Η χρονική περίοδος από Παρασκευή 3 ως Κυριακή 5 Σεπτεμβρίου 1943, οριοθετείται ως σταθμός για τα ιστορικά χωριά του Μυλοποτάμου Αβδελάς, Άγιος Μάμας, Κάλυβος, Αβδανίτες και Λιβάδια. Άνδρες του τακτικού γερμανικού στρατού, στην τοποθεσία Γουρνόλακκος του Ψηλορείτη, εκτέλεσαν συνολικά 32 πατριώτες, μια ιδιόμορφη, απάνθρωπη και ανεξήγητη πράξη.
Διοικητής του Φρουρίου Κρήτης το διάστημα Ιουνίου-Σεπτεμβρίου 1943 ήταν ο Στρατηγός Μπρούνο Όσβαλντ Μπρόγερ. Στις 4 Ιουλίου 1943 πραγματοποιούνται στα αεροδρόμια Καστελλίου, Τυμπακίου και Ηρακλείου σαμποτάζ, με αποτέλεσμα την εκτέλεση 19 πατριωτών στον Ξηροπόταμο Ηρακλείου.
Στις 4 Ιουλίου 1943, γίνεται επιχείρηση καταβύθισης του επιταγμένου από τους Γερμανούς Ισπανικού φορτηγού πλοίου Σάντα Φε στο λιμάνι του Ηρακλείου χωρίς επιτυχία. Στα Πεζά Ηρακλείου, Άγγλοι σαμποτέρ σε συνεργασία με ντόπιους, ανατινάσσουν το βράδυ της 4ης Ιουλίου 1943 τις αποθήκες πυρομαχικών και καυσίμων των Γερμανών
Στις 10 Ιουλίου 1943, οι Σύμμαχοι πραγματοποιούν απόβαση στη Σικελία και η αντίστοφη μέτρηση για τη συνθηκολόγηση της Ιταλίας ξεκινά, (οι Ιταλοί συνθηκολογούν τον Σεπτέμβριο του 1943). Στις 15 Αυγούστου 1943, ο Καπετάν Πετρακογιώργης δίδει με τους άντρες του σκληρή μάχη στο Τραχήλι του Ψηλορείτη, (ύστερα από προδοσία), με αποτέλεσμα να χάσουν τη ζωή τους εφτά παλικάρια του και απροσδιόριστος αριθμός Γερμανών στρατιωτών. Όλο αυτό το διάστημα εντείνονται οι διαδόσεις για απόβαση των συμμάχων στην Κρήτη.
Αυτές οι φήμες, που σκόπιμα διέδιδαν οι σύμμαχοι, τις είχαν πιστέψει οι Γερμανοί. Οι Αρχηγοί της Αντίστασης, ανέμεναν κι αυτοί συμμαχική απόβαση στην Κρήτη.
Ο Καπετάν Μανόλης Μπαντουβάς δίδει τη μάχη της Σύμης τον Σεπτέμβριο του 1943 με τα γνωστά αποτελέσματα, το κάψιμο και την καταστροφή της επαρχίας Βιάννου. Ο Πάτρικ Λη Φέρμορ τον ίδιο μήνα φυγαδεύει τον Ιταλό Στρατηγό Κάρτα στη Μέση Ανατολή και παραδίδει μεγάλο μέρος οπλισμού των Ιταλών του νομού Λασιθίου στους αντάρτες.
Τρεις συμμαχικοί σταθμοί ασυρμάτου βρισκόταν στην Κρήτη το διάστημα Ιουνίου-Σεπτεμβρίου 1943. Ένας σταθμός στον νομό Χανίων στα Λευκά Όρη, με υπεύθυνο αξιωματικό Σύνδεσμο τον Βρετανό Ζαν Φήλντιγκ (Αλέκο). Στον Ψηλορείτη ένας σταθμός της Ιντζέλιντζες Σέρβις, με υπεύθυνο τον Βρετανό Ραλφ Στόκμπριτζ (Σήφη).
Στα Λασιθιώτικα βουνά, ένας σταθμός του επικεφαλής των Βρετανών αξιωματικών συνδέσμων στην Κρήτη Αντισυνταγματάρχη Τομ Ταμπάμπιν (Ιωάννη).
Την ευθύνη του ίδιου σταθμού είχε κατά διαστήματα ο Πάτρικ Λη Φέρμορ (Μιχάλης). Ο ίδιος σταθμός βρισκόταν στις 8 Μαΐου 1943 σε μια σπηλιά στη θέση «Καχτάκι», ανατολικά του χωριού Φουρφουράς.
Τον ανακάλυψαν οι Γερμανοί και συνέλαβαν το Μανόλη Ντισπυράκη από το χωριό Καμάρες. Οι χειριστές και οι φρουροί κατάφεραν και διέφυγαν, αφού πρόλαβαν και έκρυψαν τον ασύρματο. Αυτός ο σταθμός μεταφέρθηκε το Φθινόπωρο του 1943 στον νομό Λασιθίου με υπεύθυνο αξιωματικό τον Άλεξ Ρέντελ (Αλέξη).
Καθ’όλη τη διάρκεια της Κατοχής 1941-1945, οι ναζιστικές δυνάμεις προσπαθούν να εντοπίσουν και να κατασχέσουν ένα συμμαχικό σταθμό ασυρμάτου (γνώριζαν και την περιοχή εκπομπής και πόσοι είναι).
Όταν εντείνονται οι φήμες και οι διαδόσεις των συμμάχων, πως πλησιάζει ο χρόνος της συμμαχικής απόβασης στην Κρήτη, τα ναζιστικά στρατεύματα εξορμούν με διαταγή του Γερμανού Διοικητή Μπρόγερ στους ορεινούς όγκους του νησιού.
Ο Γερμανός Διοικητής Κρήτης στρατηγός Αντρέ, κατέστησε τον ορεινό όγκο του Ψηλορείτη νεκρή ζώνη, με διαταγή του στις 11 Ιουνίου 1942. Ο αντικαταστάτης του Στρατηγός Μπρόγερ, με νέα διαταγή στις 11 Δεκεμβρίου 1943, παρατείνει τη διάρκεια της νεκρής ζώνης, χαρακτηρίζοντας τις περιοχές ληστοκρατούμενες.
Οι κτηνοτρόφοι έπρεπε να τις εγκαταλείψουν με τα κοπάδια τους. Οι γερμανικές κατοχικές αρχές, οδηγούσαν μ’αυτόν τον τρόπο τις οικογένειες των ορεινών χωριών στη φτώχεια, την πείνα και την ανέχεια.
Τον Αύγουστο του 1943 για δεύτερη φορά (η πρώτη ήταν τον Ιούλιο 1943), ο Διοικητής του Φρουρίου Κρήτης Στρατηγός Μπρούνο Όσβαλντ Μπρόγερ διέταξε τους αξιωματικούς του να ανεβούν με γερμανικά στρατεύματα στην απαγορευμένη ζώνη του Ψηλορείτη και να συλλάβουν τις ανταρτικές ομάδες, τους σταθμούς ασυρμάτου και τα μέλη των συμμαχικών αποστολών που διέμεναν εκεί.
Την επιχείρηση συντόνισε ο Διοικητής της 22ας Μεραρχίας με έδρα το Ηράκλειο, Υποστράτηγος Μύλλερ.
Στις 15 Αυγούστου 1943, οι Γερμανοί από τρία διαφορετικά σημεία ανόδου, πραγματοποίησαν την κύκλωση του Ψηλορείτη. Από το Ηράκλειο (Ζαρός και Βορίζα), το Ρέθυμνο και την επαρχία Αμαρίου.
Μαζί με τους Γερμανούς βρέθηκε στον Ψηλορείτη και ο αιμοσταγής προδότης Νικόλαος Μαγιάσης. Στον Ψηλορείτη οι Γερμανοί παρέμειναν ως το πρώτο δεκαήμερο του Σεπτεμβρίου.
Ένα τμήμα του γερμανικού στρατού κινήθηκε από τη Μονή Αρκαδίου στον Ψηλορείτη, με εντολή να εξερευνήσει την τοποθεσία Αραβάνες και να κατευθυνθεί στο οροπέδιο της Νίδας.
Στην ορεινή περιοχή του χωριού Αβδελάς Μυλοποτάμου, την Πέμπτη 2 Σεπτεμβρίου 1943, έπεσαν στα χέρια των Γερμανών δώδεκα κτηνοτρόφοι και δυο παιδιά, ο Γιάννης Λαμπρινός (Αβδελάς) και ο Μιχάλης Πρινάρης (Αβδανίτες). Οι κτηνοτρόφοι ήταν έξι από το χωριό Αβδελάς, δύο από τον Άγιο Μάμα, τρεις από την Κάλυβο και ένας από τους Αβδανίτες.
Οι Γερμανοί τους πήραν μαζί τους. Την επόμενη ημέρα, Παρασκευή 3 Σεπτεμβρίου 1943, τους οδήγησαν στην περιοχή Γουρνόλακκος. Αφού έδιωξαν τα παιδιά, Λαμπρινό και Πρινάρη, τους εκτέλεσαν με την αιτιολογία ότι είχαν παραβιάσει τη νεκρή ζώνη. Την Κυριακή 5 Σεπτεμβρίου 1943, οι συγγενείς τους που έμαθαν για την εκτέλεση από δύο διασωθέντες και βαριά τραυματίες (τον Ιωάννη Νικηφόρο του Εμμανουήλ και τον Ελευθέριο Σαρρή του Μιχαήλ-πέθανε αργότερα), αναζήτησαν ιερέα από τα χωριά Κάλυβος, Άγιος Μάμας, Αβδανίτες, Λιβάδια, Αβδελά, με σκοπό την ταφή των νεκρών.
Πήραν μαζί τους τον ένθερμο πατριώτη, νεαρό ιερέα του χωριού Λιβάδια, Ανδρέα Βαρδιάμπαση. Τον ιερέα ακολούθησε και ο δάσκαλος του Δημοτικού Σχολείου Αβδελά, (ήταν από την Κριτσά Μεραμβέλου), Δετοράκης Νικόλαος. Όλοι μαζί, ιερέας, δάσκαλος και συγγενείς, είκοσι πέντε άνθρωποι. Οι Γερμανοί που δεν είχαν απομακρυνθεί από την περιοχή, τους αντιλήφθηκαν και τους εκτέλεσαν.
Την ιερότερη ώρα για τα έθιμα και τις παραδόσεις της Κρήτης. Την ώρα της ταφής των δικών τους ανθρώπων. Τρεις κατάφεραν λίγο πριν την εκτέλεση και διέφυγαν. Παρά την προειδοποίηση της Πελαγίας Παρασύρη ότι οι Γερμανοί ανεβαίνουν στο Γουρνόλακκο, όλοι παρέμειναν εκεί. Να θάψουν τους ανθρώπους τους. Το σύνολο των αδικοχαμένων στον Γουρνόλακκο ανήλθε στον αριθμό τριάντα δύο (32) από πέντε χωριά.
Λιβάδια: ιερέας Βαρδιάμπασης Ανδρέας.
Αβδανίτες: Πριναράκης Νικόλαος.
Κάλυβος: Παραγιουδάκης Ιωάννης, Κοζορώνης Χαράλαμπος.
Άγιος Μάμας: Ζαχαράκης Μιχαήλ, Ορφανός Γρηγόριος, Μανουράς Κωνσταντίνος, Σερλής Κυριάκος, Ρουσσάκης Ιωάννης, Σαρρής Ελευθέριος
Αβδελάς: Δετοράκης Νικόλαος (δάσκαλος), Μιχελουδάκης Γεώργιος του Κυριάκου, Μιχελουδάκης Χαράλαμπος, Μιχελουδάκης Εμμανουήλ, Μιχελουδάκης Γεώργιος του Εμμανουήλ, Μιχελουδάκης Αντώνιος, Μιχελουδάκης Αντρέας, Μαθιουδάκης Μιχαήλ, Μαθιουδάκης Εμμανουήλ, Μαθιουδάκης Ιωάννης του Δημητρίου, Μαθιουδάκης Πέτρος, Μαθιουδάκης Γεώργιος, Μαθιουδάκης Ιωάννης του Παναγιώτου, Πανταλός Ιωάννης, Πανταλός Πέτρος, Πανταλός Γεώργιος του Χρήστου, Πανταλός Γεώργιος του Εμμανουήλ, Καλλέργης Ιωάννης, Λαμπρινός Επαμεινώνδας, Καλαϊτζάκης Ανδρέας, Φραγκιαδάκης Ιωάννης, Μιχαλογιαννάκης Ιωάννης.
Το πιο στυγερό έγκλημα που διαπράχτηκε από τις δυνάμεις του τακτικού γερμανικού στρατού στη διάρκεια της κατοχής στην Κρήτη. Η φράση του εκκλησιαστικού ύμνου
…ο Άδης συναντήσας κάτωθεν επικράνθη…
ίσως μπορεί να αποδώσει τη βαρβαρότητα των εκτελέσεων του Γουρνόλακκου. Το έγκλημα διαφαίνεται και στα τραγούδια των Κρητικών. Όπως λέει ο λαϊκός ποιητής Αναστοδημήτρης:
…το χίλια εννιακόσια, έτος σαράντα ένα,
ήρθε ένα κράτος βάρβαρο, πο μακριά απ’τα ξένα…
Στα πρακτικά της δίκης του Ειδικού Στρατοδικείου Εγκληματιών Πολέμου που οδηγήθηκε ο σφαγέας της Κρήτης Μπρόγερ, ο Αρχηγός Πετρακογιώργης καταθέτει:
«Μεθ’ ό κατά διαταγήν του Προέδρου προσήλθεν έτερος μάρτυς όστις ερωτηθείς περί της ταυτότητός του κ. λ. π. απήντησεν ότι ονομάζεται:
ΠΕΤΡΑΚΟΓΙΩΡΓΗΣ ΓΕΩΡΓΙΟΣ του ΕΜΜΑΝΟΥΗΛ, εγεννήθη εις Μαγαρικάρι Κρήτης και κατοικεί ενταύθα ως εκ της ιδιότητός του Βουλευτής Κρήτης, ετών 55 και Χριστιανός Ορθόδοξος. Ωρκίσθη επί του Ιερού Ευαγγελίου κατά τα άρθρα 85 της Σ. Π. Ν. και Κ. Π. Δικονομίας εξετασθείς δε καταθέτει τα εξής: …κατά την 20-26 Αυγούστου 1943 ευρισκόμην εις Λειβαδιώτικο βουνό, απ’ εκεί πέρασαν 150 Γερμανοί, πλησίον εκεί είδον 8 ανθρώπους τους οποίους και εξετέλεσαν, ήσαν δε αθώοι εργατικοί άνθρωποι και ευρέθησαν εκεί προς μεταφοράν ξύλων.
Την επομένην το Γερμανικόν αυτό τμήμα επροχώρησεν προς τα επάνω εκεί δε ήτο ένας παπάς ονόματι Βαρδιάβασης, με κάτι κατοίκους των γύρω χωριών, όπως από τον Άγιον Μάμα, Αβδελά, αργότερα εις το χωρίον Μετόχι εξετέλεσαν τον ανωτέρω παπάν. Εις το σημείον τούτο ο Γραμματεύς κατ’ εντολήν του Προέδρου ανέγνω την ένορκον κατάθεσιν του Βαρδιάβαση Γεωργίου του Ανδρέου συνταξιούχου δημοδιδασκάλου ετών 78. Μεθ’ό ο μάρτυς συνεχίζει ως κάτωθι: Εις την θέσιν ένθα συνελήφθησαν δι’ εν τη αναγνωσθείση καταθέσει αναφερόμενοι, αποκλείεται να ήτο (απαγορευμένη ζώνη), διότι εκεί ήσαν στάνες και εφ’ όσον υπήρχαν στάνες δεν ήτο δυνατόν να ήτο η περιοχή απηγορευμένης ζώνης…».
Το παρακάτω απόσπασμα επιστολής που αναφέρεται στη θυσία του Γουρνόλακκου, είναι από το αρχείο Εθνικής Αντίστασης Κρήτης Ομάδων Μπαντουβάδων, με ημερομηνία 9 Σεπτεμβρίου 1943. Την επιστολή προς τον Καπετάν Μανόλη Μπαντουβά υπογράφουν ο Νικόλαος Γεωργίου Μπαντουβάς -αδερφός του – και ο Αστρινός Ιατράκης, μέλος της Εθνικής Αντίστασης, ενταγμένος στην Οργάνωση του Καπετάν Μανόλη Μπαντουβά. Στο απόσπασμα διαβάζουμε:
«…εις τα βουνά μας η κίνησις των Γερμανών ήτο αρκετά μελετημένη και έγινε περίπου ως υπολογίζουν από 2.000 Γερμανούς. Ο Αστρινός, πήγε εις τα Ανώγεια και έλαβες τις εξής πληροφορίες… Εις την περιοχήν Ζωνιανών οι Γερμανοί είχαν μαζί τους ως οδηγούς 10 άτομα, πηγαίνοντας δε εις το βουνό συνέλαβαν εις την απηγορευμένην ζώνην ένα ονόματι Σαρρήν ο οποίος καθάριζε δύο όπλα και τον πήραν μαζί τους. Το βράδυ τα 11 αυτά άτομα τα ετοποθέτησαν εις ένα λάκκο του βουνού και τους εφύλαγαν τρεις Γερμανοί ενώ οι υπόλοιποι Γερμανοί της ομάδος αυτής που συνέλαβεν τον Σαρρήν εκοιμώντο γύρω τους.
Την νύκτα ο Σαρρής είπεν εις τους οδηγούς να φύγουν διότι αυτόν θα τον σκότωναν, αλλά αυτοί δεν εδέχθησαν και ο Σαρρής έκανε την απόπειρα να φύγη, όπως και πράγματι έφυγε. Όταν οι Γερμανοί τον ανεζήτησαν ετυφέκισαν τους 10 οδηγούς. Την επομένην οι διάφοροι συγγενείς των τυφεκισθέντων αυτών, 35 τον αριθμόν, μαζί με τον Λειβαδιανό παπά πήγαν για να τους θάψουν, βρήκαν το ίδιο τέλος στο ίδιο μέρος χωρίς καλά καλά να νοιώσουν τίποτε άλλο από το κακάρισμα των ταχυβόλων των Γερμανών οι οποίοι είχαν κρυφθεί εκεί και το περίμεναν πως θα γινόταν όπως το είχαν σκεφθή, δηλ. ότι θα πήγαιναν ασφαλώς άνθρωποι για να θάψουν τους 10 πρώτους τους οδηγούς δηλαδή…».
Το 406 π.Χ. έγινε η ναυμαχία των Αργινουσών. Οι Αργινούσες είναι μια συστάδα ακατοίκητων Ελληνικών νησιών απέναντι από τη Λέσβο κοντά στα παράλια της Μικράς Ασίας. Ο Αθηναϊκός στόλος ναυμάχησε με το Σπαρτιατικό στα τέλη του Πελοποννησιακού Πολέμου. Νίκησαν οι Αθηναίοι. Επειδή όμως οι Αθηναίοι στρατηγοί δεν περισυνέλεξαν τους νεκρούς τους …και άφησαν άταφους εκείνους που πρόθυμα έδωσαν τη ζωή τους για την πατρίδα…, όταν επέστρεψαν στην Αθήνα δικάστηκαν, καταδικάστηκαν σε θάνατο και εκτελέστηκαν.
Το 1943 (2.349 χρόνια μετά τις Αργινούσες), οι κατακτητές Γερμανοί εκτέλεσαν είκοσι δύο Κρήτες πατριώτες, που θέλησαν να θάψουν τους δέκα νεκρούς συγγενείς τους, που εκτέλεσαν οι ίδιοι πριν δύο ημέρες στη θέση Γουρνόλακκος του Ψηλορείτη.
Στην Κρήτη έχουμε πολλά δείγματα της αντιχριστιανικής συμπεριφοράς των Γερμανών. Από τον ναό της Παναγίας στον Καλλικράτη Σφακίων πήραν τα ιερά σκεύη και άμφια και βεβήλωσαν τις εικόνες. Στο Τυμπάκι κατεδάφισαν το ναό του Αγίου Τίτου. Ο βυζαντινός ναός του Αγίου Ιωάννου στο χωριό Λιλιανό Πεδιάδος, δίπλα στο πολεμικό αεροδρόμιο Καστελλίου, μετατράπηκε από τους Γερμανούς σε μηχανουργείο επισκευής μηχανών αεροσκαφών. Ο Μπρόγερ με διαταγή του, απαγορεύει την κρούση των σήμαντρων των εκκλησιών στην τέλεση των θρησκευτικών καθηκόντων των Κρητών. Αμέσως με την κατάληψη της Κρήτης εκτελείται στο χωριό Λούτρα Ρεθύμνου ο ιερέας Καλλέργης Εμμανουήλ (3 Ιουνίου 1941) και στο Σκαλάνι ο Αρχιμανδρίτης Φώτιος Θεοδοσάκης, (5 Ιουνίου 1941).
Στις 14 Σεπτεμβρίου 1943, εννιά ημέρες μετά το Γουρνόλακκο, εκτελούν στην Ιερά Μονή Αγίου Αντωνίου Άρβης το Μοναχό Κύριλλο Συναδινάκη και λεηλατούν το μοναστήρι.
Αντίθετα, ο παπά Ανδρέας Βαρδιάμπασης αγνόησε τις γερμανικές διαταγές και προχώρησε αβίαστα στο χρέος του, της ταφής των νεκρών. Το τίμημα ήταν ο θάνατός του. Ο παπά Γιάννης Ζερβός συνέχισε και τέλειωσε το έργο της ταφής.
Ο δάσκαλος, ποιητής και αγωνιστής Γεώργιος Βαρδιάμπασης, πατέρας του παπα-Ανδρέα, συμπύκνωσε τη θυσία του Γουρνόλακκου στο επίγραμμα:
Παπανδρέας Βαρδιάμπασης επίκλην
έπεσεν μάρτυς και άλλοι είκοσι Κρήτες
του Γουρνολάκκου το φρύδι έχουν κοίτην,
εκεί κοιμούνται τρισμάκαρες Ακρίτες,
στα χίλια εννιακόσια σαράντα τρία.
Γερμανοί ήταν αυτοί που τους σκοτώσαν,
την ώρα που ετέλουν κηδείαν γι’ άλλους,
μα να την τελειώσουν δεν αποσώσαν,
τους κράζει η εκκλησία μάρτυρας μεγάλους,
του Σεπτεμβρίου τις πέντε μία χορεία.
Ολόκληρη η Κρήτη είναι διάσπαρτη από χιλιάδες εξωκκλήσια. Ο επισκέπτης τους, κυρίως αν τα εξωκλήσια βρίσκονταν πλησίον των γερμανικών εγκαταστάσεων της κατοχής (αεροδρόμια, αποθήκες πυρομαχικών, λιμάνια, κεντρικούς οδικούς άξονες, καταφύγια, κ.α.), διαπιστώνει ότι τα σήμαντρά τους αποτελούνται από βόμβες του πολέμου. Σε αντίθεση με τον πολιτισμό του «επιούσιου» γερμανικού λαού, οι Κρητικοί μετέτρεψαν τα σύμβολα του πολέμου, (βόμβες) σε σύμβολα αγάπης και αδελφοσύνης, (καμπάνες). Ο Ελληνικός πολιτισμός απέναντι στη βαρβαρότητα. Ο πολιτισμός που διδάσκει και τιμά τους νεκρούς διαχρονικά εδώ και χιλιάδες χρόνια απέναντι στον πολιτισμό των εκτελεστικών αποσπασμάτων.
* Ο Γεώργιος Α. Καλογεράκης είναι δρ Πανεπιστημίου Ιωαννίνων, διευθυντής Δημοτικού Σχολείου Θραψανού Πεδιάδος