Η κατάληψη της Κρήτης από τα Γερμανοϊταλικά στρατεύματα, ολοκληρώθηκε την 1η Ιουνίου 1941. Διοικητής του κατοχικού στρατού της Κρήτης, ορίστηκε από τον Στρατάρχη της αεροπορίας Χέρμαν Γκαίριγκ ο Αντιπτέραρχος Κουρτ Στούντεντ, που ηγήθηκε των γερμανικών κατοχικών στρατευμάτων στη Μάχη της Κρήτης. Στις 17 Ιουνίου 1941, ο Κούρτ Στούντεντ με διαταγή του «διευκρινίζει» τους όρους της καταναγκαστικής εργασίας των υπόδουλων Κρητών.
Με τη διαταγή του ο Στούντεντ, δεν έθετε όριο ηλικίας, φύλου και επαγγέλματος. Στόχος η κατασκευή οχυρωματικών έργων, ώστε η Κρήτη να καταστεί «Φρούριο» της Μεσογείου και ενδιάμεσος σταθμός κατάληψης της Βορείου Αφρικής, από τα γερμανικά στρατεύματα.
Από την καταναγκαστική εργασία δεν εξαιρούνταν οι Κυριακές και ο χρόνος εργασίας για τους εργάτες ήταν όλες οι ώρες του 24ώρου, ανάλογα με τις διαθέσεις των Γερμανών αξιωματούχων. Οι γυναίκες της Κρήτης ήταν υποχρεωμένες να δουλεύουν κι αυτές υποχρεωτικά για την πολεμική γερμανική μηχανή.
Ο Πρόεδρος κάθε Κοινότητας υποχρεώνονταν να συντάξει τους εργατικούς καταλόγους του χωριού του, να τοποθετήσει τους εργάτες σε δύο ομάδες και να στείλει αντίγραφο στο τοπικό γερμανικό Φρουραρχείο.
Η διάρκεια της εργασίας ήταν δεκαπέντε ημέρες για κάθε ομάδα, από το ξημέρωμα ως το βράδυ. Η αναλογία των εργατών σύμφωνα με τον πληθυσμό κάθε χωριού ήταν ένας καταναγκαστικός εργάτης προς δέκα κατοίκους (1:10). Στο τέλος των καταστάσεων, ο Πρόεδρος της Κοινότητας πρόσθετε και πέντε (5) κατοίκους για κάθε ομάδα ως εφεδρικούς. Λόγω της διάρκειας των δεκαπέντε ημερών, η καταναγκαστική εργασία ονομάστηκε «δεκαπενταμερία».
Η άρνηση της καταναγκαστικής εργασίας, επέφερε σύμφωνα με τη διαταγή του Στούντεντ ποινή φυλάκισης ή ακόμη και θανάτου.
Συγκεκριμένα, η διαταγή καταναγκαστικής εργασίας του Διοικητή Κρήτης Κουρτ Στούντεντ (1 Ιουνίου 1941 – 8 Ιουλίου 1941), αναφέρει:
«ΚΡΗΤΗ τη 17 Ιουνίου 1941
Βάσει της εξουσιοδοτήσεως ήν μοι παρέσχεν ο Φύρερ και Ανώτατος Αρχηγός του Στρατού εντέλλομαι τα κάτωθι.
1 Υ Π Ο Χ Ρ Ε Ω Σ Ι Σ
Ε Ρ Γ Α Σ Ι Α Σ
1ον / Όλος ο πληθυσμός ανεξαρτήτως επαγγέλματος ηλικίας και φύλου υποχρεούνται κατά διαταγήν του Δημάρχου να προσφέρουν ΟΙΑΝΔΗΠΟΤΕ ΕΡΓΑΣΙΑΝ. Τούτο ισχύει ιδιαιτέρως δια την συγκέντρωσιν της συγκομιδής, δι’αεροδρόμια, δρόμους και παρομοίας εργασίας.
2ον / Μέχρι νεωτέρας διαταγής τούτο ισχύει ΚΑΙ ΔΙΑ ΚΥΡΙΑΚΑΣ και εκτός συνήθους ώρας εργασίας.
3ον / Όλα τα μεταγωγικά μέσα (άλογα, όνοι) καθώς και άμαξαι οφείλουν να τίθενται εις την διάθεσιν των Δημάρχων εις περίπτωσιν απαιτήσεως προς παροχήν εργασίας.
4ον / Κάθε Κοινότης οφείλει αμέσως να συστήσει υπό την οδηγίαν καταλλήλων προσώπων μίαν φάλαγγα εργασίας δια την εκτέλεσιν επειγουσών εργασιών ούτως ώστε εντός 3 ωρών να είναι εις θέσιν να εργασθή. Η δύναμις καθορίζεται αναλόγως του αριθμού των κατοίκων επί 100 κατοίκων αναλογούν 10 άντρες και 5 έφεδροι.
5ον / Εκείνος ο οποίος δεν ήθελε συμμορφωθή προς τα υποχρεώσεις τας εκπηγαζούσας εκ των ανωτέρω διαταγών θα τιμωρηθή λόγω αρνήσεως εργασίας ή λόγω σαμποτάζ με φυλάκισιν ή ειρκτήν και εις ιδιατέρας σοβαράς περιπτώσεις με την ποινήν του Θανάτου.
Ο ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΟΣ ΔΙΟΙΚΗΤΗΣ ΚΡΗΤΗΣ».
Στον κάμπο του Καστελλίου, ο Διοικητής του «Φρουρίου Κρήτης» Στούντεντ και στη συνέχεια ο αντικαταστάτης του Αντρέ, αποφάσισαν να κατασκευάσουν το ημιτελές αεροδρόμιο που είχαν ξεκινήσει οι Βρετανοί τον Ιανουάριο του 1941 για την άμυνα του νησιού, ενώ ήταν σε εξέλιξη ο Ελληνοϊταλικός πόλεμος. Οι εργασίες του απαιτούσαν έναν μεγάλο αριθμό εργατών (καταναγκαστικών).
Τον Μάρτιο του 1942, τα έργα του αεροδρομίου τελείωσαν και έγινε επιχειρησιακό. Στην ευρύτερη περιοχή του Καστελλίου εγκαταστάθηκε γερμανικός στρατός που ο αριθμός τους προσέγγιζε τους 2.500 άντρες. Επιτάχθηκαν σπίτια και αποθήκες, χτίστηκαν παραπήγματα για τα συνεργεία των στρατιωτικών αυτοκινήτων, κατασκευάστηκαν κτήρια ως ιατρεία, μαγειρεία, αποθήκες πυρομαχικών, αποθήκες φαρμάκων, πλυντήρια κ.α.
Στα χωριά Θραψανό και Αρκαλοχώρι, στεγάστηκαν Γερμανοί στρατιώτες, δύναμης ενός λόχου. Ο Διοικητής του αεροδρομίου Καστελλίου, Ταγματάρχης Τροστ, με διαταγή του προς τους Προέδρους των Κοινοτήτων, επέβαλε τη σύνταξη καταλόγων καταναγκαστικής εργασίας των γυναικών της περιοχής. Κάθε Πρόεδρος, εκτός από τις καταστάσεις με τους άντρες που δούλευαν στα έργα, συνέτασσε και κατάσταση με γυναίκες της Κοινότητάς του που θα εργάζονταν υποχρεωτικά.
Οι εργασίες που αναλάμβαναν οι γυναίκες ήταν το πλύσιμο και το σιδέρωμα ρούχων των στρατιωτών της Βέρμαχτ, το ράβδισμα των ελαιοδένδρων, το φύτευμα και πότισμα των γερμανικών λαχανόκηπων, ο καθαρισμός των χώρων που χρησιμοποιούσαν τα γερμανικά στρατεύματα, το μαγείρεμα και η ασχολία στις κουζίνες των στρατιωτών, ο καθαρισμός πατατών για τα στρατεύματα του Ρόμελ στην Αφρική, η φροντίδα των αμνοεριφίων και των βοοειδών που αφαιρούσαν οι Γερμανοί από τους ιδιοκτήτες τους κ.α.
Το Κοινοτικό Συμβούλιο του Θραψανού Πεδιάδος τα κατοχικά χρόνια αποτελούνταν από τον Πρόεδρο Γεώργιο Χναράκη και τα μέλη Εμμανουήλ Μαυραντωνάκη, Γεώργιος Νιργιανό, Μανόλη Μανιδάκη, Νικόλαο Φρουδάκη και Γεώργιο Στρατάκη.
Σε έγγραφο που διασώθηκε στο αρχείο του δασκάλου Δημητρίου Τζαγκαράκη (με πιθανή ημερομηνία Οκτώβριο 1941), ο Πρόεδρος της Κοινότητας Θραψανού Γεώργιος Χναράκης ετοιμάζει κατάλογο με 100 γυναίκες του χωριού του για καταναγκαστική εργασία, (κυρίως κορίτσια) και τον στέλνει στον Φρούραρχο Καστελλίου Ταγματάρχη Τροστ. Ο κατάλογος συμπεριλαμβάνει τα παρακάτω ονόματα κοριτσιών:
“Κοινότης Θραψανού
Κατάστασις θηλέων υπόχρεων προς εργασίαν εις τας Γερμανικάς Αρχάς
- Γεωργία Κ. Αλατζηνιωτάκη
- ;
- Δέσποινα Μιχ. Κωστάκη
- Ελένη Γ. Κουτράκη
- Ελένη Γ. Κανετάκη
- Καλλιόπη Ανδρ. Μελαδάκη
- Σοφία Εμμ. Κακουλαντωνάκη
- Ζαχαρένια Γεωργίου Μαλαδάκη – Κακουλαντωνάκη
- Μαρία Γ. Πεχινάκη
- Χρυσή Γ. Τζιράκη
- Β (;) Γ. Αλατζηνιωτάκη
- Ελευθερία Γ. Χναράκη
- Μαρία Κ. Κελαράκη
- Κατίνα Μ. Σταυρακάκη
- Μαρία Γ. Αγγελάκη
- Αργυρώ Εμμ. Σταυρακάκη
- Δέσποινα Μιχ. Β (;)
- Ευανθία Γεωργίου Νιργιανάκη – Χναράκη
- Καλλιόπη Αντωνίου Νιργιανάκη
- Μαρία Γ. Σπυριδάκη
- Κατινούλα Χρήστου Καπαρουνάκη – Κελαράκη
- Μαρία Εμμ. Τελάκη
- Κατίνα Γ. Θεοδωρομανωλάκη
- Μαρία Κ. Θεοδωράκη
- Ελένη Εμμ. Κουκουλάκη
- Στυλιανή Κ. Μαθιουδάκη
- Κατίνα Ν. Μελαδάκη
- Θεονύμφη Γ. Αλατζηνιωτάκη
- Άννα Κ. Χατζηνικολάκη
- Μαρία Γ. Βαργιακάκη
- Σοφία Ν. Στρουμπάκη
- Ειρήνη Κ. Τζανιδάκη
- Μαρία Κ. Μελαδάκη
- Σοφία Εμμ. Τζανιδάκη
- Μαρία Κ. Μαρνελάκη
- Ζαμπία Γ. Χαλκιαδάκη
- Μαρία Εμμ. Χατζηνικολάκη
- Χρυσούλα Ν. Χατζηνικολάκη
- Μαρία Ηλία Μουτσάκη
- Μαρία Χαρουλάκη
- Βικτωρία (;)
- Ευαγγελία Εμμ. Ανετάκη
- Κατινούλα Εμμ. Μελαδάκη
- Μαρία Γ. Μαυραντωνάκη
- Αργυρώ Πεχινάκη
- Ιωάννα Γ. (;)
- Μαρία Γ. Μαθιουδάκη
- Γεωργία Ν. Μαρνελάκη
- Χρυσή Ι. Χναράκη
- Γενοβέφα Ι. Κελαράκη
- Μαρία Κ. Βεκράκη
- Μαρία Ι. Χουλάκη
- Παπαδιά Απ. Κακουλαντωνάκη
- Μαρία Κ. Κελαράκη
- Μαρία Γ. Λαδουκάκη
- Κατίνα Κ. Μαλικουτάκη
- Καλλιόπη Γ. Νιργιανάκη
- Καλλιόπη Κ. Χαρουλάκη
- Βιργινία Γ. Λαδουκάκη
- Ζαχαρένια Κ. Αραβιάκη
- Γεωργία Κατσουλάκη
- Δανάη Βεκράκη
- Χριστοθέα Ν. Ανετάκη
- Ελισάβετ Αντ. Θεοδωρομανωλάκη
- Ευαγγελία Γ. Φρουδάκη
- Μαρία Κ. Αγγελάκη
- Μαρία Κ. Ποταμιανάκη
- Μαρία Γ. Ι. Πλουμάκη
- (;) Χαρουλάκη
- (;) Αντ. Λυπαράκη
- Μαρία Ζαχ. Μαρνελάκη
- Ελένη Στεργ. Λαδουκάκη
- Μαρία Ζ. Λαμπάκη
- Στυλιανή Εμμανουήλ Μαλικουτάκη – Κελαράκη
- Ευαγγελία Εμμ. Τρουλάκη
- Μαρία Μιχ. Ι. Γ. Φρουδάκη – Κουκουλάκη
- Μαρία Μιχ. Ι. Κ. Φρουδάκη
- Μαρία Στεφ. Γενειατάκη
- Κατίνα Γ. Στρατάκη
- Ελένη Γ. Ι. Νιργιανάκη
- Παρασκευή Ι. Τζαβολάκη
- Μαρία Εμμ. Χναράκη
- Μαρία Αγγελάκη
- Άννα Ν. Φρουδάκη
- Μαρία Β. Θεοδωράκη
- Βασιλεία Εμ. Μαυραντωνάκη
- Ελένη Εμ. Μαυραντωνάκη
- (;) …μπουλάκη
- Χρυσούλα Γ. Μαυραντωνάκη
- Μαρία Λιπαράκη
- Μα… (;) Χαρουλάκη
- Ελένη Μιχ. Στρατάκη
- Κούλα Φ. Αραβιάκη
- Μαρία Εμμ. Καπαρουνάκη
- Αντωνία Μωυσάκη
- Κατινούλα Καπιτάκη
- Κατινούλα Τζαγκαράκη
- Κατινούλα Καπαρουνάκη
- Κατινούλα (;)
- Ευανθία Εμμ. Χναράκηª.
Στο τέλος του καταλόγου, ο Πρόεδρος της Κοινότητας Θραψανού Γεώργιος Χναράκης τονίζει:
“Όλαι υπέχουν υποχρέωσιν μηνιαίας εργασίας εναλλάξ απ’αρχής. Αριθμός κατά μήνα 6-10 και αναλόγως τας ανάγκας
Προς αποφυγήν παραπόνων ενέγραψα από κάθε οικογένεια η οποία έχει κορίτσια δυνάμενα να εργασθούν, από ένα. Κατά μήνα θα καθορίζεται ο αριθμός που θα πηγαίνουν προς εργασίαν. Όποια δεν πηγαίνει θα συλλαμβάνεται κατά διαταγήν του Φρουραρχείου και θα μένη μονίμως (μέρα νύχτα εις τις παράγκες). Δια τον μήνα Νοέμβριον θα υπάγουν από το 1-6 συμπεριλαμβανομένου».
Μελετώντας τον κατάλογο, διαπιστώσαμε ότι από όλες τις γυναίκες του Θραψανού, (που είχαν γραφτεί στον κατάλογο για καταναγκαστική εργασία), σήμερα ζουν μόνο πέντε απ’αυτές. Η Ζαχαρένια Γεωργίου Μαλαδάκη – Κακουλαντωνάκη, η Ευανθία Γεωργίου Νιργιανάκη – Χναράκη, η Κατινούλα Χρήστου Καπαρουνάκη – Κελαράκη η Στυλιανή Εμμανουήλ Μαλικουτάκη – Κελαράκη και η Μαρία Μιχαήλ Φρουδάκη – Κουκουλάκη.
Για την καταναγκαστική εργασία τους στα οχυρωματικά έργα των στρατευμάτων της Βέρμαχτ, οι τρεις από τις παραπάνω πέντε γυναίκες θυμούνται:
«…επηγαίναμε με άλλες χωριανές στο αεροδρόμιο. Μας εδίδανε καλάθια και μας εβάζανε να μαζώνομε ελιές από χάμω. Τότε δεν εραβδίζαμε τσι ελιές. Τσι μαζώναμε από χάμε και από τα κλαδιά. Ήστεκε κάθε μέρα ένας αβάφτιστος και εκράθιε ένα κριμπάτσι και όποιον ήθελε να δει ότι δεν εδούλευγε, τον εχτύπανε με το κριμπάτσι.
Άλλες φορές μας επηγαίνανε στη Λιβάδα και επλύναμε τα ρούχα τω Γερμανώ. Εμείς τα πλύναμε και η μάνα μου τα σιντέρωνε. Επηγαίνανε και κοπελιές από το χωριό στο Καρδουλιανώ κι επλύνανε ρούχα τω Γερμανώ στο πηγάι που είναι όξω από το χωριό, στο δρόμο όθε το Σκλαβεροχώρι…».
(Κατινούλα Χρήστου Καπαρουνάκη – Κελαράκη, Θραψανό, ετών 94, Παρασκευή, 15 Δεκεμβρίου 2022).
«…μας έγραψε ο Πρόεδρος να πηγαίνομε λίγες λίγες στην αγγαρεία στο Καστέλλι. Και επηγαίναμε από το χωριό και εκάναμε διάφορες δουλειές. Άλλες εδιαρμίζουντανε τα σπίθια που εξωμένανε οι Γερμανοί, άλλες τος εμαγερεύγανε στο καζίνο και ετρώγανε οι αξιωματικοί, άλλες επλύνανε στο Καρδουλιανώ στο πηγάι ρούχα, τέθοιες δουλειές εκάνανε. Όλες μας είμαστε κοπελιές, δεν έγραψε ο Πρόεδρος τσι μανάδες μας, έγραψε εμάς τσι κοπελιές.
Εκείνο όμως που θυμούμαι ακόμη, ήτανε όντεν εμπαίνανε οι Γερμανοί στα σπίθια μας επαέ στο Θραψανό και μας επετούσανε τσι λύχνους όξω στσι αυλές. Δεν εθέλανε μας ελέγανε να ανάβομε τσι λύχνους το βράδυ. Γιατί τσι βοβαρδίζανε λέει οι Εγγλέζοι. Και άμα ήθελα πετάξουνε το λύχνο, εμείς επομέναμε νηστικοί, πως ήθελα να φάμε, δεν εμπόριε η μάνα μου να στέσει το τραπέζι…»ª.
(Στυλιανή Εμμανουήλ Μαλικουτάκη – Κελαράκη, ετών 94, Θραψανό, Τρίτη 13 Δεκεμβρίου 2022).
«…εγώ εγεννήθηκα το 1927. Όντεν ήρθανε οι Γερμανοί στον τόπο μας, ήμουνε δεκατεσσάρω χρονώ. Μας ήγραψε ο Πρόεδρος ο Χναράκης για να πηγαίνομε αγγαρεία στο αεροδρόμιο στο Καστέλλι. Πρωί πρωί εσηκωνόμαστε και στσ’εφτά η ώρα είμαστε στο δρόμο για το αεροδρόμιο. Εφορούσαμε ξύλινα παπούτσα, τα τσόκαρα όπως τα λέγανε τότε. Και επηγαίναμε στσι ελιές που ήτανε δεξά κι αριστερά του αεροδρομίου.
Οι Γερμανοί μας εδίδανε καλάθια και τσι μαζώναμε από χάμε. Εμαζώναμε τσ΄ελιές κι αφήναμε κάτω τα καλάθια. Ήρχουντανε ένας και ήπαιρνε τα καλάθια και τσι βάνανε στα τσουβάλια. Αυτό εκάναμε όλη μέρα. Όντεν ήβρεχε δε μας εσταματούσανε οι Γερμανοί από τη δουλειά.
Μόνο εβάναμε ένα ρούχο από πάνω μας κι εγεμίζαμε τα καλάθια ελιές. Μια χωριανή μας, πια μεγάλη από μας στα χρόνια, η Σοφία η Στρουμπάκη, ήρχουνανε και μας ήδειαζε τα καλάθια με τσ’ελιές χάμω. Εμείς τη ρωτούσαμε μα γιάντα Σοφία τσι ρίχνεις τσ’ελιές και αυτή μας ήλεγε ότι σιγά μωρέ που θα΄φήνομε τσι κερατάδες τσι Γερμανούς να παίρνουνε το λάδι να το τρώνε αυτοί!”.
(Μαρία Μιχαήλ Φρουδάκη – Κουκουλάκη, ετών 96, Θραψανό, Πέμπτη 15 Δεκεμβρίου 2022).
* Ο Γεώργιος Α. Καλογεράκης είναι δρ Πανεπιστημίου Ιωαννίνων, διευθυντής Δημοτικού Σχολείου Θραψανού Πεδιάδος