Η καταστροφή, η λεηλασία και οι εκτελέσεις στη Δαμάστα στις 21 Αυγούστου 1944, αποδόθηκαν από τους αξιωματούχους γερμανούς ως αποτέλεσμα του σαμποτάζ που έγινε στην κεντρική οδό Ηρακλείου – Ρεθύμνου, στις 8 Αυγούστου 1944. Τα αίτια όμως ανάγονται στις πρώτες ημέρες της Μάχης της Κρήτης.
Ο Διοικητής των Γερμανών αλπινιστών που κατέλαβαν τελικά το νησί, ο Ιούλιος Ρίγκελ, έφτασε με αεροπλάνο στο αεροδρόμιο του Μάλεμε το απόγευμα της 22ας Μαΐου 1941. Την επόμενη ημέρα, 23 Μαΐου, με διαταγή του καθορίζει τους όρους του πολέμου στην Κρήτη. Εμπλουτισμένη με ψεύδη και αναλήθειες, μειώνοντας συγχρόνως τον αγώνα των Κρητών, καθορίζει την εκτέλεση 10 πατριωτών έναντι ενός νεκρού Γερμανού. Στην τελευταία παράγραφο της διαταγής, τονίζεται ότι τα χωριά που βρίσκονται κοντά σε τόπους που σκοτώθηκαν Γερμανοί, θα καίγονται. Συγκεκριμένα, η διαταγή του Ιούλιου Ρίγκελ με ημερομηνία 23 Μαΐου 1941, αναφέρει τα εξής :
´Μία ύπουλη δολοφονία ενός στρατιώτη του πεζικού στις 22.5.41 απέδειξε ότι ο ελληνικός πληθυσμός με πολιτικά, στρατιωτικά ακόμα και γερμανικά ρούχα συμμετέχει σε αγώνες και σκοτώνει τους τραυματισμένους, τους μαχαιρώνει και τους αφαιρεί δακτυλίδια, και λεηλατεί τους πεσόντες.
Έτσι λοιπόν εάν εντοπιστεί ένας Έλληνας πολίτης με πυροβόλο όπλο στο χέρι θα πρέπει να πυροβοληθεί αμέσως. Επίσης σε περιπτώσεις επιθέσεων, θα ακολουθηθεί η ίδια τακτική σε τραυματισμένους. Στις κατοικημένες περιοχές (χωριά) θα πρέπει να συλλαμβάνονται αμέσως όμηροι (άνδρες από 18-55 ετών) και να κοινοποιείται και σε αυτούς και στους κατοίκους, ότι στην περίπτωση εχθρικών ενεργειών κάθε είδους ενάντια στην γερμανική στρατιωτκή δύναμη θα ακολουθήσει αμέσως εκτέλεση.
Για κάθε Γερμανό 10 Έλληνες, και επίσης θα καίγονται οι κατοικημένες περιοχές (τα χωριά) που βρίσκονται κοντά. Οι Δήμαρχοι οφείλουν να γνωστοποιήσουν τα παραπάνω στις περιοχές αρμοδιότητας τους.
Ο Διοικητής της Μεραρχίας, Ρίνγκελ“.
Η τύχη λοιπόν της Δαμάστας μετά το σαμποτάζ, σύμφωνα με την παραπάνω διαταγή, ήταν προδιαγεγραμμένη.
Το χωριό καταστράφηκε, πυρπολήθηκε, λεηλατήθηκε και εκτελέστηκαν 30 κάτοικοι.
Νεότερη έρευνα απέδειξε ότι οι απώλειες των Γερμανοϊταλών στο σαμποτάζ ήταν εννέα νεκροί και οχτώ αιχμάλωτοι Ιταλοί που θανατώθηκαν από τους Ρώσους που συμμετείχαν στο σαμποτάζ, την επόμενη ημέρα 9 Αυγούστου1944 στην τοποθεσία «Απάτες» του Ψηλορείτη.
Την εκτέλεση των αιχμαλώτων δεν την γνώριζαν οι Γερμανοί, ως την ημέρα που κάηκε η Δαμάστα. Εφαρμόζοντας τη διαταγή του Ρίγκελ, για τους εννέα νεκρούς, εκτελέστηκαν 30 πατριώτες της Δαμάστας.
Αυτό έγινε γιατί οι Γερμανοί δεν λογάριαζαν τους συμμάχους τους Ιταλούς. Και από τους εννέα νεκρούς, οι τρεις ήταν Γερμανοί. Οι υπόλοιποι, καθώς και οι αιχμάλωτοι, ήταν Ιταλοί. Οι εκτελέσεις και η καταστροφή της Δαμάστας στις 21 Αυγούστου 1944, συνδέονται άρρηκτα και με το γεγονός της προσχεδιασμένης σύμπτυξης των Γερμανοϊταλικών δυνάμεων στην «Οχυρά Θέση Χανίων», στις 11 Οκτωβρίου 1944.
Η Δαμάστα τα χρόνια της κατοχής ήταν ένα χωριό με ισχυρούς δεσμούς ανάμεσα στους κατοίκους, με έντονο το στοιχείο του πατριωτισμού και την ίδρυση αντιστασιακών οργανώσεων. Ενδεικτικά αναφέρουμε τους Γεώργιο Μαυράκη, Εμμανουήλ Τριγώνη, Βασίλη Κουντούρη και Πανάγο Τριγώνη.
Οι Γερμανοί τους είχαν επιτάξει τα βόδια τους, αποζημιώθηκαν με 78.000.000 δραχμές συνολικά, αλλά οι ίδιοι δεν δέχτηκαν να πάρουν τα χρήματα. Τα χάρισαν στο Πανάνειο Νοσοκομείο Ηρακλείου. Στις σελίδες της εφημερίδας «ΚΡΗΤΙΚΟΣ ΚΗΡΥΞ» στις 7 Αυγούστου 1944, (μία ημέρα πριν το σαμποτάζ), διαβάζουμε :
«Ο εκ Δαμάστας Γεώργιος Χαρίδημου Μαυράκης, Εμμανουήλ Ζαχαρία Τριγώνης, Βασίλειος Εμμανουήλ Κουντούρης, Πανάγος Γεωργίου Τριγώνης κατέθεσαν δια του κυρίου Δημάρχου Ηρακλείου υπέρ του Πανανείου δημοτικού Νοσοκομείου το αντίτιμον επιταχθέντων βοών των, εκ δραχμών 78.000.000, ήτοι ο πρώτος δραχμές 26.000.000, ο δεύτερος δραχμές 18.000.000, και ο τρίτος και τέταρτος ανά δραχμές 17.000.000».
Στην μοναδική φιλογερμανική εφημερίδα του Ηρακλείου, τον Κρητικό Κήρυκα, τις επόμενες ημέρες του σαμποτάζ, καθώς και της καταστροφής και των εκτελέσεων που ακολούθησαν στις 21 Αυγούστου, οι αρθογράφοι – φερέφωνα, προσπαθούν να δικαιολογήσουν τα αποτρόπαια εγκλήματα των κατακτητών που έγιναν τον Αύγουστο του 1944 σε όλη την Κρήτη. Έτσι, στον Κρητικό Κήρυκα της 11ης Αυγούστου, αναφέρεται μεταξύ άλλων :
«…φόνοι, απαγωγαί, ληστείαι, κλοπαί, αποτελούν κατά τας τελευταίας ημέρας κοινά γεγονότα εις πλείστα σημεία της υπαίθρου του νομού μας. Το δυστύχημα είναι ότι η κατάστασις αύτη επεκτείνεται εις γενικωτέρας παρεκτροπάς πολιτικού χαρακτήρος. Διεξάγεται πάλιν εν είδος κλεφτοπολέμου εναντίον των στρατευμάτων κατοχής. Σαμποτάζ σοβαράς σημασίας λαμβάνουν χώραν. Επακολουθούν επιθέσεις εναντίον γερμανικών φυλακίων ή γερμανικών αυτοκινήτων και Γερμανοί στρατιώται δολοφονούνται ανάνδρως υπό των συμμοριτώνÖ.
…υπενθυμίζοντες τα ανωτέρω, μίαν υστάτην έκκλησιν απευθύνομεν : Να παύσουν την δράσιν των οι ταραχοποιοί. Ας πεισθούν ότι η πράξις των αύτη θα είναι η μόνη πατριωτική. Αν δεν το πράξουν, τόσον το χειρότερον. Η Κρήτη πάλιν θα δυστυχήση, η Κρήτη πάλιν θα πενθοφορήση. Και τούτο εξ αιτίας αυτών και μόνον και ουδενός άλλου…”.
Οι απάτριδες και συνεργάτες των κατοχικών αρχών, ως υπαίτιους για τα εγκλήματα πολέμου των βάρβαρων κατακτητών, υποδεικνύουν τους άντρες της Εθνικής Αντίστασης. Τι κι αν καίγονται χωριά, τι κι αν δολοφονούνται άντρες, γυναίκες, παιδιά, άρρωστοι και ηλικιωμένοι. Οι κατακτητές δεν ευθύνονται, παρά μόνον οι Κρήτες που «τόλμησαν» και πήραν τα όπλα να υπερασπιστούν την πατρίδα τους.
Αμέσως μετά το σαμποτάζ, ο Φρούραρχος Ηρακλείου αντισυνταγματάρχης Χύμπε διέταξε την απαγόρευση της κυκλοφορίας στον δρόμο Ηρακλείου – Ρεθύμνου από τις 7.30 μ.μ. ως το πρωί. Η διαταγή του Χύμπε δημοσιεύεται στην εφημερίδα Κρητικός Κήρυξ ως εξής :
´”ΓΝΩΣΤΟΠΟΙΗΣΙΣ
Κατόπιν διαταγής του Φρουρίου Κρήτης ισχυούσης από της 14ης -8-44 απαγορεύεται η κυκλοφορία πέραν της 19.30 ώρας (7.30 μ.μ.) εις απάσας τας Κοινότητας τας κειμένας επί της οδού Ηρακλείου – Βενεράτου συμπεριλαμβανομένης και της Αυγενικής, ως και εις ολόκληρον τον χώρον δυτικώς της οδού ταύτης μέχρι της απηγορευμένης ζώνης του όρους Ίδη και έτι βορειότερον επεκτεινομένης της ζώνης ταύτης μέχρι της οδού Ηρακλείου – Ρεθύμνης. Όστις κατά τον χρόνον της απαγορεύσεως ευρεθή εις τον χώρον τούτον θα τυφεκίζεται.
Ο Φρούραρχος Χύμπε αντισυνταγματάρχης».1
Τρεις ημέρες μετά το σαμποτάζ, στις 24 Αυγούστου 1944, οι προπαγανδιστές των κατοχικών αρχών από τις στήλες της εφημερίδας ΚΡΗΤΙΚΟΣ ΚΗΡΥΞ, αποδίδουν την καταστροφή της Δαμάστας και τις εκτελέσεις των κατοίκων «σε τυφλά όργανα των ξένων». Με τίτλο «Προ της ολικής καταστροφής ας συνέλθη ο Κρητικός λαός», ο αρθογράφος προσπαθεί να νουθετήσει τους Κρητικούς, συμβουλεύοντάς τους να μη συνεργάζονται με ´κακοποιάª στοιχεία, αν θέλουν την ησυχία τους και τη μη απόδοση αντιποίνων από τα γερμανικά στρατεύματα.
Ο διοικητής της 22ας Μεραρχίας (νομού Ηρακλείου) Στρατηγός Φρίμπε, σε συνέδριο που συγκάλεσε μετά την πυρπόληση και τις εκτελέσεις στη Δαμάστα, στον θερινό στρατιωτικό κινηματογράφο του Ηρακλείου στην Καινούρια Πόρτα στις 24 Αυγούστου 1944, είπε μεταξύ άλλων :
´…επιβουλότατα αυτά τα κακουργήματα συνέχισαν οι κομμουνισταί υπονομεύοντες και τας διαφόρους οδούς της συγκοινωνίας και τούτο το κύμα της τρομοκρατίας έφθασεν εις την άνανδρον επίθεσιν εναντίον γερμανικών αυτοκινήτων εις την μεγαλυτέραν οδόν συγκοινωνίας Ηρακλείου-Ρεθύμνου αι λεπτομέρειαι της οποίας δεν σας είναι άγνωστοι…
…την νύχτα προ της επιθέσεως γερμανικών υπηρεσιακών αυτοκινήτων οι κάτοικοι της Δαμάστας εφιλοξένησαν και υπεδέχθησαν εις το σπίτι των δύο Άγγλους αξιωματικούς και μίαν κομμουνιστικήν συμμορίαν. Δια την επίθεσιν αυτήν ο πληθυσμός από ένα βουνό κοντά στο χωριό αντελήφθη και πληροφόρησε με σημεία. Τουφεκισμοί έλαβον χώραν το χωρίον κατεδαφίσθη..ª.2
Σε επόμενο άρθρο του ΚΡΗΤΙΚΟΥ ΚΗΡΥΚΑ, για τις καταστροφές των χωριών της Κρήτης τον Αύγουστο του 1944, αναφέρεται:
«…ο πληθυσμός της νήσου Κρήτης είναι υπαίτιος δια τας ανάνδρους αυτάς δολοφονίας, τας συνεχείς διαρπαγάς και τας μη εν γένει ειρηνικάς πράξεις, δεδομένου ότι εναντίον των τρομοκρατικών στοιχείων του πληθυσμού και των ανοήτων διαδόσεων της ελεεινής εχθρικής προπαγάνδας, δεν αντιτάσσεται αρκετά. Η γερμανική συνεπώς δύναμις κατοχής αντεπετέθη και εκτύπησε. Κατά την διάρκειαν των αντιμέτρων αυτής, πολυάριθμοι ανταρτικαί ομάδες κατεστράφησαν.
Δέκα (10) χωρία τα οποία εξηκριβωμένως είχον σχέσεις με αντάρτας τροφοδοτούντα ή δίδοντα άσυλον, κατεστράφησαν εξ ολοκλήρου. Τα χωρία ταύτα είναι :
Περιφέρεια Χανίων : Κούνενι, Λίμνη και Φλοριά.
Ρεθύμνου : Ανώγεια, Βρύσες, Κρύα Βρύση, Γουργούδι, Γερακάρι, Άνω Μέρος.
Ηρακλείου : Σαχτούρια.
Οι κάτοικοι ηχμαλωτίσθησαν ή μετεκομίσθησαν.
Έλληνες (489), εφονεύθησαν κατόπιν αγώνος ή ως αποδεδειγμένοι αντάρται ετυφεκίσθησαν. Πολλαί χιλιάδες Ελλήνων έχασαν τας οικίας και την περιουσίαν των και μετώκησαν εις άλλα χωρία…».3
Απορία δημιουργεί η απουσία του χωριού Δαμάστα από τον κατάλογο των κατεστραμμένων χωριών που δημοσιεύει η εφημερίδα.
Πριν την πυρπόληση και καταστροφή των χωριών, προηγείτο λεηλασία της ακίνητης περιουσίας. Έτσι στη Δαμάστα, από τις αποθήκες και τα σπίτια των κατοίκων, αφαιρέθηκαν λάδια, σιτηρά, κρασιά, υφαντά, χρυσά και ασημένια κοσμήματα και το σύνολο των ζωντανών (πρόβατα, κατσίκες, βόδια, άλογα, όνοι και ημίονοι κ.α.). Χαρακτηριστικό είναι το παρακάτω άρθρο :
´”ΕΠΙΣΤΡΟΦΗ ΟΝΩΝ
Το Φρουραρχείον Ηρακλείου αποδεχθέν παράκλησιν ημών ενέκρινε την επιστροφήν 23 όνων εις τους κυρίους αυτών, κατοίκους Δαμάστας. Καλούνται όθεν οι κύριοι των όνων τούτων όπως προσέλθουν εις την Νομαρχίαν, (Γραφείον κ. Μυκωνιάτου) προς λήψιν οδηγιών.
Ο Νομάρχης Εμμανουήλ Ξανθάκης”.4
Ο Πρόεδρος της Κοινότητας Δαμάστας Ιωάννης Μαυράκης, με έγγραφό του προς τον ιστορικό Ιωάννη Μουρέλο και τον Νομάρχη Ηρακλείου με ημερομηνία 30 Αυγούστου 1945, έναν χρόνο μετά την καταστροφή και τις εκτελέσεις, με τίτλο «Στατιστική εισφοράς αίματος της Κοινότητος Δαμάστας κατά την περίοδον του Αλβανικού πολέμου και της Κατοχής», γράφει τα εξής:
«…κατά την 7 προς την 8 Αυγούστου 1944 ομάς ανταρτών αποτελουμένοι από Έλληνας Άγγλους και Ρώσους, διευθυνόμενοι δε από Άγγλον αξιωματικόν μεταβάντες εις θέσιν Δαμαστό εις απόστασιν ενός χιλιομέτρου από Δαμάστα ετοποθέτησαν νάρκην επί της οδού και εις το μέσον της γεφύρας κατά την 4 πρωινήν της 8/8/44 προκειμένου να ανατινάξουν το ταχυδρομικόν γερμανικόν περίπολον αποτελούμενον εξ ενός αυτοκινήτου φέροντος 35 Γερμανούς στρατιώτας και ενός ελαφρού τανκ. Προηγηθέντα όμως του ταχυδρομείου δύο γερμανικά αυτοκίνητα ξυλάδικα επί των οποίων επέβαινον 7 Ιταλοί ως εργάτες και τρεις Γερμανοί ως οδηγοί των αυτοκινήτων το μεν προπορευόμενον ανετινάχθη προσκρούσαν επί της νάρκης φονευθέντος του οδηγού και ενός Κρητός εξ Αλόιδων Μυλοποτάμου ονόματι Εμμ. Πλαϊτης κατά δε του δευτέρου φθάσαντος εις τον τόπον της ενέδρας έβαλον δια ταχυβόλων όπλων και χειροβομβίδων τραυματισθέντος ενός Ιταλού και αιχμαλωτισθέντων των υπολοίπων οδηγήθησαν εις τα ανταρτικά στρατόπεδα. Εκ της ομάδος των ανταρτών εφονεύθη εις Ρώσος και ετραυματίσθη και εις Κρης αντάρτης.
Μετά το επεισόδιο τούτο οι αντάρτες μετακινηθέντες προς την Δαμάσταν εις θέσιν από όπου δεν εφαίνοντο τα καταστραφέντα οχήματα και έλαβον θέσεις να κτυπήσουν και το αναμενόμενον γερμανικόν ταχυδρομείον.
Μετά ημίσειαν ώραν διήρχετο το ταχυδρομείον από Ηρακλείου στα Χανιά και άρχισε η συμπλοκή κατά την οποίαν εφονεύθησαν 28 Γερμανοί και εσυνελήφθησαν επτά. Εκ των ανταρτών δεν εσημειώθη ουδεμία απώλεια.
Κατά την μάχην ταύτην εφονεύθη ο Ιωάννης Στυλ. Τριγώνης ετών 33 και η Αικατερίνη Κυριάκου Λιαδάκη ετών 34 και ετραυματίσθη και ο Αστρινός Εμμ. Νικολουδάκης κάτοικοι και οι τρεις Δαμάστας.
Μετά 2 ημέρας έφθασε εις Δαμάσταν δύναμις εξ 100 γερμανο – Ιταλών και κατά την 20/8/44 το βράδυ κατέφθασαν 500 Γερμανοί εις Δαμάσταν και εκύκλωσαν το χωριό. Την επομένην 21/8/44 το πρωί οι Γερμανοί συνεκέντρωσαν τον πληθυσμόν χωριστά τα γυναικόπεδα και χωριστά τους άνδρας. Από την συγκέντρωσιν των ανδρών εχώρισαν τους γέροντας και κατόπιν από τους εναπομείναντας εκατόν νέους Δαμαστιανούς διάλεξαν τους 30, τους οποίους οδήγησαν εις απόστασιν 3 χιλιομέτρων από το χωριό εις τόπον Κερατίδι και τους εξετέλεσαν. Είναι δε οι κάτωθι :
Γεώργιος Νικολ. Κλίνης, Ανδρέας Εμμ. Κουγιουμτζάκης, Κων/νος Εμμ. Κουγιουμτζάκης, Γεώργιος Εμμ. Κουγιουμτζάκης, Εμμανουήλ Σταύρου Κουντούρης, Νικόλαος Δημητ. Κουντούρης, Ιωάννης Γεωργίου Κρουσανιωτάκης, Ιωάννης Νικολ. Κρουσανιωτάκης, Ιωάννης Εμμ. Λιαδάκης, Κωνσαντίνος Χρήστου Λιαδάκης, Νικόλαος Αλεξ. Μαυράκης, Εμμ. Στυλ. Μαυράκης, Ματθαίος Παν. Μουντουφάρης, Γεώργιος Εμμ. Μουντουφάρης, Γεώργιος Δημητρ. Μαρούσης, Χαρίδημος Σωτηρ. Νικολουδάκης, Γεώργιος Βασιλ. Νικολουδάκης, Αναστάσιος Βασιλ. Παπαδάκης, Νικόλαος Στυλ. Περάκης, Ιωάννης Αντων. Στρατιδάκης, Γεώργιος Αντων. Στρατιδάκης, Ιωάννης Γεωρ. Σαρρής, Ευάγγελος Γεωρ. Σαρρής, Αριστόδημος Κων/νου Σαρρής, Γεώργιος Δημητ. Σαρρής, Γεώργιος Νικολ. Σαρρής, Μιχαήλ Δημητ. Σαρρής, Εμμανουήλ Στυλ. Τριγώνης και Ματθαίος Γεωρ. Τριγώνης.
Τους δε 70 εις στρατόπεδον συγκεντρώσεως, τα δε γυναικόπεδα και οι γέροντες εξεδιώχθησαν δια Θεοδώρα, Χώνος ή Γαράζο.
Μετά την εκτέλεσιν των 30 Δαμαστιανών παληκαριών και το διόξιμο των γυναικοπέδων και γερόντων και την έγκλισιν εις στρατόπεδον των 70 ήρχισε η λεηλασία του χωριού. Όταν ξεγύμνωσαν παντελώς το χωριό άρχισαν να γκρεμίζουν τα σπίτια εκ θεμελίων, σωθέντων 20% εις τα οποία εστρατονίζοντο. Κατά το χάλασμα του χωριού εφονεύθη η Ελένη Γεωρ. Σαρρή, ετών 25…”.
Στις 21 Αυγούστου 1944, στη Δαμάστα αποκαλύφθηκε το δόγμα της συλλογικής ευθύνης του φασισμού και ναζισμού. Οι εκτελέσεις αθώων πολιτών, οι καταστροφές χωριών, οι βασανισμοί και φυλακίσεις, αποδίδονται από τους τιμωρούς Γερμανούς αξιωματούχους στους ίδιους τους τιμωρημένους αφού :
«…εγνώσθη εις τας γερμανικάς ενόπλους δυνάμεις ότι και σήμερον ακόμη εις τας κρητικάς πόλεις και χωρία και εις την πλησίον προς ταύτα περιοχήν ξένα προς την χώραν στοιχεία, όπως Άγγλοι, Αμερικανοί, Ρώσσοι, Ιταλοί προδόται, Βούλγαροι και Έλληνες πρόσφυγες εκ του αστικού πληθυσμού εκρύβησαν και υπεστηρίχθησαν εις τον σύνδεσμόν των με συμμορίτας. Τα τρομοκρατικά ταύτα στοιχεία είναι οι αληθείς ένοχοι δια την καταστροφήν πολλών χωρίων, την εκτόπισιν πολλών χιλιάδων από τας περιουσίας των και την εξορίαν πολλών άλλων κατά την διάρκειαν του πολέμου…».5
1 Εφημερίδα ΚΡΗΤΙΚΟΣ ΚΗΡΥΞ, 15 Αυγούστου 1944.
2 Εφημερίδα ΚΡΗΤΙΚΟΣ ΚΗΡΥΞ, 25 Αυγούστου 1944.
3 Εφημερίδα ΚΡΗΤΙΚΟΣ ΚΗΡΥΞ, 27 Αυγούστου 1944.
4 Εφημερίδα ΚΡΗΤΙΚΟΣ ΚΗΡΥΞ, 27 Αυγούστου 1944.
5 Εφημερίδα ΚΡΗΤΙΚΟΣ ΚΗΡΥΞ, 1 Σεπτεμβρίου 1944.
Ο κος Γεώργιος Α. Καλογεράκης, είναι δρ. Πανεπιστημίου Ιωαννίνων, διευθυντής Δημοτικού Σχολείου Θραψανού Πεδιάδος