5) ετών. Στις 27 Οκτωβρίου 1944 το παλικάρι ο Αντώνης Γιαμαλάκης και ο Γεώργιος Χατζηδάκης – Νίβας εκτελούνται στον χώρο εκτελέσεων της Αγυιάς.
Η γερμανόφιλη εφημερίδα των Χανίων ΠΑΡΑΤΗΡΗΤΗΣ, με ημερομηνία 28 Οκτωβρίου 1944, καταγράφει την εκτέλεση του Αντωνίου Γιαμαλάκη στην Αγυιά την Παρασκευή 27 Οκτωβρίου 1944, με την παρακάτω ανακοίνωση:
«ΑΝΑΚΟΙΝΩΣΙΣ
Οι Έλληνες Αντώνιος Γιαμαλάκης και Γεώργιος Νίβας εξ Ηρακλείου κατεδικάσθησαν την 21.10.1944 υπό εκτάκτου Στρατοδικείου του Διοικητού της οχυράς θέσεως της Κρήτης εις θάνατον δια την από κοινού συνεχιζομένην προσπάθειαν λιποταξίας γερμανών στρατιωτών, ομού με την συνεχιζομένην υποστήριξιν του εχθρού και διανομήν προκηρύξεων. Η απόφασις εξετελέσθη την 27.10.1944
Ο ΔΙΟΙΚΗΤΗΣ ΤΗΣ ΟΧΥΡΑΣ ΘΕΣΕΩΣ ΤΗΣ ΚΡΗΤΗΣ».
Στην εφημερίδα ΝΙΚΗ του Ηρακλείου, στις 25 Νοεμβρίου 1944 ο Π. Κερδαίος (ψευδώνυμο του αντιστασιακού Θεοχάρη Σαριδάκη), γράφει σε μικρή στήλη τα παρακάτω για τον Αντώνη Γιαμαλάκη:
«ΟΙ ΗΡΩΙΚΟΙ ΝΕΚΡΟΙ
ΑΝΤΩΝΙΟΣ ΓΙΑΜΑΛΑΚΗΣ
Και νέον θύμα της βαρβαρότητος και της βίας μας αναγγέλλεται από τα Χανιά. Ο Αντώνιος Γιαμαλάκης εκ της πόλεώς μας. Συλληφθείς εν τη εκτελέση του καθήκοντός του προς την Πατρίδα εις Ηράκλειον ετυφεκίσθη εις τας φυλακάς Χανίων προ 25 ημερών.
Την οικογένειαν του ήρωος συλλυπούμεθα θερμώς ευχόμενοι εις αυτήν, την εξ ύψους παρηγορίαν.
Π. ΚΕΔΡΑΙΟΣ».
Οι προσπάθειες του Αμερικανού Ταγματάρχη Μπιλ Ρόυς και των ανδρών της Αντίστασης να πετύχουν την απελευθέρωση του ήρωα Γιαμαλάκη, χρηματίζοντας Γερμανούς αξιωματούχους και φύλακες των φυλακών της Αγυιάς, δεν είχαν αποτέλεσμα. Έτσι, εκείνο το πρωινό της Παρασκευής 27 Οκτωβρίου 1944, ο εικοσιτετράχρονος Αντώνης, έπεσε από τα βόλια βάρβαρων κατακτητών, εκτελώντας το χρέος του προς την πατρίδα, ψάλλοντας τον Εθνικό ύμνο.
1 Διήγηση Κίμωνα Ζωγραφάκη, Γούβες, Ιούλιος 2012.
2 Μαγνητοφωνημένη διήγηση του δασκάλου Εμμανουήλ Αλεξάνδρου Αποστολάκη, Ηράκλειο, 10 Ιουλίου 2002.
3 Μαγνητοφωνημένη διήγηση του Μάρκου Λυδάκη, Ξυδάς, 25 Νοεμβρίου 2013.
* O Γεώργιος Α. Καλογεράκης είναι δρ Πανεπιστημίου Ιωαννίνων, διευθυντής Δημοτικού Σχολείου Θραψανού Πεδιάδος