Τον Σεπτέμβριο του 1944, ξεκίνησε να ξετυλίγεται το κουβάρι της αποχώρησης των κατοχικών στρατευμάτων και της σύμπτυξής τους στο Ηράκλειο αρχικά και στη συνέχεια στην «Οχυρά Θέση Χανίων». ΄Ετσι, από τις πρώτες ημέρες του Σεπτεμβρίου, οι άντρες της Βέρμαχτ άρχισαν να αποσύρονται από τον νομό Λασιθίου και την ύπαιθρο του νομού Ηρακλείου και να συμπτύσσονται στην πόλη του Ηρακλείου. Αυτό επιτεύχθηκε χωρίς συμπλοκή των ανταρτών με τους Γερμανούς και οι κινήσεις ολοκληρώθηκαν στα τέλη Σεπτεμβρίου.
Με διαταγή του Λοχαγού Γεωργίου Κάββου (13 Σεπτεμβρίου 1944), Επιτελάρχη της Στρατιωτικής Διοικήσεως Ηρακλείου, συγκροτήθηκε ομάδα 300 αντρών από άντρες της Ανεξάρτητης Ομάδος Ανωγείων Α.Ο.Α., αντρών της Ανταρτικής Ομάδος Κρουσώνα και της ομάδος Γωνιών Μαλεβιζίου, με αποστολή να κινηθεί στο Μετόχι Κεφαλογιάννη για να παρενοχλεί τα γερμανικά στρατεύματα όταν διαταχθεί, στις προσπάθειες σύμπτυξής τους. Επικεφαλής των ανδρών ήταν ο Χριστομιχάλης Ξυλούρης (Ομάδος Ανωγείων), ο Μενέλαος Ξυλούρης (Ομάδος Κρουσώνα) και ο Θωμάς Νάθενας (Ομάδος Γωνιών).
Την επόμενη ημέρα 14 Σεπτεμβρίου 1944, το απόσπασμα των 300 ανδρών βρίσκονταν στη θέση Μετόχια Τσαλικάκι και Γιοφυράκια. Από κακή συνεννόηση, οι άντρες της Ομάδας Κρουσώνα άνοιξαν πυρ εναντίον γερμανικής περιπόλου, ενώ οι διαταγές ήταν να αποφύγουν σύγκρουση με τον εχθρό. Το αποτέλεσμα της μικρής αυτής σύγκρουσης ήταν ο διαχωρισμός της ομάδας των 300 αντρών. Η Ομάδα Ανωγείων μετακινήθηκε στην περιοχή Αξίπετρα Καβροχωρίου, η Ομάδα του Κρουσώνα στις Κορφές και η Ομάδα Γωνιών στις Γωνιές.
Στις 15 Σεπτεμβρίου 1944, οι άντρες της Ανωγειανής Ομάδας συγκρούστηκαν με γερμανική περίπολο δύναμης 15 ανδρών στην τοποθεσία Αξίπετρα. Ο Αρχηγός της Ομάδας Καπετάν Χριστομιχάλης Ξυλούρης με τους άντρες του, εξουδετέρωσαν την περίπολο. Όλοι οι Γερμανοί σκοτώθηκαν και στο τέλος της μάχης η ομάδα συμπτύχθηκε στη Μονή Γοργολαϊνη.
Μετά τη μάχη στα Αξίπετρα, ο Στρατιωτικός Διοικητής Ηρακλείου Αντισυνταγματάρχης Ανδρέας Νάθενας με τη σύμφωνη γνώμη του επικεφαλής της αγγλικής αποστολής στην Κρήτη Αντισυνταγματάρχη Τομ Ταμπάμπιν και του Αρχηγού Ανωγείων Καπετάν Μιχάλη Ξυλούρη, αποφασίζουν να σταλεί ένα τμήμα από 50 άντρες στο Ρέθυμνο με αρχηγό τον Νικόλαο Σταυρακάκη και να τεθούν στη διάθεση του Στρατιωτικού Διοικητού Ρεθύμνου Αντισυνταγματάρχη Χρήστου Τζιφάκη. Το τμήμα αναχώρησε για τον Μυλοπόταμο αρχικά και στη συνέχεια για την πόλη του Ρεθύμνου στις 17 Σεπτεμβρίου 1944.
Η σχετική διαταγή του Χριστομιχάλη Ξυλούρη ανέφερε τα εξής:
«Ε. Ο. Κ. Άνω Μυλοποτάμου. Ομάς Ανωγείων. 16.9.1944
Διαταγή
Προς τον Στρατ. Υπεύθυνον και Τοπικάς Επιτροπάς
Ε. Ο. Κ. Διαμερίσματος Άνω Μυλοποτάμου
Κατόπιν Εντολής του Αρχηγού των εν Κρήτη Αγγλικών Υπηρεσιών και δ/γής ημών τοποθετούμεν τον Νικόλ. Σταυρακάκην, Αρχηγόν Ομάδος, ως Αρχηγόν του εν τη περιφερεία Ανωγείων ευρισκομένου υπολοίπου της Ομάδος Ανωγείων και των εν τω Διαμερίσματι ανδρών, όστις από σήμερον τίθεται εις τας Διαταγάς του Στρατ/κού Διοικητού Νομού Ρεθύμνης.
Ο Γενικός Αρχηγός Ομάδος Ανωγείων Μ. ΞΥΛΟΥΡΗΣ».
Στις 18 Σεπτεμβρίου, με διαταγή του Τομ Ταμπάμπιν και του Ανδρέα Νάθενα, ο Αρχηγός της Ομάδος Ανωγείων Χριστομιχάλης Ξυλούρης συγκρότησε νέο σώμα από 50 άνδρες και με τον ίδιο επικεφαλής κατευθύνθηκε στο μετόχι Χριστοδουλάκη λίγο έξω από την πόλη του Ηρακλείου και από εκεί κατέλυσε στην τοποθεσία Δρακουλιάρης. Η εντολή ήταν να επιτηρούν τον κεντρικό δρόμο από Ηράκλειο προς Κανλί Καστέλλι και να αναμείνουν ειδικές εντολές για την παραπέρα δράση τους.
Η σκέψη των Άγγλων Στρατιωτικών Συνδέσμων (ιδίως του Λοχαγού Άλεξ Ρέντελ ή Αλέξη), ήταν η ανωγειανή ομάδα των 50 ανδρών να επέμβει και να εμποδίσει την ανατίναξη του λιμανιού του Ηρακλείου από τους Γερμανούς.
Η επέμβαση του αποσπάσματος στο μεταξύ δεν χρειάστηκε, γιατί οι Γερμανοί ήρθαν σε συμφωνία και αντί χρηματικής αμοιβής, δεν ανατίναξαν το λιμάνι του Ηρακλείου.
Η διαταγή του Αντισυνταγματάρχη Ανδρέα Νάθενα προς τον Χριστομιχάλη Ξυλούρη και την Ομάδα του έλεγε τα εξής:
«Διαταγή προς την Ομάδα Ανωγείων
Κατόπιν πληροφοριών και αιτήσεως του Άγγλου Αξ/κού Αλεξάνδρου τεθείτε επί κεφαλής 50 ανδρών και κατευθυνθήτε προς πόλιν Ηρακλείου. θα σταθμεύσητε το πρώτον εις Μετόχι Κεφαλογιάννη και εκείθεν τμηματικώς τη οδηγία Συνδέσμων του ως άνω Άγγλου, θα εισέλθητε με πάσαν προφύλαξιν εντός της πόλεως, ίνα χρησιμοποιηθήτε δι’ υπηρεσίαν.
Αναφέρατε ημίν πέρας εισόδου εις την Πόλιν ως και το οίκημα εφ’ου θα εγκατασταθήτε και την υπηρεσίαν δι ήν προορίζεσθε.
Ο Άγγλος Συνάδελφος παρακαλείται όπως οσάκις επιθυμεί κίνησιν ανδρών των Ομάδων αιτείται ταύτην δι’εμού, ίνα μη επέρχεται σύγκρουσις εις την έκδοσιν των Διαταγών, καθόσον εγώ ως υπεύθυνος ρυθμίζω την κίνησιν των ανδρών όλων των Ομάδων, και ενδεχομένως να έχω διατάξη αντιθέτως από ότι διατάσσει ούτος.
Παρακαλώ όπως προ πάσης ενεργείας δι’εκτέλεσιν αποστολής συνεννοούμεθα από κοινού, ίνα η συνεργασία είναι αρμονικωτέρα και η επιτυχία συνεπώς πληρεστέρα.
Κοιν/σις: Ταγματάρχην κ. Αλέξην
Ο Στρατ/κός Διοικητής Νομού Ηρακλείου, ΝΑΘΕΝΑΣ ΑΝΔΡΕΑΣ».
Οι υπόλοιποι άντρες της Ομάδας Ανωγείων κατόπιν Διαταγής της Στρατιωτικής Διοικήσεως με επικεφαλής τον Γεώργιο Δραμουντάνη-Στεφανογιώργη μετακινήθηκε και κατέλυσε στο χωριό Ντουμπρουτζή για να χρησιμοποιηθεί ως εφεδρεία.
Στις 23 Σεπτεμβρίου 1944, το απόσπασμα των Ανωγειανών που βρίσκονταν στην τοποθεσία Δρακουλιάρης, πήρε εντολή από τον Ανδρέα Νάθενα και τον Άγγλο Λοχαγό Άλεξ Ρέντελ ή Αλέξη, να μετακινηθεί στην περιοχή Μετόχι Διαμαντή και από εκεί στην περιοχή της Φοινικιάς. Μαζί με το τμήμα της Ανωγειανής Ομάδας, ήταν και ο επικεφαλής της Αγγλικής αποστολής στην Κρήτη Τομ Ταμπάμπιν και άλλοι πέντε (5) Βρετανοί κομάντος.
Στις 30 Σεπτεμβρίου 1944, στις 3 η ώρα το απόγευμα, η Ομάδα Ανωγείων έδωσε μάχη στην τοποθεσία της Φοινικιάς Ηρακλείου με δύναμη Γερμανοϊταλών. Επικεφαλής της μάχης τέθηκε ο Αρχηγός της Ομάδος Χριστομιχάλης Ξυλούρης, που είχε και την ευθύνη της διεξαγωγής της.
Στις σελίδες 96-97 της «ΕΚΘΕΣΙΣ επί της δράσεως της Ενόπλου ομάδος αντιστάσεως Ανωγείων και ολοκλήρου του διαμερίσματος Επαρχίας Άνω Μυλοποτάμου, κατά την Μάχην της Κρήτης, το διάστημα της υποδουλώσεως και την περίοδον της απελευθερώσεως, υπογραφείσα υπό του Αρχηγού Χριστομιχάλη Ξυλούρη», η μάχη της Φοινικιάς περιγράφεται ως εξής:
«Ι. ΦΑΣΙΣ
Την 30ην Σ/ρίου 1944, οι σκοποί του Φυλακίου του Αποσπάσματος της Ομάδος Ανωγείων, ευρισκόμενοι επί της αμαξιτής Οδού, ανέφερον ότι Γερμανικόν αυτ/τον σύρον αντιαρματικόν πυροβόλον με προσωπικόν 4 Μελανοχιτώνας Ιταλούς, προσήγγιζεν εις τας θέσεις του Φυλακίου, ότε εδόθη Διαταγή από τον επικεφαλής του Αποσπάσματος εις τον Ανθ/γόν Κεφαλογιάννην Εμμαν. μετά δυνάμεως 10 ανδρών να προβή εις την αιχμαλωσίαν των Ιταλών. Μόλις το μικρόν τούτο Τμήμα επλησίασεν με μέτρα ασφαλείας πάντοτε εδέχθη πυρά πολυβόλων και Τυφεκίων εκ του τεθωρακισμένου οχήματος, οπότε έλαβεν διατάξεις Μάχης και δι’ επιθέσεως εφόνευσεν τους 4 Ιταλούς του οχήματος πυρπολυθέντος και απηνθρακωθέντος υπό των Πυρών της Ομάδος.
ΙΙ. ΦΑΣΙΣ
Μετά παρέλευσιν 10 περίπου λεπτών, ενεφανίσθησαν έτερα δύο τεθωρακισμένα αυτ/τα, σύροντα δύο αντιαρματικά πυροβόλα με μικράν δύναμιν Γερμανοϊταλών, τα οποία μόλις αντελήφθη το προκεχωρημένον Φυλάκιον των Παπαγιάννη Σκουλά, Γεωργίου Τυράκη και Ζαχαρία Χαιρέτη, μετά των 5 Άγγλων Κομμάντος, έσπευσεν δια κυκλωτικής ενεργείας και απέκοψεν την οδόν υποχωρήσεως, ότε οι Γερμανοϊταλοί ευρεθέντες μεταξύ δύο πυρών, ηναγκάσθησαν να παραδοθώσιν, μεταφερθέντες μετά των δύο πυροβόλων εις Κανλί-Καστέλλι, όπου ευρίσκετο η Έδρα της Στρατ/κής Διοικήσεως.
Οι Γερμανοί απώλεσαν κατά την μάχην ταύτην 4 Νεκρούς και 8 αιχμαλώτους, Λάφυρα δε δύο αυτοκίνητα και τρία αντιαρματικά Πυροβόλα. Η Ανταρτική Ομάς Ανωγείων έσχεν τας κάτωθι απωλείας κατά την Μάχην ταύτην.
Ν Ε Κ Ρ Ο Ι:
1) Μενέλαος Μ. Μανουράς. Εξ Ανωγείων.
ΤΡΑΥΜΑΤΙΑΙ: Ευάγγελος Αστυρακάκης. Εκ Τυλίσσου».
Μετά τη μάχη, ο Αρχηγός Ανωγείων Χριστομιχάλης Ξυλούρης συντάσσει έκθεση συμπλοκής την οποία στέλνει την ίδια ημέρα με αγγελιοφόρο στη Στρατιωτική Διοίκηση Ηρακλείου και στον Αντ/ρχη Ανδρέα Νάθενα. Η έκθεση αποτελείται από δύο σελίδες, συμπεριλαμβάνεται στα έγγραφα του δεύτερου τόμου του αρχείου της Ανωγειανής Ομάδας και αναφέρει τα εξής:
«ΕΚΘΕΣΙΣ ΣΥΜΠΛΟΚΗΣ 30/9/1944
Προς
την Στρατιωτικήν Διοίκησιν Νομού Ηρακλείου & Κανλί – Καστέλλι
Κύριε Διοικητά
Έχομεν την τιμήν να σας αναφέρωμεν ότι την 3ην απογευματινήν της 30ης Σεπτεμβρίου έλαβε χώραν συμπλοκή ολίγα μέτρα έξωθι του χωρίου Φοινικιά υπό τας ακολούθους συνθήκας.
Αυτοκίνητον έλκον αντιαρματικόν πυροβόλον επ’ ού επέβαινον 4 Ιταλοί φασίσται ως εκ των υστέρων εξηκριβώθη, επροχώρει προς το χωρίον Φοινικιά. Διέταξα τον Υπ/γό Κεφαλογιάννην Εμμ. να μεταβή προς την κατεύθυνσιν του αυτοκινήτου και να σταματήση τούτο.
Ο αρχηγός της περιπόλου πλησιάσας περί τα 30 μέτρα διέταξεν το αυτοκίνητον να σταματήση και τους άνδρας να παραδωθούν, αυτοί απήντησαν δια πυροβολισμού τυφεκίου. Επανέλαβε κλήσιν της παραδόσεως ο αρχηγός της περιπόλου και του απήντησαν δια πυρός και δια τρίτην φοράν διετάχθησαν να παραδοθούν χωρίς οι άνδρες να ρίξουν ούτε έναν πυροβολισμόν και τότε εδέχθημεν την πυρά του πολυβόλου και χειροβομβίδων. Ο αρχηγός της περιπόλου δέταξεν πυρά εναντίον του εχθρού προσέτρεξαν και άλλοι άνδρες της ομάδος μετά του υποφαινομένου.
Επηκολούθησε συμπλοκή ημισείας ώρας, αποτελέσμα της οποίας υπήρξεν:
α) Ο τραυματισμός των ανδρών της Ομάδος, του 1) Μενελάου Μιχ. Μανουρά και
2) Ευαγγέλου Αστυρακάκη, οίτινες και μετεφέρθησαν εις Ηράκλειον προς νοσηλείαν.
Β) Όλοι οι άνδρες του αυτοκινήτου εφονεύθησαν, το δε αυτοκίνητον ανεφλέγη εκ των πυρών μας καθότι ο εχθρός οχυρούμενος υπό και εντός του αυτοκινήτου δεν ήτο δυνατόν να εξοντωθή παρά να βληθή και το αυτοκίνητον.
Κατά την διάρκειαν της συμπλοκής εκλήθησαν επανειλημμένως να παραδοθούν παρ’ εμού αλλ’ ηρνήθησαν.
Από της αρχής μέχρι τέλους της συμπλοκής παρήτο αυτοπροσώπως και ο αντιπρόσωπος του Συμμαχικού Στρατηγείου Αντισυν/χης κ. Τομ
Μιχ. Ξυλούρης».
Η Μάχη της Φοινικιάς στις 30 Σεπτεμβρίου 1944, ήταν η τελευταία μάχη που έδωσαν οι άντρες της Ανεξάρτητης Ομάδος Ανωγείων Α.Ο.Α. με τα γερμανοϊταλικά στρατεύματα. Ακολούθησε στις 11 Οκτωβρίου 1944 η αποχώρηση των κατοχικών στρατευμάτων από το Ηράκλειο και η σύμπτυξή τους στην «Οχυρά Θέση Χανίων».
Στη μάχη της Φοινικιάς τραυματίστηκαν δύο αντάρτες, ο Μενέλαος Μιχαήλ Μανουράς και ο Ευάγγελος Αστυρακάκης. Μεταφέρθηκαν στο Πανάνειο Νοσοκομείο για νοσηλεία αλλά ο τραυματισμός του Μενέλαου Μανουρά ήταν βαρύτατος και το παλικάρι υπέκυψε τελικά στα τραύματά του. Ο Ευάγγελος Αστυρακάκης ανάρρωσε μετά από πολυήμερη νοσηλεία.
Ενώ στην ΕΚΘΕΣΗ της Ομάδος δεν αναφέρεται η παρουσία του επικεφαλής της Αγγλικής Αποστολής στην Κρήτη Αντισυνταγματάρχη Τομ Ταμπάμπιν, ο Χριστομιχάλης Ξυλούρης, στην «έκθεση συμπλοκής» που συνέταξε ο ίδιος, αναφέρει ότι η μάχη της Φοινικιάς έγινε με την παρουσία του.
Έντεκα ημέρες μετά τη Μάχη της Φοινικιάς, οι κατοχικές δυνάμεις εγκατέλειψαν το Ηράκλειο (στις 11 Οκτωβρίου 1944) και συμπτύχθηκαν στην «Οχυρά Θέση Χανίων». Την επόμενη ημέρα της απομάκρυνσής τους από την πόλη του Ηρακλείου, ο Στρατιωτικός Διοικητής Αντισυνταγματάρχης Ανδρέας Νάθενας σε προκήρυξή του προς τις ανταρτικές ομάδες και τους πολίτες των νομών Ηρακλείου και Λασιθίου, τόνιζε τα εξής:
«Εν Ηρακλείω τη 12-10-44, ΠΡΟΚΗΡΥΞΙΣ
Η λαχταρισμένη Ημέρα της Εθνικής Αναστάσεως Ανέτειλεν. Είμεθα πλέον ελεύθεροι. Η Βαρειά σκλαβιά του απαίσιου Κατακτητού ανήκει πλέον εις την Ιστορίαν.
Είμαι ευτυχής αλλά και υπερήφανος διότι εις εμέ έλαχεν η μοίρα να χαιρετήσω ελεύθερον τον ΛΑΟΝ της Πόλεως και του Νομού Ηρακλείου εξ ονόματος της Ελληνικής Κυβερνήσεως.
Την ημέραν αυτήν της Λευτεριάς πρέπει να εορτάσωμεν όλοι οι Έλληνες αδελφωμένοι και να πλημμυρίσουν τα στήθια μας από χαράν αλλά και ευγνωμοσύνην προς τους συντελεστάς της Νίκης.
Και συντελεσταί της Νίκης είναι αι Πατριωτικαί μας Οργανώσεις, οι Αντάρται μας, οι Σταυραετοί αυτοί των Λευκών Ορέων, της Ίδης και της Δείκτης, οι οποίοι κατά τα χρόνια της σκοτεινής Δουλείας και της Τρομοκρατίας την οποίαν εγνώρισεν ο κόσμος, δεν έπαυσαν να φτερουγίζουν και να πετούν από κορυφής εις κορυφήν δια να κτυπούν και να μην αφήνουν ήσυχον ποτέ τον απαίσιον Κατακτητήν και να μην του επιτρέψουν να αποσύρη δυνάμεις εις άλλα Μέτωπα.
Συντελεσταί ακόμη της Ελευθερίας μας είναι οι Μεγάλοι Σύμμαχοί μας και Συναγωνισταί μας οι οποίοι συμμετείχον του Πόνου μας όλον το διάστημα της Σκλαβιάς και συμμετείχον και σήμερον της μεγάλης μας χαράς. Ας κλίνομεν επίσης το γόνυ την ημέραν αυτήν της Εθνικής μας Αναστάσεως προ των Μεγάλων Νεκρών μας και των αναριθμήτων θυμάτων της Γερμανικής θηριωδίας.
Προς τους Νεκρούς μας τούτους στρέφεται ο θαυμασμός και ευγνωμοσύνη ολοκλήρου του Έθνους. Αλλά Κληρονόμοι ημείς οι Έλληνες και ιδιαιτέρως οι Κρήτες ενός Πολιτισμού ο οποίος ρίπτει δια μέσου των Αιώνων το εκπλέγον φως του εις ολόκληρον τον Κόσμον.
Κληρονόμοι ενός ονόματος το οποίον οι Αγώνες τόσον των Προγόνων μας όσον και των Σημερινών Αρχηγών της Εθνικής Αντιστάσεως και των Συναγωνιστών των κατέστησαν Σύμβολον Αρετής και Ανδρείας και δικαίως προεκάλεσαν τον Παγκόσμιον θαυμασμόν, δεν πρέπει να αμαυρώσωμεν την Λαμπρότητα της σημερινής μεγάλης ημέρας με ακρότητας και αυτοδικίας και δεν πρέπει να δώσωμεν την ευκαιρίαν εις κακοποιά στοιχεία να επωφεληθούν της Χαράς μας και να προβούν εις έκτροπα τα οποία θα λυπήσουν κάθε Ελληνικήν ψυχήν. Οι ένοχοι θα τιμωρηθούν με αυστηρότητα αλλά μόνον από τας νομίμους Αρχάς.
Πρέπει να είμαι βέβαιος ότι όλοι θα πειθαρχίσωμεν και θ’αναλογισθώμεν τας υποχρεώσεις τας οποίας από σήμερον έχομεν ως συνεχισταί μιας τρισχιλιετούς ενδόξου Ιστορίας, να εργασθώμεν με πειθαρχίαν και με ενθουσιασμόν δια να ανορθώσωμεν την τραυματισμένην από την τυρρανικήν Κατοχήν Πατρίδα.
Με την πεποίθησιν ότι δεν θα παρουσιασθή κανέν έκτροπον και ότι αδελφωμένοι όλοι, Πατριωτικαί Οργανώσεις, Εθνικός Στρατός και Λαός θα εορτάσωμεν την Ελευθερίαν μας. Ας αναφωνήσωμεν
ΖΗΤΩ Η ΕΛΛΑΣ. ΖΗΤΩΣΑΝ ΟΙ ΜΕΓΑΛΟΙ ΜΑΣ ΣΥΜΜΑΧΟΙ
ΖΗΤΩΣΑΝ ΑΙ ΤΙΜΗΜΕΝΑΙ ΜΑΣ ΟΜΑΔΕΣ ΚΑΙ Ο ΕΘΝΙΚΟΣ ΣΤΡΑΤΟΣ
Ο Στρατ/κός Διοικητής ΝΑΘΕΝΑΣ ΑΝΔΡΕΑΣ Αντ/ρχης Πεζικού».
* Ο Γεώργιος Α. Καλογεράκης είναι δρ Πανεπιστημίου Ιωαννίνων, διευθυντής Δημοτικού Σχολείου Θραψανού Πεδιάδος