Στις 15 Σεπτεμβρίου 1944, η Α.Ο.Α. Ανωγείων δέχτηκε αιφνιδιαστική επίθεση από ομάδα δεκατεσσάρων πάνοπλων Γερμανών στη θέση Αξίπετρα της περιοχής του χωριού Καβροχώρι Μαλεβυζίου. Αρχικά η ομάδα αιφνιδιάστηκε αλλά σύντομα ο Χριστομιχάλης Ξυλούρης, δίδοντας ο ίδιος το παράδειγμα και πολεμώντας όρθιος, καταφέρνει με τους άντρες του να εξουδετερώσουν όλους τους Γερμανούς και να πάρουν ως λάφυρα το πολεμικό υλικό των φονευθέντων.
Σώθηκε ένας Γερμανός, ο οποίος κατευθύνθηκε στη μονάδα του στην Τύλισσο. Ο Χριστομιχάλης Ξυλούρης αμέσως μετά τη μάχη σύμπτυξε την ομάδα του και μεταστάθμευσε κοντά στο χωριό Κρουσώνας στη θέση «Παντουροπάτημα». Οι απώλειες της ομάδος ήταν δυο παλικάρια, ο Εμμανουήλ Κουνάλης ή Μάστορας και ο δεκανέας Ανδρέας Γ. Νάθενας.
Την επόμενη ημέρα, 16 Σεπτεμβρίου 1944, ο Χριστομιχάλης Ξυλούρης στέλνει στον Στρατιωτικό Διοικητή Ηρακλείου Ανδρέα Νάθενα «Έκθεση» της μάχης, στην οποία αναφέρει τα εξής:
“Λαμβάνω την τιμήν να αναφέρω υμίν ότι κατόπιν του επεισοδίου Γιοφυρακίων, η Ομάς συνεπτύχθη εις θέσιν « Αξιπέτρου», δύο χιλιομ. άνωθεν του Καβροχωρίου, όπου καλώς καμουφλαρισμένοι διενυκτερεύσαμεν.
Αίφνης την πρωίαν της 15ης του μηνός και περί ώραν 8η πρωινήν εδέχθημεν επίθεσιν παρά γερμανικού αποσπάσματος στρατού και πριν ακόμη αδράξωμεν τα όπλα μας είχε φονευθεί από τα πρώτα συγκεντρωτικά πυρά του εχθρού ο στρ. Ανδρέας Νάθενας.
Αμέσως ανέπτυξα την ομάδα μου και διέταξα αντεπίθεσιν προς την κατεύθυνσιν που εδέχθημεν τα πρώτα πυρά. Κατά την μάχην αυτήν, η οποία διήρκεσεν ημίσειαν ώρα, εφονεύθησαν δεκατρείς (13) Γερμανοί. Εκ των ημετέρων έπεσεν ηρωικώς μαχόμενος, ο Εμμανουήλ Ιωάν. Κουνάλης, και αγνοείται η τύχη του υπ/γού Ιωάννη Χαιρέτη και Νικ. Δραμουντάνη.
Καθ’ ον χρόνον επετέθημεν προς νότον, απ’ όπου το πρώτον εδέχθημεν τα πυρά του εχθρού, εβαλλόμεθα παρ’ άλλων εχθρικών τμημάτων εξ Ανατολής και Δυσμών.
Αφού παρελάβαμεν ολόκληρον τον οπλισμόν και τα πυρομαχικά των φονευθέντων Γερμανών, αποτελούμενον από 1 οπλοπολυβόλον, 4 ταχυβόλα, 2 πιστόλια και τα υπόλοιπα τουφέκια, ηναγκάσθημεν για να αποφύγωμεν ενδεχόμενον κλοιόν, να συμπτυχθώμεν προς τας ορεινάς προσβάσεις εγκαταλείψαντες τα τρόφιμα και τα μεταγωγικά της Ομάδος καθ’ ότι εν τω μεταξύ κατέφθασαν και μετέσχον της συμπλοκής εχθρικού τάγματος, ούτω οιαδήποτε βραδυπορεία μας θα επήγετο θλιβεράς συνεπείας δια τους άνδρας της Ομάδος μου.
Ήδη βαδίζομεν προς Παντουροπάτημα εγγύς του Κρουσώνος, εν αναμονή των διαταγών σας.
Στερούμεθα φυσιγγίων και τροφοδοσίας. Δύνασθε εφ’ όσον θα έχετε την προς τούτον ευχερείαν να μας τροφοδοτήσετε μέσω Κάτω Ασιτών, με άλευρον άλας, όσπρια. Η δύναμις της ομάδος ανέρχεται εις 130 άνδρας
Ο Αρχηγός της Ομάδος
Μιχάλης Ξυλούρης”ª1
Ο Χριστομιχάλης Ξυλούρης, ταυτόχρονα στέλνει Έκθεση της μάχης και στον Βρετανό αξιωματικό Σύνδεσμο Ταγματάρχη Τομ Ταμπάμπιν, (Γιάννη), γράφοντάς του τα εξής:
“Αγαπητέ Γιάννη
Μετά τα γεγονότα των Γιοφυρακίων ηναγκάσθημεν δια λόγους ασφαλείας να συμπτυχθώμεν εις «Αξίπετρα», πλησίον Καβροχωρίου, όπου καλώς καμουφλαρισμένοι διενυκτερεύσαμεν. Αίφνης την πρωίαν της 15ης τρέχοντος μηνός και περί ώραν 8η πρωινήν υπέστημεν αιφνιδιαστικήν επίθεσιν παρά αποσπάσματος γερμανικού στρατού. Πριν ακόμα προφθάσομεν να αδράξωμεν τα όπλα είχε φονευθεί από τα πρώτα συγκεντρωτικά πυρά του εχθρού ο Δεκανέας Ανδρέας Νάθενας.
Ευθύς αμέσως ανέπτυξα την ομάδα μου και διέταξα αντεπίθεσιν προς την κατεύθυνσιν που εδέχθημεν τα εχθρικά πυρά. Κατά τη διάρκεια της μάχης η οποία διήρκεσε ημίσειαν ώρα, εφονεύθησαν (13) δεκατρείς Γερμανοί. Εκ των ημετέρων έπεσεν ηρωικώς μαχόμενος, ο Εμμανουήλ Ιωάν. Κουνάλης και αγνοείται η τύχη του υπ/γού Χαιρέτη Ιωάννου.
Μετά ταύτα και αφού συναπεκομίσαμεν ολόκληρον τον οπλισμόν και τα πυρομαχικά των φονευθέντων Γερμανών, αποτελούμενον από 1 οπλοπολυβόλον, 4 ταχυβόλα, 2 πιστόλια και τα υπόλοιπα τουφέκια, ηναγκάσθημεν να αποχωρήσωμεν συμπτυσσόμενοι προς τας ορεινάς προσβάσεις του Κρουσώνος, δι’αποφυγήν ενδεχομένου κλοιού, καθ’όσον κατά την διάρκειαν της μάχης εβαλλόμεθα εισέτι εκ Δυσμών και Ανατολών παρ’ετέρων γερμανικών τμημάτων, εγκαταλείψαντες τα μεταγωγικά και τρόφιμά μας, επειδή εν τω μεταξύ κατέφθασε επί τόπου και μετέσχεν εκ μέρους των Γερμανών εχθρικόν τανκς. Ούτω οιαδήποτε καθυστέρησίς μας θα συνεπήγετο θλιβεράς συνεπείας δια τους άνδρας της Ομάδος μου. Ήδη ευρισκόμεθα πλησίον Ασιτών εν αναμονή των διαταγών σας.
Παρακαλούμεν μεριμνήσατε εφ’όσον υπάρχουν να μας αποστείλετε εις την ως άνω τοποθεσίαν διαμονής μας.
Μιχαήλ Ξυλούρηςª.2
Δυο μέρες μετά τη μάχη στα Αξίπετρα, στις 17 Σεπτεμβρίου 1944, ο Βρετανός αξιωματικός Σύνδεσμος Άλεξ Ρέντελ (Αλέξης) απευθύνει επιστολή στον Χριστομιχάλη Ξυλούρη)3 τονίζοντας τα εξής:
“´Αγαπητέ μου φίλε
Έμαθα σήμερα ότι ήρθατε εις επαφήν με τους Γερμανούς εχθές και ελυπήθηκα πάρα πολύ να μάθω ότι δύο παιδιά εσκοτώθηκαν. Στέλλω σε σένα και τα άλλα παιδιά τα συγχαρητήρια μου για τα άλλωστε καλά αποτελέσματα του επεισοδίου.
Σας έστειλα εχθές μίαν διαταγήν να πλησιάσητε στην πόλιν μαζί με πενήντα άνδρας- μετά τας πληροφορίας που έχω σήμερα, δεν πρόκειται να φύγουν οι Γερμανοί απ’ την πόλιν για μερικές μέρες τουλάχιστο. Γι’ αυτό θέλω να μείνητε εκεί που είστε προς το παρόν. Σας παρακαλώ μόνον να με ειδοποιήσατε αν είστε αναγκασμένος να φύγητε απ’ εκεί, για να ξέρω που ευρίσκεσθε, μήπως θα έχω και άλλες διαταγές να σας στείλω.
Με πολλούς θερμούς χαιρετισμούς – Αλέξης”.
Στην απόρρητη Έκθεσή του, ο Αρχηγός της Α.Ο.Α. Χριστομιχάλης Ξυλούρης σημειώνει τα παρακάτω για τη μάχη στα Αξίπετρα:
“…εις την μάχην ταύτην επιδήξατο θάρος και εξερετικήν Ανδρία
Κων. Ιωάννου Πασπαράκης οπλοπολυβολητής
Γεώ. Δημ. Ξυλούρης προμιθευτής πολιβόλου
Γεώρ. Βα. Βρέντζος η Τηγανίτης
Μιχ. Αθ. Σκουλάς λοχίας
Εμμ. Ιω. Κουνάλης και ο οποίος έπεσεν ηροικός μαχόμενος
Βασιλ. Εμμ. Καλέργης
Εμμ. Γεω. Δραμουντάνης
Ιωάννης Εμμ. Σμπώκος Έφεδρος Ανθ/γός
Ήταν περίπου 7η πρωινή όταν ενεφανίσθησαν Γερμανοί από την νότια πλευρά του καταυλισμού της ομάδος, ταυτοχρόνως μας βάζη μία ριπή εις Γερμανός ταχιβολιτής και πύπτων νεκρός ο Ανδρέας Νάθενας, οι άνδρες της ομάδος εφνιδιάσθησαν και βλέπο ότι κυνδινεύη να διαληθούμεν αδόξως και διατάζω αμέσως αντεπίθεσιν προς το μέρος όπου ακούσθησαν η πυροβολισμοί, δίχος να γνωρίζομεν τι γερμανικές δινάμεις ηπήρχον και με ακολούθησαν 25-30 αντάρται με τον οπλοπολιβολιτή Κω. Πασπαράκη και εντός μισής ώρας τους ήχαμεν εξοντόση όλους των αριθμόν 14 Γερμανοί νεκροί. Εις το πεδίον της μάχης έπεσεν ηρωικός μαχώμενος ένα Γενέον παλικάρη ο Εμμ. Ιω. Κουνάλης.
Μετά την λίξη της μάχης παραλάβαμεν τον οπλισμών των Γερμανών φονευθέντων και κατόπι ακολουθήσαμεν τους άνδρας της ομάδος όπου ήχαν εφνιδιασθή και υποχωρούσαν ατάκτος προς το μέρος των Κορφών. Επέστρεψα δε αμέσως εις τον καταυλησμόν δια να παραλάβον ένα μικρό ραδιόφονον το οπίον το ήχαμεν τοποθετήση μαζή με των Γεώργιον Δραμουντάνην δια να ακούσομεν τα νέα της ημέρας. Εις την επιστροφή με ακολούθησεν και ο Γεώργιος Βρέτζος ή Τηγανήτης και επίρα το ραδιόφονον…”ª.
Μετά τη μάχη στα Αξίπετρα, ο Διοικητής του Φρουρίου Κρήτης Στρατηγός Μίλερ, με προκήρυξή του που δημοσιεύτηκε στην εφημερίδα Κρητικός Κήρυξ του Ηρακλείου, γνωστοποιεί στους πολίτες την εκτέλεση 60 πατριωτών στην Αγυιά Χανίων ως αντίποινα για τον θάνατο των 13 Γερμανών.
Για να δικαιολογήσει την πράξη των κατοχικών δυνάμεων, αναφέρει ότι οι στρατιώτες του σκοτώθηκαν από κομμουνιστές αντάρτες, ότι ασέλγησαν πάνω στα νεκρά σώματα αποκόπτοντας τις μύτες και τα αυτιά, έχουν σπάσει όλα τα μέλη του σώματός τους και έχουν παραμορφώσει τα πρόσωπα των νεκρών.
Όλα τα παραπάνω που αναφέρει η προκήρυξη του Μίλερ είναι αναληθή και δεν συνάδουν με το ήθος των κρητικών και την ομάδα των Ανωγείων του Αρχηγού Χριστομιχάλη. Συγκεκριμένα η προκήρυξη του Στρατηγού Μίλερ αναφέρει:
«Την 15-9-44 εδολοφονήθησαν πάλιν Γερμανοί στρατιώται από κομμουνιστάς αντάρτας. Τους εθανάτωσαν με κτηνώδη τρόπον. Τους έχουν σπάση όλα τα μέλη του σώματος, τους έχουν αποκόψη τας ρίνας και τα ώτα, τους έχουν παραμορφώση γενικώς το πρόσωπον δια κτυπημάτων και τέλος τους έχουν αποτελειώση δια βολής εις τον τράχηλον – αυτή είναι η αισχρά μέθοδος της Μόσχας!
Έλληνες εθνικόφρονες! Αυτή η μέθοδος του εξολοθρευμού όλων των καλών και πατριωτικών στοιχείων ήδη, έγινε συνήθεια και εις την Ελλάδα! …
Δεκάδες χιλιάδες εθνικοφρόνων Ελλήνων εσφάγησαν τους τελευταίους μήνας με τον ίδιον τρόπον. Προσέξατε! Γνωρίζετε τον θανάσιμον εχθρόν: Τον κομμουνισμόν. Καταδιώξετέ τον! …
Ως αντίποινα δια τους υπό κομμουνιστών φονευθέντας Γερμανούς στρατιώτας ετυφεκίσθησαν σήμερον 60 κομμουνισταί. Τα ονόματά των θα δημοσιευθώσιν.
Χανιά 16 Σεπτεμβρίου 1944
Ο ΔΙΟΙΚΗΤΗΣ ΦΡΟΥΡΙΟΥ ΚΡΗΤΗΣ».
Τέσσερις ημέρες μετά την εκτέλεση των 60 κρητικών στην Αγυιά Χανίων, δημοσιεύονται τα ονόματά τους στην εφημερίδα Κρητικός Κήρυξ του Ηρακλείου. Αυτοί που στήθηκαν στο εκτελεστικό απόσπασμα είναι:
Γεωργουσάκης Βασίλειος του Εμμανουήλ, 1917, αλιεύς Χανιά. Μαλακός Ελευθέριος του Πέτρου, 1925, εργάτης, Χανιά. Κοτσώνης Γεώργιος του Αναστασίου, 1905, ξυλουργός, Χανιά. Ταμπακάκης Αναστάσιος του Ιωάννου, 1908, ράπτης, Χανιά. Τορναζάκης Αριστόδημος του Νικολάου, 1911, υποδηματοποιός, Χανιά. Ηλιάκης Νικόλαος του Παντελή, κτίστης, Χανιά. Πιπεράκης Γεώργιος, Χανιά. Μαστορακάκης Κωνσταντίνος του Γεωργίου, 1886, εστιάτωρ, Χανιά. Σκαράκης Στέφανος, 1925, Χανιά. Λιονάκης Γεώργιος του Δημητρίου, 1919, ξυλουργός, Χανιά. Μπιλάκης Παύλος του Ιωάννου, 1919, ξυλουργός, Χανιά. Κορονιωτάκης Ελευθέριος του Αρτέμη, 1922, Χανιά. Σχετάκης Δημήτριος του Αντωνίου, 1923, γεωργός, Χεραθιανά. Φωτεινάκης Κωνσταντίνος του Μιχαήλ, 1910, υποδηματοποιός, Χεραθιανά. Σχετάκης Εμμανουήλ του Αντωνίου, 1920, γεωργός, Χεραθιανά. Λουβιδάκης Γεώργιος του Εμμανουήλ, 1923, γεωργός Παλαιά Ρούματα. Μαλτεζάκης Ιωάννης, 1908, ιατρός, Βούτες. Μαλτεζάκης Νικόλαος, γεωργός, Βούτες. Δρακαλής Βασίλειος, 1922, εργάτης, Βούτες. Ορφανός Στυλιανός, 1876, γεωργός, Βούτες. Πολιουτάκης Μαρίνος του Νικολάου, 1917, Φονές.
Κατσοχιδάκης Μανούσος του Μαρίνου, 1907, Φονές. Χαλτσιακάκης Θεόδωρος, 1903, έμπορος Καστέλλι (Κισσάμου). Γαλανίδης Διάκος του Διονυσίου, 1887, εργάτης, Περβόλια. Παπαδάκης Βαρδής του Κωνσταντίνου, κρεοπώλης 1900, Ρέθυμνον. Ανυφαντάκης Εμμανουήλ του Γεωργίου, 1922, Σαχτούρια Ρεθύμνης. Ανυφαντάκης Γεώργιος του Ιωάννου, 1908, Σαχτούρια Ρεθύμνης. Ανδριανάκης Γεώργιος του Σπυρίδωνα, 1904, Σαχτούρια Ρεθύμνης. Ανυφαντάκης Μύρων του Αντωνίου, 1902, Σαχτούρια Ρεθύμνης. Αποστολάκης Ηρακλής του Κωνσταντίνου, 1906, Σαχτούρια Ρεθύμνης. Δασκαλάκης Στυλιανός του Ηρακλή, 1913, Σαχτούρια Ρεθύμνης. Δελιδάκης Εμμανουήλ του Γεωργίου, 1920, Σαχτούρια Ρεθύμνης. Ταμπακάκης Ιωάννης του Εμμανουήλ, 1899, Σαχτούρια Ρεθύμνης. Μιχελιουδάκης Γεώργιος του Αλέξανδρου, 1922, Σαχτούρια Ρεθύμνης. Μελισινάκης Κωνσταντίνος του Αντωνίου, 1904, Σαχτούρια Ρεθύμνης. Νικολακάκης Ιωάννης του Νικολάου, 1907, Σαχτούρια Ρεθύμνης. Σταματάκης Ιωάννης του Γεωργίου, 1905, Σαχτούρια Ρεθύμνης. Βλαχάκης Απόστολος του Νικολάου, 1911, Σαχτούρια Ρεθύμνης. Γρηγοράκης Γεώργιος του Εμμανουήλ, 1891, Σαχτούρια Ρεθύμνης. Κοτσιφάκης Δημήτριος του Στυλιανού, 1922, Σαχτούρια Ρεθύμνης. Παπάς Δημήτριος του Επαμεινώνδα, 1896, εργάτης, Ηράκλειον. Παπάς Ιωάννης του Επαμεινώνδα, 1911, εστιάτωρ, Ηράκλειον. Παπάς Νικόλαος του Επαμεινώνδα, 1914, εργάτης, Ηράκλειον. Μηχαηλίδης Περικλής, 1900, εμπορευόμενος. Παρασύρης Βασίλειος, 1924, ποιμήν, Ζωνιανά. Ζερβός Ανδρέας, 1924, ποιμήν Ζωνιανά. Περβολαράκης Νικόλαος του Μιχαήλ, γεωργός, Ιεράπετρα. Δοξαστάκης Ιωάννης. Λιόκαλος Στυλιανός. Αγιοβαρβαριδάκης Γεώργιος, 1899. Σηφάκης Μιλτιάδης, 1904. Ψιλάκης Γεώργιος. Σταματάκης Γεώργιος. Ντουκιαντζάκης Ιωάννης, 1906.4
1 Β.Δ.Β.Η. Αρχείο Ανδρέα Νάθενα. Έγγραφο υπ. αριθ. 79, Φακ. 2, 16/9/1944
2 Γεώργιος Κάββος «Γερμανοϊταλική Κατοχή και Αντίσταση Κρήτης 1941-1945, Ηράκλειο 1991, σελ.642-643
3 Έγγραφο 230/1944, τόμος Β΄, Αρχείο Α.Ο.Α.
4 Εφημερίδα Κρητικός Κήρυξ, 20 Σεπτεμβρίου 1944. Στην εφημερίδα δημοσιεύονται 54 ονόματα από τα 60 των εκτελεσμένων.
* Ο Γεώργιος Α. Καλογεράκης, είναι δρ Πανεπιστημίου Ιωαννίνων, διευθυντής Δημοτικού Σχολείου Θραψανού Πεδιάδος