Σύμφωνα με τις παραδόσεις αυτές τις μέρες οι νοικοκυρές ανά την Ελλάδα το ετοιμάζουν μαζί με τις υπόλοιπες χριστουγεννιάτικες συνταγές.
Την ημέρα του Χριστού, ο νοικοκύρης έπαιρνε το χριστόψωμο, το σταύρωνε, το έκοβε και το μοίραζε σ’ όλη την οικογένειά του και σε όσους παρευρίσκονταν στο χριστουγεννιάτικο τραπέζι.
Όπως ο Χριστός έδωσε τον άρτον της ζωής σε όλη την ανθρώπινη οικογένειά του.
Γύρω από το χριστόψωμο υπάρχουν και άλλες παραδόσεις. Αναφέρονται στην ενότητα της Εκκλησίας και των λαών, με συμβολικό πρότυπο την ένωση των κόκκων του σίτου σ΄ ένα ψωμί.
Οι λαοί κάποτε θα ενωθούν μ’ ένα ποιμένα, τον Χριστό.
Στη μέση της επιφάνειας του χριστόψωμου σχηματίζουν με ζυμάρι το σημείο τού σταυρού και στις άκρες του τοποθετούν αμύγδαλα και καρύδια, που αποτελούν σύμβολα πλούσιας παραγωγής. Η διακόσμησή του καθορίζεται ακόμη και από το επάγγελμα τού νοικοκύρη. Έτσι, αν αυτός είναι γεωργός ή τσοπάνης, στο χριστόψωμο σχηματίζουν βόδια και αλέτρι ή πρόβατα και κατσίκια. Σε μερικά μέρη μέσα στο ζυμάρι βάζουν κι ένα νόμισμα ή κάποιο άλλο σημάδι, για να φανεί, κατά το μοίρασμα, ο τυχερός τού σπιτιού.
Στη Μάνη
Κάθε οικογένεια στο φούρνο του σπιτιού «ρίχνει» τα χριστόψωμα, για να τα κόψει στο τραπέζι των Χριστουγέννων ο οικοδεσπότης σταυρώνοντάς τα, και ευχόμενος «Χρόνια πολλά και του χρόνου». Τα χριστόψωμα κατασκευάζονται όπως το ψωμί, μόνο που στολίζονται με σταυρούς και ποικίλα στολίδια ανάλογα με την καλαισθησία της νοικοκυράς.
Στη Σπάρτη
Στη Σπάρτη, σε κάθε σπίτι, δυο τρεις μέρες πριν, ζυμώνουν 1 – 15 καρβέλια ψωμί. Το ένα, που το τρώνε ανήμερα των Χριστουγέννων, είναι το ψωμί του Χριστού και το πλάθουν σε σχήμα σταυρού από ζύμη. Τα’ άλλα χριστόψωμα τα κάνουν με μύγδαλα και καρύδια.
Οι Σαρακατσάνοι
Οι τσοπάνηδες φτιάχνουν δύο χριστόψωμα. Το πρώτο, το καλύτερο και με τα πιο πολλά κεντίδια, είναι για το Χριστό «για να τους φυλάει και να τους βλογάει». Πάνω του σκαλίζουν ένα μεγάλο σταυρό – φεγγάρι με πέντε λουλούδια.
Το δεύτερο, η τρανή Χριστοκουλούρα ή Ψωμί του Χριστού, είναι για τα πρόβατα. Έτσι τα τιμά ο βοσκός και τα βλογά ο Χριστός. Στη Χριστοκουλούρα παριστάνεται με ζύμη, όλη η ζωή της στάνης, δηλαδή η μάντρα, τα πρόβατα, οι βοσκοί κ.λ.π.
Στην Κεφαλονιά
Χαρακτηριστική είναι μια κεφαλλονίτικη συνήθεια. Όλο το σόι συγκεντρώνεται στο σπίτι του πιο ηλικιωμένου. Στο πάτωμα τοποθετούν τρία δαυλιά «χιαστί» και πάνω τους βάνουν την «κουλούρα».
Όλοι κάνουν ένα κλοιό γύρω ακουμπώντας καθένας με το δεξί του χέρι την κουλούρα. Ύστερα ο νοικοκύρης ψάλλει το «Η γέννησή σου Χριστέ ο Θεός …;» και ρίχνει λάδι στα δαυλιά, βάζοντάς τα στη φωτιά. Μετά κόβει την κουλούρα, τη μοιράζει και δειπνούν όλοι μαζί.
Στην Κρήτη
Το χριστουγεννιάτικο ψωμί το φτιάχνουν οι γυναίκες με ιδιαίτερη φροντίδα και υπομονή. Η ετοιμασία του είναι ολόκληρη ιεροτελεστία: χρησιμοποιούν ακριβά υλικά, ψιλοκοσκινισμένο αλεύρι, ροδόνερο, μέλι, σουσάμι, κανέλα, γαρίφαλα και καθώς ζυμώνουν λένε: «Ο Χριστός γεννιέται, το φως ανεβαίνει, το προζύμι για να γένει.»
Όταν πλάσουν το ζυμάρι, παίρνουν τη μισή ζύμη και φτιάχνουν μια κουλούρα, ενώ με την υπόλοιπη φτιάχνουν ένα σταυρό με λωρίδες και τον τοποθετούν πάνω στο ψωμί. Στο κέντρο βάζουν ένα άσπαστο καρύδι και στην υπόλοιπη επιφάνεια σχεδιάζουν σχήματα με το μαχαίρι ή με το πιρούνι, όπως λουλούδια , φύλλα, καρπούς, πουλάκια.
Στα Δωδεκάνησα
Tο χριστόψωμο στολίζεται με ένα σταυρό και όταν το κόβουν ανήμερα Χριστούγεννα το μοιράζουν σε φτωχούς και μοναχικούς. Κατά τόπους λοιπόν το φτιάχνουν σε διάφορες μορφές και έχει πολλές ονομασίες όπως: «το ψωμί του Χριστού», «Σταυροί», «βλάχες » κ.ά.»
Τα χριστόψωμα αποτελούν το βασικό ψωμί των Χριστουγέννων και το ευλογημένο, αφού αυτό θα στηρίξει τη ζωή του νοικοκύρη και της οικογένειάς του.
Συνταγή
500 γρ. αλεύρι μαλακό
25 γρ. μαγιά φρέσκια
2 κ.σ. ζάχαρη
1 κ.σ. σουσάμι
1 κ.σ. βούτυρο
1 αυγό μεγάλο
1/2 κ.σ. γλυκάνισο
1 1/2 φλιτζ. νερό
12 κομμάτια καρυδόψιχα ολόκληρα για το στόλισμα
Εκτέλεση της συνταγής
Προθερμαίνουμε το φούρνο στους 180οC.
Σε μια λεκάνη διαλύουμε τη μαγιά και τη ζάχαρη σε 120 γραμμάρια χλιαρό νερό.
Προσθέτουμε 125 γραμμάρια αλεύρι και φτιάχνουμε μια αραιή ζύμη.
Σκεπάζουμε τη λεκάνη με μια πετσέτα και αφήνουμε σε ζεστό μέρος (όχι στο καλοριφέρ) να φουσκώσει η ζύμη μας για περίπου 15 λεπτά.
Βράζουμε το γλυκάνισο σε 200 γραμμάρια νερό, το στραγγίζουμε και το αφήνουμε να γίνει χλιαρό.
Προσθέτουμε στην ήδη φουσκωμένη ζύμη μας το υπόλοιπο αλεύρι, το βούτυρο, το αυγό, το γλυκάνισο, και το υπόλοιπο νερό και ζυμώνουμε μέχρι να η ζύμη μας να γίνει μαλακή και ελαστική.
Λαδώνουμε ένα ταψί 22 εκατοστών και τοποθετούμε τη ζύμη μας, αφήνοντας λίγη στην άκρη για την διακόσμηση του Χριστόψωμου.
Από το ζυμάρι αυτό φτιάχνουμε δύο λωρίδες και τις τοποθετούμε πάνω σε κάθε ψωμί σε σχήμα σταυρού, αλλά και τα υπόλοιπα σχέδια που θέλει ο καθένας στα τέσσερα τέταρτα του σταυρού.
Τοποθετούμε ολόκληρα καρύδια σε διάφορα σημεία του Χριστόψωμου και πασπαλίζουμε με σουσάμι.
Σκεπάζουμε το ταψί με μια πετσέτα και αφήνουμε σε ζεστό μέρος μέχρι να διπλασιαστεί σε όγκο η ζύμη του ψωμιού.
Ψήνουμε για 50 λεπτά με μία ώρα. Μόλις το Χριστόψωμο πάρει χρώμα (μετά από 30 λεπτά περίπου), σκεπάζουμε το ταψί με αλουμινόχαρτο, για να μην πάρει πολύ καστανό χρώμα, και συνεχίζουμε το ψήσιμο στο φούρνο.