Α. Ο Γοργοπόταμος
Στις 20 Σεπτεμβρίου 1982, η κυβέρνηση του πρωθυπουργού Ανδρέα Γ. Παπανδρέου με τον νόμο 1285, αναγνώρισε την Εθνική Αντίσταση του Ελληνικού λαού εναντίον των στρατευμάτων κατοχής 1941-1944.
Ως ημέρα τιμής και μνήμης της Εθνικής Αντίστασης, των αγωνιστών και των θυμάτων της περιόδου της κατοχής, ορίστηκε η 25η Νοεμβρίου, ημέρα ανατίναξης του Γοργοπόταμου.
Η επιχείρηση της ανατίναξης του Γοργοπόταμου, συμβολίζει την ενότητα, την εθνική ομοψυχία και την πάλη του Ελληνικού λαού στον εθνικοαπελευθερωτικό αγώνα κατά των κατακτητών. Οι ενωμένες δυνάμεις της Εθνικής Αντίστασης (ΕΛΑΣ και ΕΔΕΣ) μαζί με Βρετανούς σαμποτέρ, ράγισαν το αήττητο του Άξονα, δίδοντας λαμπρό παράδειγμα ενότητας και αντίστασης στους σκλαβωμένους λαούς των Ευρωπαϊκών κρατών.
Β. Η ανατίναξη του Γοργοπόταμου και οι Κρήτες σαμποτέρ
Το 1942, δεύτερο έτος κατοχής για την Ελλάδα, ο στρατάρχης Ρόμελ προήλαυνε στο μέτωπο της Αφρικής. Το Συμμαχικό Στρατηγείο σχεδίασε και υλοποίησε σαμποτάζ στην Ελλάδα ώστε να αποκοπούν τα γερμανικά στρατεύματα του Ρόμελ από τον ανεφοδιασμό τους.
Τα πρώτα σαμποτάζ εξελίχτηκαν στα αεροδρόμια της Κρήτης, του Ηρακλείου και του Καστελλίου τον Ιούνιο του 1942. Τον Νοέμβριο του ίδιου έτους, αποφασίστηκε το σαμποτάζ στον Γοργοπόταμο.
Η δολιοφθορά έγινε τη νύχτα 25 προς 26 Νοεμβρίου. Συμμετείχαν άντρες του ΕΔΕΣ του Ναπολέοντα Ζέρβα, άντρες του ΕΛΑΣ του Άρη Βελουχιώτη, ο Συνταγματάρχης Έντι Μάγερς, ο Ταγματάρχης Κρις Γουντχάουζ και βρετανοί σαμποτέρ της SOE.
Η ανατίναξη του Γοργοπόταμοπυ, (επιχείρηση Χάρλιγκ) θεωρήθηκε η σημαντικότερη ενέργεια δολιοφθοράς στην Ελλάδα τα κατοχικά χρόνια, αφού έγινε από Έλληνες αντάρτες εναντίον πάνοπλων Ιταλών και Γερμανών, που υπεράσπιζαν τη γέφυρα με φυλάκια στα δύο άκρα της, στο βόρειο και στο νότιο.
Η Κρήτη είχε τη δική της συμμετοχή στην επιχείρηση ανατίναξης του Γοργοπόταμου. Τρεις από τους πρώτους αντάρτες του Ναπολέοντα Ζέρβα και υπασπιστές του ήταν από την Κρήτη. Οι Μιχάλης Μυριδάκης, ο Γιάννης Παπαδάκης και ο Παντελής Κωτσάκης.
Οι παραπάνω Κρητικοί έλαβαν και οι τρεις μέρος στην ανατίναξη του Γοργοπόταμου. Ο Μιχάλης Μυριδάκης με καταγωγή από το χωριό Εμπρόσνερος Αποκορώνου ήταν καθηγητής μαθηματικών και έφεδρος λοχαγός. Ανέλαβε από τους Ζέρβα και Βελουχιώτη τη διοίκηση της ομάδας των ανταρτών που θα χτυπούσαν τη φρουρά του Γοργοπόταμου από τον νότο. Ο πρωταγωνιστικός του ρόλος στην επιχείρηση, ήταν η αιτία παρασημοφόρησής του από τους Βρετανούς με τον Στρατιωτικό Σταυρό (M.C.).
Ο δεύτερος από τους υπασπιστές του Ζέρβα ήταν ο Γιάννης Παπαδάκης, αξιωματικός της Αστυνομίας Πόλεων από το χωριό Κουρνάς Αποκορώνου. Όπως και ο Μιχάλης Μυριδάκης, πήρε κι αυτός μέρος στην επιχείρηση, δείχνοντας απαράμιλλο θάρρος.
Ο τρίτος από τους υπασπιστές του Ναπολέοντα Ζέρβα που έλαβε μέρος στην ανατίναξη του Γοργοπόταμου, ήταν ο ράφτης και λοχίας Πυροβολικού Παντελής Κωτσάκης με καταγωγή από το χωριό Αγία Ειρήνη Σελίνου.
Στη σελίδα 38 του βιβλίου του Στέργιου Βούλγαρη “ΓΟΡΓΟΠΟΤΑΜΟΣ” που παρουσιάζουμε σε εκτενή αναφορά στη συνέχεια, φωτογραφία απεικονίζει δύο ακόμη Κρητικούς που πήραν μέρος στην ανατίναξη της γέφυρας του Γοργοπόταμου. Τον Λευτέρη Γαυγιωτάκη και τον Χριστόφορο Δερμιτζάκη από τη Σητεία, αντάρτες του ΕΔΕΣ του Στρατηγού Ναπολέοντα Ζέρβα.
Γ. Η επιχείρηση “Γοργοπόταμος” και ο έφεδρος ανθυπολοχαγός Στέργιος Βούλγαρης
Στην ανατίναξη της γέφυρας, πήρε μέρος και ο εικοσάχρονος έφεδρος ανθυπολοχαγός Στέργιος Βούλγαρης. Ο Στέργιος Βούλγαρης γεννήθηκε στο χωριό Πηγές Άρτας το έτος 1922. Ο πατέρας του ήταν ο Σπυρίδωνας Βούλγαρης, ανάπηρος των Βαλκανικών πολέμων 1912-13.
Το 1942, εντάχθηκε στον ΕΔΕΣ του Στρατηγού Ναπολέοντα Ζέρβα. Με δέκα άλλους χωριανούς του μεταξύ των οποίων τα αδέρφια του Γιώργος και Αριστείδης και ο ιερέας των Πηγών Ζαφείρης Παπασπύρου, έλαβαν μέρος στην επιχείρηση ανατίναξης της γέφυρας του Γοργοπόταμου.
Απ’ αυτήν την επιχείρηση, ο Στέργιος Βούλγαρης πήρε ως λάφυρο το πιστόλι ενός Ιταλού αξιωματικού που σήμερα εκτίθεται στο Πολεμικό Μουσείο Αθηνών. Στην Εθνική Αντίσταση ο Στέργιος Βούλγαρης μετείχε μέχρι το έτος 1945, όταν διαλύθηκαν οι Οργανώσεις.
Παρέμεινε στον Ελληνικό στρατό κάνοντας λαμπρή καριέρα και φτάνοντας ως τον βαθμό του υποστράτηγου. Το 1971, εξέδωσε στην Αθήνα ένα βιβλίο με τίτλο «Γοργοπόταμος». Το βιβλίο έχει 83 σελίδες, όπου ο συγγραφέας περιγράφει με λεπτομέρειες όλες τις πτυχές του μεγάλου σαμποτάζ στις 25/26 Νοεμβρίου 1942, εκεί που ο κατοχικός στρατός γνώρισε συντριπτική ήττα.
Οι δεσμοί του Στέργιου Βούλγαρη με την Κρήτη ήταν ισχυροί, αφού νυμφεύθηκε την Χρυσούλα (το γένος Σαριδάκη) από το Διαβαϊδέ Πεδιάδος. Με τη σύζυγο και τις δύο κόρες τους μοίρασαν τη ζωή τους μεταξύ Αθηνών Καστελλίου και Ευαγγελισμού.
Ο Στέργιος Βούλγαρης πέρασε στην αιωνιότητα, ανήμερα της 74ης επετείου του εγχειρήματος του Γοργοπόταμου, στις 26 Νοεμβρίου 2016, σε ηλικία 94 ετών. Για την επιχείρηση του Γοργοπόταμου τη νύχτα στις 25/26 Νοεμβρίου 1942, ο Στέργιος Βούλγαρης γράφει στις σελίδες 52 – 58 τα εξής:
«…το σούρουπο ήταν όλα έτοιμα για την αναχώρηση. Τα τμήματα παρέμειναν στους χώρους αναμονής και τα κιβώτια με τις εκρηκτικές ύλες είχαν κιόλας φορτωθεί. Στις εξήμιση δόθηκε το σύνθημα του ξεκινήματος.
Πρώτα ξεκίνησαν τα τμήματα που είχαν αποστολή ν’ αποκόψουν τις σιδηροδρομικές και τηλεφωνικές γραμμές κι ύστερα από λίγο τα υπόλοιπα τμήματα με το Στρατηγό (Ναπολέοντα Ζέρβα) που είχε μαζί του τον Έντυ – Άρη – Κρις και Πυρομάγλου.
Είχε αρχίσει να σκοτεινιάζει, όταν πήραμε το μονοπάτι που οδηγούσε στα πόδια των δύο βουνών όπου στεκόταν προκλητική η γέφυρα του Γοργοπόταμου. Το κρύο ήταν παγερό και οι αραιές χιονονιφάδες κολλούσαν στα πρόσωπά μας.
Μια άγρια γαλήνη επικρατούσε σ’ ολόκληρη την περιοχή. Μονάχα τα τρεμουλιαστά φώτα στα φυλάκια της γέφυρας μας έδειχναν τον τόπο που σε λίγο θα παλεύαμε με το χάρο. Βαδίζαμε μέσα στο σκοτάδι, ο ένας πίσω από τον άλλο με προσοχή και προφύλαξη, γιατί τα σύννεφα δεν άφηναν το λίγο φεγγάρι να φωτίσει τον τόπο.
Σε αρκετή απόσταση απ’ τη γέφυρα, σ’ ένα νερόμυλο, τα τμήματα χώρισαν και το καθένα πήρε την κατεύθυνσή του. Εμείς, που θα ενεργούσαμε στο βόρειο άκρο, το εφεδρικό τμήμα και ο Στρατηγός με το επιτελείο του πήραμε την κατεύθυνση για το Λιανοκλάδι, ενώ ο Μιχάλης Μυριδάκης με το τμήμα του τράβηξε για το νότιο άκρο της γέφυρας.
Οι σαμποτέρ με τα φορτωμένα μουλάρια ακολούθησαν το τμήμα του Μυριδάκη κι έμειναν κρυμμένοι κοντά στο νότιο τμήμα της γέφυρας, γιατί από εκεί θα μπορούσαν να πλησιάσουν τα σιδερένια βάθρα που στήριζαν το νότιο τμήμα της.
Τετρακόσια μέτρα περίπου απ’ τη γέφυρα σ’ ένα υψωματάκι έμειναν ο Ζέρβας – Έντυ – Άρης – Κρις – Πυρομάγλου με το εφεδρικό τμήμα, ενώ εμείς συνεχίσαμε με το στοιχείο του πολυβόλου για το βόρειο άκρο.
Πότε σκυφτοί και πότε έρποντες, σαν φίδια, φθάσαμε σ’ απόσταση από το εχθρικό φυλάκιο 100 – 150 μέτρα και πιάσαμε θέσεις σ’ ένα παλιό χαράκωμα, που μόλις μας κάλυπτε. Το πολυβόλο με σκοπευτή τον αντάρτη του ΕΔΕΣ Καπέ, στήθηκε λίγο πιο πάνω σε κατάλληλη θέση, για να καλύψει την επίθεσή μας.
Απ’ τις θέσεις μας βλέπαμε τον Ιταλό σκοπό να κινείται μπροστά στο φυλάκιό του, το πολυβολείο του εχθρού και στο βάθος διακρίναμε την πόρτα του φυλακίου. Μπροστά μας ήταν τα συρματοπλέγματα και ανάμεσα απ’ αυτά και το πολυβολείο, το έδαφος ήταν αποψιλωμένο.
Τα βλέπαμε όλα αυτά γιατί στο μεταξύ τα σύννεφα είχαν εξαφανιστεί και το φεγγάρι που ήταν στη χάση του φώτιζε με τις αδύνατες ακτίνες του τον τόπο.
Με σφιγμένα τα δόντια και γυρισμένες τις κάνες των όπλων μας καταπάνω στον Ιταλό σκοπό, που αμέριμνος πηγαινοερχόταν μπροστά στο φυλάκιό του, περιμέναμε με το ωρολόγι στο χέρι την ώρα 23.00΄ για να εξαπολύσωμε την επίθεση.
Ξαφνικά, στις ένδεκα παρά πέντε, έπεσε η πρώτη τουφεκιά στο νότιο άκρο της γέφυρας απ’τον Ιταλό σκοπό που την τελευταία στιγμή αντιλήφθηκε τον κίνδυνο από τις φωνές που έβαλε ομαδάρχης του ΕΛΑΣ σ’ έναν αντάρτη του που είχε κολλήσει στις λάσπες.
Την ίδια στιγμή και τα δικά μας όπλα έριξαν την πρώτη ομοβροντία τους που άφησε άψυχο τον άμοιρο Ιταλό σκοπό.
Αμέσως η μάχη φούντωσε απ’ όλες τις μεριές. Τα Ιταλικά πολυβόλα και οπλοπολυβόλα κροτάλιζαν δαιμονισμένα και ξερνούσαν φωτιά και σίδερο.
Τα δικά μας οπλοπολυβόλα και στεν κακάριζαν κι’αυτά και ο αντίλαλός τους έφερνε στους Έλληνες το μήνυμα της νίκης και της λευτεριάς. Άδικα περιμέναμε ν’ακούσωμε και το δικό μας πολυβόλο να κροταλίζει, μ’όλες τις προσπάθειες του Καπέ.
Στο νότιο ακουγόταν καθαρή η χαρακτηριστική κρητική φωνή του Μιχάλη Μυριδάκη, που εμψύχωνε τους άνδρες του και οι άγριες φωνές του παπά – Σπύρου Ζαφείρη, που μαζί με τους Εδεσίτες αντάρτες ρίχθηκαν στις εχθρικές θέσεις κι ήρθαν σώμα με σώμα με τον εχθρό.
Στο δικό μας τομέα (βόρειο) τα εχθρικά πυρά δραστικά και καταιγιστικά δεν μας άφηναν να σηκώσωμε κεφάλι και να πλησιάσωμε τα συρματοπλέγματα, που κι αυτά προστατεύονταν αποτελεσματικά. Οι χειροβομβίδες μας μόλις πλησιάζουν τις θέσεις του εχθρού.
Βρεθήκαμε σε δύσκολη θέση και πολλοί αντάρτες αναγκάσθηκαν να πάρουν άλλες θέσεις καλύψεως, λίγο πιο πίσω. Μείναμε τώρα στις θέσεις μας τέσσαρες αντάρτες, ο γράφων, ο Νικόλαος Φώτος απ΄ τις Πηγές, ο Νικόλαος Γρίβας απ’ τη Μεγαλόχαρη και ο Βαγγέλης Παπακώστας από το Γρίμποβο Ιωαννίνων, συνεχίζοντας τη μάχη.
Σε μια στιγμή, στην προσπάθειά μου να εξακριβώσω τις νέες θέσεις των δικών μας, μια Ιταλική ριπή λίγο έλειψε να με γαζώσει, αν οι αντάρτες Νικ. Φώτος και Βαγγέλης Παπακώστας δεν με τραβούσαν έγκαιρα στο χαράκωμα.
Σε λίγα λεπτά στο πλευρό μας νιώσαμε την παρουσία και των άλλων ανταρτών, που ενισχυμένοι με τρεις αντάρτες του εφεδρικού τμήματος, τον Νίκο Ζέρβα, Παντελή Κωτσάκη και Γιώργο Αρβανίτη, ξαναγύρισαν στις παλιές τους θέσεις, έτοιμοι για την τελική έφοδο.
Ο Παπαχρήστος, που ήταν δίπλα μου, έσυρε την ξιφολόγχη και με μια κοπίδα ακόμα στο χέρι, προχώρησε προς τα συρματοπλέγματα. Με πολύ κόπο και μεγαλύτερο κίνδυνο, κατάφερε ν’ ανοίξει ένα πέρασμα και, ορμώντας πρώτος, έδωσε το σύνθημα της εφόδου.
Βρέθηκα κοντά του και μαζί του κάτω απ’ την κάνη του Ιταλικού πολυβόλου. Η φωτιά και οι σφαίρες του πολυβόλου περνούσαν απάνω από τα κεφάλια μας. Τα βλήματα των χειροβομβίδων, που έπεφταν πίσω στις πλάτες μας, τραυμάτισαν τον Ανθυπολοχαγό, ευτυχώς ελαφρά.
Τραυματισμένος όπως ήταν, άρπαξε κι αυτός, μαζί μου, τις χειροβομβίδες μια – μια και τις ρίχναμε πάνω μας, μέσα στο πολυβολείο. Στο μεταξύ είχαν φθάσει και οι υπόλοιποι αντάρτης κι όλοι μαζί μ’ ένα άλμα βρεθήκαμε στις θέσεις του εχθρού.
Οι χειροβομβίδες μας είχαν αχρηστεύσει το πολυβόλο και σκοτώσει το σκοπευτή του. Λίγο πιο κάτω, ο άλλος πολυβολητής του, ο Κρατσιάνι, τραυματισμένος πιάσθηκε αιχμάλωτος. Χωρίς χρονοτριβή πιάσαμε θέσεις πυροβολώντας προς την κατεύθυνση που έφυγαν οι Ιταλοί.
Τώρα το βόρειο ήταν στα χέρια μας και ο Παπαχρήστος έριξε τη λευκή φωτοβολίδα, που είχε καθορισθεί, ως σύνθημα για την κατάληψή του.
Την ίδια στιγμή, που υψώνονταν στον ουρανό περήφανη η λευκή φωτοβολίδα μας, ακούσαμε και το σφύριγμα των Άγγλων σαμποτέρ που μας προειδοποιούσαν να καλυφθούμε γιατί θα γινόταν η πρώτη ανατίναξη. Με κομμένη την ανάσα πέσαμε μπρούμυτα στις θέσεις μας και περιμέναμε.
Ύστερα από ένα λεπτό, μια θεόρατη εκτυφλωτική λάμψη υψώθηκε στον ουρανό σκορπίζοντας τα τόξα της γέφυρας και φωτίζοντας της πλαγιές της Οίτης. Οι εκρηκτικές ύλες για την πρώτη ανατίναξη, τοποθετήθηκαν απ’τους Άγγλους σαμποτέρ κατά τον χρόνο που εμείς αγωνιζόμασταν για την κατάληψη του βόρειου άκρου.
Μόλις έπεσε το νότιο, ύστερα από μια ώρα αγώνα, πήραν διαταγή από τον Έντυ που είχε στο μεταξύ κατεβεί στα κράσπεδα της γέφυρας, ν’ αρχίσουν το έργο της καταστροφής.
Η πρώτη ανατίναξη δεν ολοκλήρωσε το έργο της καταστροφής. Γι’ αυτό οι σαμποτέρ έβαλαν εμπρός και για δεύτερη.
Την ώρα, που εμείς στο βόρειο κρατούσαμε τις θέσεις μας και αναμέναμε και τη δεύτερη ανατίναξη, ακούσαμε αριστερά μας απ’ την κατεύθυνση της Λαμίας ριπές και το βογγητό ενός τραίνου που ερχόταν προς τη γέφυρα.
Ήταν το τεθωρακισμένο Ιταλικό τρένο με τις Ιταλικές ενισχύσεις, που το τμήμα του ΕΛΑΣ δεν κατάφερε να σταματήσει και τώρα σαν πελώριο φάντασμα συρόταν κατά πάνω μας. Ο οδηγός του ήταν Έλληνας και όταν έφθασε κοντά μας φώναξε: ‘’Αδέλφια, είμαι Έλληνας, μη με σκοτώνετε’’.
Απότομα σταμάτησε λίγα μέτρα από μας κι οι Ιταλοί άρχισαν να κατεβαίνουν απ’την αντίθετη πλευρά του τρένου, γιατί απ’την πλευρά τη δική μας τους θέριζαν τα πυρά μας, που είχαμε αρχίσει εναντίον τους.
Στην κρίσιμη αυτή στιγμή αντήχησε και πάλι η σφυρίχτρα των σαμποτέρ για τη δεύτερη ανατίναξη. Η έκρηξη ήταν μικρότερη απ’την πρώτη. Έκαμε όμως τη δουλειά της.
Τίποτε δεν έμεινε όρθιο απ’τη γέφυρα. Τη θέση της είχε πάρει το χάος. Το ποτάμι χαρούμενα και βιαστικά έσερνε τα συντρίμμια της, λες πως ένιωθε κι αυτό το μεγάλο κακό, που έκαναν στη χώρα μας, πριν από λίγο, τα υλικά που αποτελούσαν τη γέφυρα.
Την ίδια στιγμή με την έκρηξη υψώθηκαν στον ουρανό και οι δυο πράσινες φωτοβολίδες, που σήμαιναν τη σύμπτυξη και τη συγκέντρωση όλων των ανταρτών στο προκαθορισμένο σημείο. Η αποστολή μας είχε τελειώσει. Η γέφυρα του ΓΟΡΓΟΠΟΤΑΜΟΥ δεν υπήρχε πια.
Οι αντάρτες τώρα απ’ όλες τις μεριές άρχισαν να ανηφορίζουν προς την Οίτη. Οι 30 αντάρτες του ΕΔΕΣ, αφού έριξαν και τις τελευταίες σφαίρες τους στου Ιταλούς του τρένου, άρχισαν κι αυτοί ν’ ανηφορίζουν. Φεύγοντας είδαμε τους Ιταλούς να πιάνουν θέσεις κοντά στη χαλασμένη γέφυρα.
Την απογοήτευσή τους απ’ τη θέα των συντριμμιών μεγάλωσε και η πινακίδα του Μυριδάκη, που ήταν κρεμασμένη σ’ ένα απ’ τα φυλάκια και που έγραφε:
“ΕΙΣ ΟΙΩΝΟΣ ΑΡΙΣΤΟΣ ΑΜΥΝΕΣΘΑΙ ΠΕΡΙ ΠΑΤΡΗΣ”
ΖΕΡΒΑΣ»
Σημαντικός είναι ο επίλογος του συγγραφέα και αντισυνταγματάρχη – το 1971 που εκδόθηκε το βιβλίο – Στέργιου Βούλγαρη. Γράφει ο συγγραφέας στην 83η και τελευταία σελίδα του βιβλίου του:
«Ίσως, με το παραπάνω ιστόρημα δεν καταφέραμε να ικανοποιήσωμε τις λογοτεχνικές αξιώσεις του αναγνώστη μας, αλλά, όπως αναφέραμε και στην αρχή, δεν υπήρχε τέτοια πρόθεση.
Πιστεύομε πως με την παρουσίαση των γεγονότων, όπως ακριβώς έγιναν, μπορέσαμε να δώσωμε μια συγκεκριμένη εικόνα του μεγάλου κατορθώματος του ΓΟΡΓΟΠΟΤΑΜΟΥ και να διαφωτίσωμε την κοινή γνώμη, με τρόπο απόλυτα αληθινό, χωρίς να προσπαθήσωμε να δημιουργήσωμε καταστάσεις, παραμορφώνοντας την αλήθεια, που βασικός σκοπός μας ήταν η αποκατάστασή της.
Είμαστε βέβαιοι, πως ο αναγνώστης μας, που επιθυμεί να μάθει την αλήθεια, θα βοηθηθεί πολύ διαβάζοντας τις γραμμές αυτές, στην εξαγωγή ορθών συμπερασμάτων και θα αποδώσει τα του Καίσαρος τω Καίσαρι».
Ο Γεώργιος Α. Καλογεράκι είναι δρ. Πανεπιστημίου Ιωαννίνων, διευθυντής Δημοτικού Σχολείου Καστελλίου