Στις 29 Οκτωβρίου 1941, πέντε μήνες μετά την κατάληψη της Κρήτης από τα ναζιστικά στρατεύματα, η εφημερίδα «Κρητικός Κήρυξ» ενημερώνει για την λειτουργία Σχολής εκμάθησης γερμανικών, στην πόλη του Ηρακλείου. Η Σχολή είχε ιδρυθεί τον Αύγουστο του 1941 από τον Νομάρχη Ηρακλείου Ιωάννη Πασσαδάκη. Φοιτούν μόνο μαθήτριες, «δασκάλες και άλλες δεσποινίδες», οι οποίες δείχνουν επιμέλεια και «αλματώδη» πρόοδο. (Κρητικός Κήρυξ, 29 Οκτωβρίου 1941).
Ο Διευθυντής της εφημερίδας Κρητικός Κήρυξ και συνεργάτης των Γερμανών Πέτρος Βάρβογλης, σε άρθρο του με τίτλο «Η γερμανική γλώσσα εν Ηρακλείω», (22 και 23 Νοεμβρίου 1941), αναφέρεται στη Γερμανική Σχολή, κάνοντας σύντομη ιστορική αναδρομή:
«…δεν είναι βεβαίως ολίγοι οι γνωρίζοντες την τόσον ωραίαν αυτήν γλώσσαν και χρησιμοποιούντες αυτήν από ετών εις τας εμπορικάς των μετά της Γερμανίας συναλλαγάς.
Είναι αρκετοί και αυτοί αποτελούν κατά φυσικόν λόγον σήμερον, τα κοινωνικά εκείνα στελέχη δια των οποίων ο Ελληνικός πληθυσμός κάμνει τας προσωπικάς επικοινωνίας του μετά των αρχών κατοχής…».
Ο Βάρβογλης, δεν εκπλήσσεται (;) για το ενδιαφέρον εκμάθησης των πολιτών του Ηρακλείου και την αγάπη τους προς τη γερμανική γλώσσα. Ο ίδιος θεωρεί ότι είναι αποτέλεσμα μιας «αυθόρμητης διάθεσης».
Η άποψη του Πέτρου Βάρβογλη, συνάδει με τα φιλογερμανικά του αισθήματα, τα οποία ο λαός του Ηρακλείου βεβαίως και δε συμμερίζεται, (έξι μήνες νωρίτερα έδωσε έναν υπέρτατο αγώνα εναντίον των γερμανών αλεξιπτωτιστών).
Τα γερμανικά ως μάθημα, υπήρχαν πριν την έναρξη του δευτέρου παγκοσμίου πολέμου στο αναλυτικό πρόγραμμα της Ημερήσιας Εμπορικής Σχολής Ηρακλείου. Στην ίδια σχολή, λειτουργούσε νυχτερινό φροντιστήριο ξένων γλωσσών, όπου το μεγαλύτερο μέρος των σπουδαστών διδάσκονταν γερμανικά. Διαβάζουμε στην εφημερίδα Κρητικός Κήρυξ, (22 Νοεμβρίου 1941):
«…θα ήτο παράληψις μεγίστη του γράφοντος εάν εν τη περιγραφή ταύτη δεν ανέφερε το όλως ιδιατέρως εξαιρετικόν ενδιαφέρον του τότε Διευθυντού της Εμπορικής σχολής κ. Ιωάννη Τζοβενή δια την λειτουργίαν του Φροντιστηρίου εκείνου και αν δεν ετονίζοντο αι καταβληθείσαι υπό τούτου προσπάθειαι, όπως καταστή αρτία η λειτουργία του Γερμανικού εκείνου τμήματος, δια το οποίον άλλωστε εξεδηλούτο και το ζωηρώτερον εκ μέρους των σπουδαστών ενδιαφέρον…».
Ο Ιωάννης Τζοβενής του Αριστείδη και της Σμαράγδας, το γένος Μαυρομάτη, γεννήθηκε το 1882. Υπηρέτησε ως Γυμνασιάρχης στην Εμπορική Σχολή Ηρακλείου και στο Γυμνάσιο Καστελλίου Πεδιάδος. Παντρεύτηκε την Κυριακή Ανδρουλάκη από την Κασταμονίτσα και απέκτησε τρία παιδιά.
Τον Τηλέμαχο, τον Πρίαμο και τη Μαρίκα. Οι γιοι του Πρίαμος και Τηλέμαχος σπούδαζαν στο Πανεπιστήμιο, (Πάντειο και Νομική ο Πρίαμος, Ανωτάτη Εμπορική ο Τηλέμαχος), όταν η Κρήτη υποτάχτηκε στους Γερμανούς.
Ο Ιωάννης Τζοβενής γνώριζε τα γερμανικά, το ίδιο και ο γιος του ο Πρίαμος. Έτσι οι Γερμανοί χρησιμοποίησαν τον Πρίαμο ως διερμηνέα στις διοικητικές υπηρεσίες του πολεμικού αεροδρομίου Καστελλίου.
Από τη θέση του ο Πρίαμος βοήθησε όσο μπορούσε τους εργάτες του αεροδρομίου. Ο Ιωάννης Τζοβενής πέθανε τον πρώτο χρόνο της κατοχής, την ημέρα των Χριστουγέννων, στις 25 Δεκεμβρίου 1941 σε ηλικία 59 ετών από περιτονίτιδα. Ο γιος του Πρίαμος συνέχισε να υπηρετεί τους κατακτητές ως διερμηνέας, αλλά συγχρόνως και την Αντίσταση, μέχρι την αποχώρησή τους. Η μόρφωσή του τον βοήθησε να μην αντιληφθούν οι Γερμανοί τη διπλή του ιδιότητα.
Ο Πέτρος Βάρβογλης πιστεύει ότι, η ανάγκη εκμάθησης της γερμανικής γλώσσας ήταν επιτακτική, με την έλευση των στρατευμάτων κατοχής. Γι’αυτό γράφει στην εφημερίδα, (Κρητικός Κήρυξ, 23 Νοεμβρίου 1941):
«…η γενικωτέρα όμως ανάγκη εκμαθήσεως της γερμανικής γλώσσης προέκυψε κυρίως εν Ηρακλείω μετά την συντελεσθείσαν γερμανικήν κατοχήν. Νέοι πολλοί και νεανίδες επιθυμούντες άλλοι μεν να βελτιώσουν τας ολίγας γνώσεις των εν τη γλώσση, άλλοι δε να επιδοθούν δια πρώτην φοράν εις την εκμάθησιν αυτής, ήρχισαν ν’ αναζητούν τρόπον ικανοποιήσεως της επιθυμίας των ταύτης. Το ζήτημα βεβαίως δεν ήτο και τόσον απλούν λόγω της ελλείψεως καθηγητών Γερμανομαθών.
Τότε παρουσιάσθη εις πολλούς και εις πολλάς εξ αυτών ως από μηχανής Θεός ο Νομάρχης κ. Πασσαδάκης, όστις είχε ωραίαν έμπνευσιν να ιδρύση εγκρίσει των Γερμανικών αρχών την ήδη λειτουργούσαν γερμανικήν Σχολήν, εις την οποίαν εκλήθησαν να φοιτήσουν όσοι και όσαι εκ των μορφωμένων νέων και δεσποινίδων επεθύμουν να εκμάθουν την γλώσσαν δια να χρησιμεύσουν εν συνεχεία και ως διδάσκαλοι της γλώσσης, διοριζόμενοι εις τα διάφορα σχολεία του Νομού…ª.
Τα μαθήματα της Γερμανικής Σχολής ξεκίνησαν τον Σεπτέμβριο του 1941 με πενήντα περίπου σπουδαστές, (περισσότερες οι δεσποινίδες). Τα μαθήματα γίνονταν από τις 2.30 ως 4.30 το απόγευμα. Το διδακτικό προσωπικό ήταν ο καθηγητής Εμμανουήλ Νυστεράκης και η δεσποινίδα Μπάριτς.
Η πρόθεση του Νομάρχη Ηρακλείου Ιωάννη Πασσαδάκη, ήταν να ιδρυθεί και νέο τμήμα εκμάθησης της γερμανικής γλώσσας για αρχάριους στο Ηράκλειο, από την πρώτη Δεκεμβρίου 1941. Το παράδειγμα της ίδρυσης Γερμανικής Σχολής στο Ηράκλειο, ακολούθησε και η πόλη των Χανίων. Ο αρθογράφος της εφημερίδας «Κρητικός Κήρυξ», (11 Ιουλίου 1942), γράφει:
«…ο Νομάρχης μας κ. Πασσαδάκης, εκτός της Γερμανικής Σχολής την οποίαν από τον περισυνόν Αύγουστον ίδρυσεν εξ ιδίας του πρωτοβουλίας και ήτις τόσον επιτυχώς έχει λειτουργήσει μέχρι σήμερον, απεφάσισε να ιδρύση νέα τμήματα αυτής τα οποία θα λειτουργούν μόνον την Κυριακήν, ίνα δυνηθούν και οι εργαζόμενοι να λάβουν μαθήματα. Η Κυριακάτικη αυτή σχολή θα έχη 3 μικτά τμήματα. Εις το πρώτον θα γίνουν δεκτοί κυρίως επιστήμονες και δημόσιοι υπάλληλοι.
Εις το δεύτερον τμήμα θα γίνωνται δεκτοί επαγγελματίαι, τεχνίται ως και ιδιωτικοί υπάλληλοι και άλλοι ιδιώται, με επαρκείς γραμματικάς γνώσεις. Εις το τρίτον τμήμα θα γίνωνται δεκτοί μόνον οι εργάται και εργάτριαι. Η διδασκαλία εις έκαστον τμήμα θα είναι ανάλογος προς τας γραμματικάς γνώσεις των ακροατών. Εις το πρώτον τμήμα, η γλώσσα θα διδάσκεται επιστημονικώς και εις τα άλλα μάλλον πρακτικώς.
Οι μαθηταί εκάστου τμήματος θα έχουν εκάστην Κυριακήν 10- 12 π. μ. μάθημα και 4- 6 μ.μ. ήτοι τετράωρον, ώστε να λαμβάνουν ύλην προς μελέτην δι’ όλην την εβδομάδα. Η έναρξις των μαθημάτων θα γίνη την προσεχή Κυριακήν. Αιτήσεις συμμετοχής υποβάλλονται εφ’ απλού χάρτου εις τον κ. Νομάρχην και περιέχουν πληροφορίας περί των γραμματικών γνώσεων του αιτούντος. Τα μαθήματα δίδονται δωρεάν…».
Τον Σεπτέμβριο του 1942, ο Νομάρχης Ηρακλείου ιδρύει και νέο τμήμα της Γερμανικής Σχολής, καλώντας τους ενδιαφερόμενους να υποβάλλουν απλή αίτηση στο γραφείο της Νομαρχίας. Τη Γερμανική Σχολή επισκέπτονταν γερμανοί αξιωματούχοι, όπως ο Στρατηγός Λέχνερ το Σεπτέμβριο 1942, μετά από πρόσκληση του Νομάρχη. Ο Στρατηγός μίλησε στις μαθήτριες, αναπτύσσοντας «τον κίνδυνο του Μπολσεβικισμού όστις καταστρέφει την εκκλησίαν και την οικογένειαν». Στο τέλος της ομιλίας του, οι μαθήτριες τον ευχαρίστησαν και του πρόσφεραν ανθοδέσμη με λουλούδια.
Το Δεκέμβριο 1942, η Kreiscommandatur Ηρακλείου ιδρύει και τρίτο τμήμα της Γερμανικής Σχολής για απόφοιτους Β΄ Γυμνασίου, με αιτήσεις που υποβάλλονται στο γραφείο του Νομάρχη. Τα μαθήματα του τρίτου τμήματος ξεκίνησαν στις αρχές Ιανουαρίου 1943. Σε μονόστηλο άρθρο της εφημερίδας «Κρητικός Κήρυξ», αποκαλύπτεται για πρώτη φορά ο σκοπός ίδρυσης της Γερμανικής Σχολής και των τμημάτων της, (Κρητικός Κήρυξ, 10 Ιανουαρίου 1943) :
«…μέχρι τούδε οι καρποί της σχολής ταύτης υπήρξαν σημαντικοί και λίαν εξυπηρετικοί διά μέγα μέρος των οικογενειών της πόλεως Ηρακλείου, των οποίων πολλά μέλη μαθηταί και μαθήτριαι της Σχολής ταύτης ευρίσκονται ήδη διωρισμένα ως διερμηνείς εις πλείστας Γερμανικάς υπηρεσίαςÖª.
Αυτός ήταν ο απώτερος σκοπός της ίδρυσης Γερμανικής Σχολής, η εκμάθηση της γερμανικής γλώσσας και ο διορισμός των μαθητριών και μαθητών σε θέσεις διερμηνέων των αξιωματούχων των στρατευμάτων κατοχής.
Ο ιδρυτής της Γερμανικής Σχολής στο Ηράκλειο, Νομάρχης Ιωάννης Πασσαδάκης, κλήθηκε στις 24 Ιανουαρίου 1943 από την Κυβέρνηση Λογοθετόπουλου και ανέλαβε Γενικός Διοικητής Κρήτης. Πήρε τη θέση του δικηγόρου Εμμανουήλ Λουλακάκη που παραιτήθηκε. Εγκαταστάθηκε στα Χανιά, στην έδρα της Γερμανικής Στρατιωτικής Διοικήσεως Κρήτης. Από τις πρώτες του ενέργειες ήταν η αναδιοργάνωση της Γερμανικής Σχολής Χανίων, (Κρητικός Κήρυξ, 26 Φεβρουαρίου 1943):
«…δι’ αποφάσεως του κ. Υπουργού Γεν. Διοικητού Κρήτης, από της 5ης προσεχούς μηνός Μαρτίου άρχεται λειτουργούσα εις Χανιά, αναδιοργανωθείσα πλήρως η Γερμανική Σχολή, ήτις θα περιλαμβάνη δύο τμήματα. Η Σχολή θα λειτουργή καθημερινώς από 12- 2 μ.μ….».
Στις 23 Απριλίου 1943, η Γερμανική Σχολή του Ηρακλείου γιόρτασε με κάθε επισημότητα την επέτειο των γενεθλίων του Χίτλερ. Είχε προσκληθεί ο Επιθεωρητής της Στοιχειώδους Εκπαιδεύσεως Περιφερείας Ηρακλείου Κωνσταντίνος Σταυρινίδης.
Τον λόγο του Υπουργού Γενικού Διοικητή Κρήτης Ιωάννη Πασσαδάκη, διάβασε η δασκάλα και μαθήτρια της Σχολής Στέλλα Βλαχάκη. Κατόπιν έλαβε το λόγο η Καθηγήτρια της γερμανικής γλώσσας και Διευθύντρια της Σχολής δεσποινίδα Μπάριτς. Στο τέλος του λόγου της, οι μαθητές και οι μαθήτριες έψαλλαν γερμανικά θούρια και άσματα, με συνοδεία το ακορντεόν της δεσποινίδας Φ. Αρχατζικάκη.
Ο λόγος της Μπάριτς ήταν ένας ύμνος προς τoν Χίτλερ και τη γερμανική φυλή, κατηγορώντας παράλληλα τον «Ιουδαϊσμό» και το «Μπολσεβικισμό». Για πληρέστερη ενημέρωση, παραθέτουμε αποσπάσματα του λόγου του Ιωάννη Πασσαδάκη, τον οποίο διάβασε με εντολή του η δασκάλα και μαθήτρια Στέλλα Βλαχάκη, (Κρητικός Κήρυξ, 23 Απριλίου 1943) : «…προ 54 ετών από σήμερον εγεννήθη ο άνθρωπος, ο οποίος την Γερμανίαν από την βαθυτάτην ταπείνωσιν ανύψωσεν και μετ’ αυτής ολόκληρον την Ευρώπην από τον Ιουδαϊσμόν των Βρεττανών και τον μπολσεβικισμόν διέσωσεν.
Ο απλούς και σχεδόν άγνωστος αγγελιοφόρος του πρώτου παγκοσμίου πολέμου (1914), όστις βαρειά τραυματισμένος (εκ των τραυμάτων του πολέμου) εις το Νοσοκομείον έκειτο, ησθάνθη από τότε βαθύτατον τον πόνον της εντροπής (εκ της συμφοράς της Πατρίδος του) και ανεπτύχθη μέσα του το μίσος εναντίον των προδοτών των δύο εκατομμυρίων στρατιωτών των πεσόντων εν τω πεδίω της μάχης. Από τότε ανεγνώρισε και διείδε το παιχνίδι των Ιουδαίων και απεφάσισε πολιτικός να γίνη, ίνα την Πατρίδαν του σώση.
Απέβη η πιο δυνατή ιδιοφυία, την οποίαν ποτέ ο κόσμος ανέδειξεν. Μόνον η ειλικρινής του προς την πατρίδα αγάπη συνετέλεσεν ώστε από τον σχεδόν άγνωστον αγγελιοφόρο εις στρατηγός να προέλθη, ο οποίος το στακτί στρατιωτικόν ένδυμα δεν θα αποδοθή προτού την τελειωτικήν νίκην απεργασθή. Αγωνίζεται δια τον λαόν του και δια την ελευθερίαν όλων των λαών της Ευρώπης. Αν και δεν είναι καιρός δι’ εορτάς εν τούτοις όλοι οι Χριστιανοί καθήκον έχουν εις αυτόν τον Σωτήρα την σκέψιν των να κατευθύνωσι προς το τιτάνειόν του έργον, εις το πρώτυπον τούτο της Γερμανικής φυλής.
Ναι ο Θεός έχει αυτόν αποστείλη δια να σώση την Ευρώπην. ο αγών του είναι δίκαιος, ο αγών του είναι άγιος, άγιος επίσης εις ημάς τους ευρισκομένους εις την απομεμακρυσμένην της Ευρώπης αυτήν γωνίαν, η οποία ωσαύτως εις τον μπολσεβικισμόν θα υπέκυπτε. Ναι αγαπηταί μαθήτριαι και μαθηταί, ημπορούσε από την ωραίαν Ελλάδα μία μπολσεβικική κόλασις να προκύψη.
Ημπορούσε κάθε ίχνος του πολιτισμού να καταστραφή και αντ’ αυτού ένα Μνημείον του ερυθρού τυράννου να ανυψωθή για να κοσμήται με νέας καθημερινώς θυσίας και πτώματα. Όχι. Τούτο δεν θα συμβή. Ο Αρχηγός θα φροντίση. Ο Θεός θα παραστέκη κοντά του, γιατί ο Αδόλφος Χίτλερ έχει μαζί του την εξ ουρανού βοήθειαν. Ο Θεός είναι μαζί του…».
Με έγγραφό του, στις 6 Μαΐου 1942, ο Ερρίκος Περμανσλάγκερ που αντικαθιστούσε τον Υπουργό Γενικό Διοικητή Κρήτης, ενημερώνει τους Νομάρχες Ρεθύμνου και Ηρακλείου να προσκομίσουν κατάλογο με πρόσωπα «πρόθυμα» να διδάξουν τη γερμανική γλώσσα όπως διατάζει ο Διοικητής του «Φρουρίου Κρήτης».
Ο Νομάρχης Ιωάννης Πασσαδάκης απάντησε στον Υπουργό Γενικό Διοικητή Κρήτης, προσκομίζοντας τα ονόματα τριάντα (30) μαθητριών του προχωρημένου τμήματος της Γερμανικής Σχολής, «κατάλληλες και πρόθυμεςª να διδάξουν τη γερμανική γλώσσα, (Αρχείο Γερμανικής Στρατιωτικής Διοικήσεως Κρήτης):
«Προς την Γενικήν Διοίκησιν Κρήτης – Χανιά
Λαμβάνομεν την τιμήν εις απάντησιν του υπ. αριθ. πρωτ. 34.439 της 6/5/42 εγγράφου σας αφορώντος την υποβολήν καταλόγου προσώπων καταλλήλων και προθύμων δια την διδασκαλίαν της Γερμανικής γλώσσης να υποβάλω συννημένως κατάλογον των μαθητριών της ενταύθα Γερμανικής Σχολής. Η Σχολή αύτη ιδρύθη τη πρωτοβουλία μου προ εννεαμήνου και έχει δύο τμήματα εν τμήμα προκεχωρημένων μαθητών και μαθητριών και εν έτερον τμήμα ολιγώτερον προκεχωρημένων.
Εις την σχολήν ταύτην εδίδασκον και διδάσκουν καθημερινώς μαθήματα Γερμανικής Γλώσσας η Γερμανίς καθηγήτρια κ. Μ. Μπάριτς και Έλλην καθηγητής φιλολογίας κ. Εμμ. Νυστεράκης σπουδάσας εν Γερμανία.
Η πρόοδος των μαθητών του προκεχωρημένου τμήματος είναι λίαν ικανοποιητική και αι μαθήτριαι του τμήματος τούτου είναι εις θέσιν να αρχίσουν να δίδουν μαθήματα Γερμανικής εις αρχαρίους, άλλως τε ο σκοπός της ιδρύσεως υπ’εμού της εν λόγω Σχολής ήτο η παρασκευή διδασκαλισσών της γερμανικής γλώσσης και τας οποίας διδασκαλίσσας απέβλεπον και αποβλέπω να αναθέσω την διδασκαλίαν της Γερμανικής γλώσσης εις τα ενταύθα σχολεία ως και εις τινά μεγάλα επαρχιακά Κέντρα. Αι μαθήτριαι του 2ου τμήματος (50 πρόσωπα) θα είναι εις θέσιν να διδάξουν μετά τρίμηνον.
Ο Νομάρχης Ι. Πασσαδάκης
ΠΙΝΑΞ των μαθητριών του προκεχωρημένου τμήματος της Νομαρχιακής Γερμανικής Σχολής άτινας κατέχουν επαρκείς γνώσεις της γλώσσας ώστε να δύνανται να αναλάβουν την διδασκαλίαν Γερμανικής εις αρχαρίους
- Π. Ο. 2…. A. 3. Ι. Κ. 4. Γ. Ε. 5. Μ. Θ. 6. Μ. Ε. 7. Τ. Α. 8. Τ. Σ. 9. Τ. Κ. 10. Β. Μ.
- Β. Μ. 12. Γ. Μ. 13. Δ. Γ. 14. Δ. Κ.15. Ζ. Ε. 16. Μ. Ε. 17. Μ. Ε.18. Π. Α.
- Σ. Ί. 20. Τ. Ε. 21. Χ. Μ. 22. Δ. Β. 23. Λ. Α. 24. Θ. Μ. 25. Μ. Μ. 26. Φ. Ά.
- Μ. Δ. 28. Μ. Π. 29. … Κ. 30. Α. Ε.ª»
Στις 27 Νοεμβρίου 1943, ο Νομάρχης Ηρακλείου Εμμανουήλ Ξανθάκης, αποφασίζει να εισαχθεί ως μάθημα η γερμανική γλώσσα, σε έξι (6) σχολεία της πόλης του Ηρακλείου. Το ανακοινώνει με έγγραφό του στο γερμανικό Φρουραρχείο και στους Διευθυντές των σχολείων, (Αρχείο Γερμανικής Στρατιωτικής Διοικήσεως Κρήτης):
«…έχομεν την τιμήν να γνωρίσωμεν, ότι η διδασκαλία της Γερμανικής γλώσσης εισήχθη εν Ηρακλείω εις τα κάτωθι Σχολεία.
1) Γερμανικήν Σχολήν
2) Γυμνάσιον ΘηλέωνÁΛ˘Ì
3) Γυμνάσιον Αρρένων
4) Εμπορικήν Σχολήν
5) Παιδαγωγική Ακαδημία
6) Πρακτικόν Λύκειον…».
Η Γερμανική Σχολή λειτούργησε από τον Αύγουστο 1941 ως τα τέλη της άνοιξης 1944. Την τελευταία καταχώρηση ειδήσεων για τη Γερμανική Σχολή στα φύλλα της εφημερίδας «Κρητικός Κήρυξ», την συναντούμε στις 6 Νοεμβρίου 1943:
«…Τα μαθήματα της εν τη πόλει μας Γερμανικής Σχολής επαναλαμβάνονται την προσεχή Δευτέραν 8 Νοεμβρίου και ώραν 2.μ.μ. και καλούνται οι μαθηταί και αι μαθήτριαι της σχολής όπως παρουσιασθώσιν…».
*Ο Γεώργιος Α. Καλογεράκης είναι Δρ. Πανεπιστημίου Ιωαννίνων, Διευθυντής Δημοτικού Σχολείου Θραψανού