«Σας προσκαλούμε στα αποκαλυπτήρια της στήλης των πεσόντων της Αγίας Ρουμέλης οι οποίοι οδηγήθηκαν στο στρατόπεδο εξόντωσης Μαουτχάουζεν και δεν επέστρεψαν ποτέ. Την Κυριακή 17 Οκτωβρίου και ώρα 13:00 μ.μ. στο χώρο του μνημείου της Τοπικής Κοινότητας Αγίας Ρουμέλης του Δήμου Σφακίων.
Η παρουσία σας θα μας τιμήσει ιδιαίτερα.
Μ’αυτά τα λιτά λόγια, ο Δήμαρχος Σφακίων κ. Μανούσος Χιωτάκης και ο Αντιπεριφερειάρχης Χανίων κ. Νικόλαος Καλογερής, προσκάλεσαν τους πολίτες στην αποκάλυψη του μνημείου στην Αγία Ρουμέλη Σφακίων, την Κυριακή 17 Οκτωβρίου 2021.
Το μνημείο αφιερώθηκε στους έξι πεσόντες κατοίκους της Αγίας Ρουμέλης, στο στρατόπεδο συγκέντρωσης Μαουτχάουζεν.
Τα ονόματα των έξι Αγιορουμελιωτών πατριωτών που χάθηκαν για την πατρίδα στο στρατόπεδο συγκέντρωσης Μαουτχάουζεν είναι:
Γιανναράκης Γεώργιος του Μιχαήλ, ετών 18. Σταυρουδάκης Αντώνιος του Σταμάτη, ετών 31. Σταυρουδάκης Ματθαίος του Σταμάτη, ετών 24. Τζατζιμάκης Γεώργιος του Θεόδωρου, ετών 19. Τζατζιμάκης Γεώργιος του Ιωάννη, ετών 39 και Τζατζιμάκης Ευστράτιος του Διοματάρη, Πρόεδρος της Κοινότητας Αγίας Ρουμέλης, ετών 52.
Μαουτχάουζεν
Το στρατόπεδο συγκέντρωσης Μαουτχάουζεν, κατασκευάστηκε στην Αυστρία στις 8 Αυγούστου 1938. Η Αυστρία από τον Μάρτιο του 1938 είχε προσαρτηθεί στη Ναζιστική Γερμανία. Κοντά στις πόλεις Μαουτχάουζεν και Γκούζεν υπήρχαν λατομεία γρανίτη και οικοδομικών υλικών.
Το φασιστικό καθεστώς του Βερολίνου σχεδίασε το στρατόπεδο του Μαουτχάουζεν, με σκοπό καταναγκαστικοί εργάτες αρχικά (αντίθετοι με το ναζιστικό καθεστώς) και στη συνέχεια αιχμάλωτοι πολέμου, Εβραίοι, Πολωνοί και μειονότητες (τσιγγάνοι κλπ.), να δουλεύουν κάτω από αντίξοες συνθήκες τρόμου και βασανισμών, ώστε να παράγουν γρανίτη και οικοδομικά υλικά για το Γ΄ Ράιχ.
Οι κρατούμενοι του στρατοπέδου, κατασκεύασαν το τείχος του στρατοπέδου που αποτελούνταν από γρανίτη. Στο εσωτερικό του υπήρχαν εκατοντάδες παράγκες και κτηριακές εγκαταστάσεις. Στις αρχές του 1940, οι κρατούμενοι του Μαουτχάουζεν ανέρχονταν στον αριθμό των 3.000 ψυχών.
Οι ώρες εργασίας των καταναγκαστικών εργατών, ανέρχονταν τη θερινή περίοδο στις 11 και τη χειμερινή στις 8.
Το χαρακτηριστικό μαρτύριο των κρατουμένων, ιδίως των Εβραίων, ήταν το ανεβοκατέβασμα μιας σκάλας προς το λατομείο εξόρυξης του γρανίτη. Η σκάλα είχε 225 σκαλιά και ο κρατούμενος ήταν υποχρεωμένος να την ανεβαίνει τρέχοντας, έχοντας στους ώμους του ένα αγκωνάρι από γρανίτη. Στα σκαλιά της σκάλας, οι φρουροί των SS εκτελούσαν όποιον σταματούσε ή έπεφτε κάτω από εξάντληση.
Στο στρατόπεδο συγκέντρωσης Μαουτχάουζεν, βρήκαν τον θάνατο 120.000 κρατούμενοι. Οι περισσότεροι θανατώθηκαν από τους φρουρούς των SS είτε σε θαλάμους αερίων, είτε εκτελέστηκαν στους χώρους δουλειάς, είτε στη σκάλα του μαρτυρίου, είτε κατέληξαν στα διάφορα ιατρικά πειράματα που εκτελούσαν παράφρονες ναζιστές γιατροί. Μεταξύ των νεκρών και 3.700 Έλληνες.
Λίγες ημέρες πριν την απελευθέρωση των κρατουμένων από τα συμμαχικά στρατεύματα, οι Γερμανοί φρουροί θανάτωσαν εκατοντάδες άτομα στους θαλάμους αερίων και στο τέλος όλους τους κρατούμενους που δούλευαν στους θαλάμους και στο αποτεφρωτήριο. Στις 3 Μαΐου 1945, οι φρουροί και οι αξιωματικοί εγκατέλειψαν το στρατόπεδο, αφήνοντας τους έγκλειστους να φρουρούνται από ηλικιωμένους Γερμανούς πολίτες. Στις 5 Μαΐου 1945, ένα τανκ της ενδεκάτης ταξιαρχίας της τρίτης αμερικάνικης στρατιάς του Στρατηγού Πάττον, έσπασε την πύλη και απελευθέρωσε 67.000 κρατούμενους που βρίσκονταν στις παράγκες, μεταξύ τους και 15.000 Εβραίους.
Ιάκωβος Καμπανέλλης
Ο Ιάκωβος Καμπανέλλης υπήρξε κρατούμενος στο κολαστήριο του στρατοπέδου συγκέντρωσης Μαουτχάουζεν, από το καλοκαίρι του 1943 ως το τέλος του πόλεμου.
Σε αποσπάσματα από το βιβλίο του «ΜΑΟΥΤΧΑΟΥΖΕΝ», περιγράφονται με φρίκη καθημερινές εικόνες από το στρατόπεδο του τρόμου. Στο ίδιο στρατόπεδο οδηγήθηκαν και θανατώθηκαν οι έξι Αγιορουμελιώτες.
Γράφει μεταξύ άλλων στο βιβλίο του ο Ιάκωβος Καμπανέλλης:
«…ο Αντώνης απ’τους Αμπελοκήπους είχε έρθει στο Μαουτχάουζεν τον Απρίλη του σαράντα τέσσερα. Εμείς οι παλιοί είχαμε πια οργανωθεί για καλά και για κάθε ερχομό καινούριου παίρναμε αμέσως είδηση. Τον Αντώνη όμως τον φέρανε νύχτα, τον χώσανε και στην απομόνωση απ’την πρώτη ώρα…
…την άλλη μέρα το πρωί στο προσκλητήριο τον είδαμε από μακριά. Το συνεργείο των τιμωρημένων έβγαινε πάντα πρώτο για δουλειά. Ξέραμε καλά τι ήταν η “σκληρή εργασία». Κατέβαιναν τρέχοντας τα 225 σκαλιά του λατομείου, έφταναν τρέχοντας 200 μέτρα πιο πέρα, τους φόρτωναν ένα αγκωνάρι στη ράχη, γύριζαν τρέχοντας στη σκάλα, ανέβαιναν τα 225 σκαλιά και τρέχοντας πάλι πήγαιναν μισό χιλιόμετρο μακριά. Αυτό γινόταν δώδεκα ώρες κάθε μέρα…
…σ’ένα ανέβασμα της σκάλας ένας Εβραίος παραπατά. Ο Αντώνης του’καμε νόημα να πλησιάσει. Ο Εβραίος πλησίασε κι ο Αντώνης κράτησε το δικό του αγκωνάρι με το δεξιό και με τ’αριστερό ανασήκωσε τ’αγκωνάρι του Εβραίου. Όμως αυτό έγινε κοντά στη μέση της σκάλας. Έμενε ακόμα πολύ ανέβασμα. Ο Ες-Ες τους είδε και τους χώρισε. Διάταξε τον Εβραίο να τρέξει. Αυτός ανέβηκε λίγα σκαλοπάτια, ύστερα άφησε την πέτρα να πέσει και γονάτισε στο σκαλί. Ο Ες-Ες πλησίασε και του είπε να ανοίξει το στόμα. Ο Εβραίος άνοιξε το στόμα. Ο Ες-Ες έβγαλε το περίστροφο, το’χωσε στο στόμα του Εβραίου και πυροβόλησε. Ύστερα γύρισε προς τον Αντώνη και στύλωσε τα μάτια πάνω του. Ο Αντώνης τον κοίταξε άφοβα, έπειτα πλησίασε στο νεκρό, φορτώθηκε και το δεύτερο αγκωνάρι και συνέχισε να ανεβαίνει τη σκάλα. Όταν ξαναγύρισαν στο λατομείο για να ξαναφορτωθούν αγκωνάρια, ο Ες-Ες φώναξε τον Αντώνη να πάει κοντά.
Άρχισε να βολταρίζει σα μανιακός ανάμεσα στις πέτρες και να ψάχνει. Βρήκε ένα αγκωνάρι διπλό απ’ τ’ άλλα, το’δειξε στον Αντώνη και είπε: «Αυτό είναι το δικό σου». Ο Αντώνης κοίταξε το αγκωνάρι, ύστερα τον Ες-Ες, ύστερα τα σκόρπια αγκωνάρια γύρω γύρω. Όλοι οι άλλοι κάνανε πως δεν βλέπανε, πως δεν ακούγανε. Τρέμανε για το τι θα’βγαινε από τούτο το μπλέξιμο. Αυτός ο Έλληνας πήγαινε φιρί φιρί. Ο Ες-Ες είχε κιόλας βγάλει το περίστροφό του απ’τη θήκη, το’τριβε νευρικά στο πανταλόνι του κι ετοιμαζόταν. Ο Αντώνης σταμάτησε μπροστά σ’ένα αγκωνάρι, ακόμα πιο μεγάλο από κείνο που του διάλεξε ο Ες-Ες.
-Αυτό είναι το δικό μου, είπε. Και το φορτώθηκε. Σ’όλους τους δρόμους που κάνανε ως το βράδυ, σ’όλα τα κουβαλήματα ώσπου σήμανε η ώρα για μέσα, ο Αντώνης διάλεγε και φορτωνόταν τα πιο βαριά αγκωνάρια…ª».
(Αποσπάσματα από το βιβλίο του Ιάκωβου Καμπανέλλη, ΜΑΟΥΤΧΑΟΥΖΕΝ, εκδόσεις Θεμέλιο, Αθήνα 1965, σελ. 95-100).
Στην τελετή της αποκάλυψης του μνημείου, η εγγονή του Ευστρατίου Τζατζιμάκη του Διοματάρη μίλησε για τα γεγονότα, λέγοντας:
´Αν και δε διαθέτω ταλέντο στο να εκφωνώ λόγους, εντούτοις δέχτηκα την τιμητική για μ
Οι Γερμανοί εισέβαλαν για πρώτη φορά στην Αγία Ρουμέλη, την 4η Ιουνίου του 1941. Κατά την πρένα πρόταση του Δημάρχου Σφακίων κ. Χιωτάκη να μιλήσω ενώπιόν σας γιατί είναι το ελάχιστο που θα μπορούσα να κάνω για τη μνήμη του παππού μου, των θείων μου, των συγχωριανών μας.οσφιλή τους τακτική, λεηλάτησαν το χωριό. Στον προαύλιο χώρο γύρω από την Αγία Τριάδα θα συγκεντρώσουν τους κατοίκους και θα βάλουν θύμους περιμετρικά με πρόθεση να τους κάψουν. Για τους δικούς τους λόγους θα αλλάξουν γνώμη και αυτό δε θα γίνει.
Τον Σεπτέμβρη του 1943, οι Γερμανοί καίνε το Κουστογέρακο, τη Μονή και τον Λειβαδά. Ακολουθούν μάχες μεταξύ Γερμανών και ντόπιων.
Το Φεβρουάριο του 1944 οι Γερμανοί ψάχνοντας να βρουν τους Άγγλους και τους ασυρμάτους, που ήταν κρυμμένοι σε δύσβατα σημεία του ορεινού όγκου, προσπαθούν να περάσουν στην επαρχία των Σφακίων.
Όμως, στην τοποθεσία Βουκελάσι, στον Προφήτη Ηλία, (στα σύνορα Σελίνου – Σφακίων), θα έρθουν αντιμέτωποι με την αντάρτικη ομάδα του Σελίνου και κατοίκους της Αγίας Ρουμέλης, οι οποίοι και θα καταφέρουν να ανακόψουν την πορεία τους.
Την ομάδα των κατοίκων της Αγίας Ρουμέλης αποτελούσαν οι: Θεόδωρος και Γιάννης Βίγλης, Ρούσσος Θ. Τζατζιμάκης, Ανδρέας Δ. Τζατζιμάκης, Ιωάννης Δ. Τζατζιμάκης, Δαμουλής Τζατζιμάκης και ο Παύλος Ν. Μαρινάκης. Οι απώλειες των Γερμανών σημαντικές.
Οι άνδρες του χωριού με τη δύναμη του ηρωισμού τους, θα πολεμήσουν τις περιπόλους των Ναζί. Τα αντίποινα δε θα αργήσουν.
Την 10η Φεβρουαρίου 1944, (ημερομηνία που έγιναν συλλήψεις και σε άλλα χωριά), οι Γερμανοί συγκεντρώνουν τους κατοίκους και συλλαμβάνουν περίπου 19 Αγιορουμελιώτες τους οποίους και κράτησαν ομήρους, στην εκκλησία της Αγίας Τριάδας.
Από αυτούς κάποιοι δραπέτευσαν από την εκκλησία και κάποιοι στη διαδρομή Αγίας Ρουμέλης – Χώρα Σφακίων. Η διαδρομή την οποία και διένυσαν πεζοί ήταν Αγία Ρουμέλη – Σελούδα, Αράδαινα, Ανώπολη, Χώρα Σφακίων και προφανώς ως την Ίμβρο, που τελείωνε ο τότε αμαξωτός δρόμος. Ίσως και μέχρι τα Χανιά.
Σύμφωνα με όσα αναφέρονται στο βιβλίο του Αντώνη Πλυμάκη -Μνήμες Σαμαριάς: “Οι Γερμανοί παρέμειναν για 47 ημέρες στην Αγία Ρουμέλη, που είχε κηρυχτεί νεκρή ζώνη. Με τη συνοδεία δυο Γερμανών εξέρχονταν μόνο οι γυναίκες για να μαζέψουν για μια ώρα χόρτα γιατί οι άνδρες είχαν βγει στα βουνά. Οι κατακτητές στις ημέρες αυτές έσφαξαν περί τα 600 αιγοπρόβατα και κατέστρεψαν 300 κυψέλες. Επίσης είχαν επιτάξει το υδροπρίονο, κοντά στις Πόρτες, (που λειτουργούσε μέχρι το 1960) και έπαιρναν από εκεί πολλή ξυλεία, σε βάρος των ιδιοκτητών του”.
Στην Αγία Παρασκευή, είχαν εγκαταστήσει φυλάκιο. Από την ανατολή ως τη δύση του ηλίου αυτές τις ημέρες έριχναν με τα όπλα, με τον φοβερό αντίλαλο να πανικοβάλει τον άμαχο πληθυσμό.
Στις 12 Μαρτίου του 1944, 160 περίπου αιχμάλωτοι από τα χωριά της Κυδωνίας, του Σελίνου και την Αγία Ρουμέλη οδηγούνται από τις φυλακές της Αγυιάς στα γερμανικά στρατόπεδα συγκέντρωσης.
Θα εξοριστούν στο στρατόπεδο Μαουτχάουζεν της Αυστρίας. Κατά πολλούς ένα από τα πιο σκληρά στρατόπεδα συγκέντρωσης, με βασανιστήρια μέχρι τέλους για τους κρατουμένους. Ένα στρατόπεδο – κολαστήριο ολόκληρων κοινωνικών ομάδων, που εναντιώνονταν στο ναζισμό. Δεν ήταν τυχαία η ειδοποίηση στο κεφάλι της πύλης του στρατοπέδου:
ΕΣΕΙΣ ΠΟΥ ΜΠΑΙΝΕΤΕ, ΑΦΗΣΤΕ ΕΞΩ ΚΑΘΕ ΕΛΠΙΔΑ
122.797 άνθρωποι, ανάμεσά τους και 3.700 Έλληνες, ξεψύχησαν μαρτυρικά στα κρεματόριά του. Γνώρισαν στο Μαουτχάουζεν, ό,τι πιο απάνθρωπο μπορεί να συλλάβει ο ανθρώπινος νους.
Μια αόρατη γραμμή μνήμης συνδέει την Κρήτη με ένα από τα χειρότερα ναζιστικά στρατόπεδα, το Μαουτχάουζεν. Δεν είναι τυχαίο που ο μοναδικός Μίκης Θεοδωράκης μέσα από το έργο του “Η μπαλάντα του Μαουτχάουζεν” αναφέρθηκε σε αυτό. Στον ”Αντώνη”, του περίφημου “άσματος των ασμάτων” δίνεται μια σκληρή εικόνα των απάνθρωπων συνθηκών εργασίας ή, σωστότερα, τιμωρίας στο λατομείο του Μαουτχάουζεν.
Ο Τζατζιμάκης Ξενοφών, επέστρεψε μετά από 14 μήνες, καθώς διέφυγε όταν το τρένο βρισκόταν στη Σερβία. Για τους:
Τζατζιμάκη Ευστράτιο του Διοματάρη, Πρόεδρο της Κοινότητας Αγίας Ρουμέλης,
Γιανναράκη Γεώργιο του Μιχαήλ, Σταυρουδάκη Αντώνιο του Σταμάτη, Σταυρουδάκη Ματθαίο του Σταμάτη, Τζατζιμάκη Γεώργιο του Θεοδώρου και
Τζατζιμάκη Γεώργιο του Ιωάννη, δεν υπήρξε επιστροφή. Ο θάνατός τους μαρτυρικός.
Ο Τζατζιμάκης Γεώργιος του Θεοδώρου, σύμφωνα με την μαρτυρία του επιζήσαντα Θεόδωρου Γεωργιακάκη, πέθανε στις 02-01-1945, βρίσκοντας μαρτυρικό θάνατο από τα φοβερά και απάνθρωπα ιατρικά πειράματα των Γερμανών, που διεξάγονταν στο συγκεκριμένο στρατόπεδο.
Τον παππού μας Τζατζιμάκη Ευστράτιο αν και δεν τον γνωρίσαμε, τον κουβαλάμε μέσα μας γιατί ο πατέρας μας τον είχε πάντα στη σκέψη του και αυτό μεταφέρθηκε και στα παιδιά του. Η ζωή για τη γιαγιά μας που έμεινε με δύο μωρά παιδιά, χάνοντας άνδρα και δύο αδέρφια εκείνη τη μέρα και τρεις μήνες μετά το κοριτσάκι της, σε ηλικία μόλις οκτώ μηνών, έγινε αγώνας επιβίωσης. Ήταν μητέρα και πατέρας.
Η ευθύνη του αυτοδιοικητικού ανθρώπου, εκφράστηκε στο μεγαλείο της στη συμπεριφορά του παππού μου, ο οποίος παρά το γεγονός ότι του δόθηκε η ευκαιρία να διαφύγει δεν το έπραξε, γιατί ήξερε ότι οι συνέπειες για το χωριό θα ήταν μεγαλύτερες. Η θέση του παππού μου, ως Κοινοτάρχης, του προσέδιδε μεγαλύτερο μερίδιο ευθύνης απέναντι στους συγχωριανούς του και στην ιστορία του τόπου του, που ανέλαβε μέχρι το τέλος στο ακέραιο με τις πράξεις και τη συμπεριφορά του.
Αν και έφυγαν το Φεβρουάριο του 1944, για τους δικούς τους ανθρώπους δεν ήταν ποτέ απόντες.
Σήμερα όμως, δηλώνετε ηχηρά ότι ήταν και θα είναι για πάντα παρόντες, στην ιστορία του τόπου μας.
Γιατί η ιστορία ενός τόπου είναι το θεμέλιο για το μέλλον του. Και αυτή η ιστορία είναι πολύ πρόσφατη για να αφεθεί στη λήθη. Η αναγραφή των ονομάτων σε μια στήλη μαρμάρου είναι ο ελάχιστος φόρος τιμής. Η διαβεβαίωση στην παραγγελιά τους, όπως μεταφέρθηκε από τον επιζήσαντα Θεόδωρο Γεωργιακάκη, “Εμείς που θανατωθήκαμε στα Ναζιστικά στρατόπεδα, μην μας ξεχνάτε», ότι κανείς δε θα ξεχάσει ποτέ.
Η είδηση του θανάτου τους αποτέλεσε τη χαριστική βολή για τις οικογένειές τους, που ζούσαν με την ελπίδα. Για τις χαροκαμένες μανάδες, που έχασαν τα παιδιά τους στην άνθη της νιότης τους, καμιά παρηγοριά. Για όλους εμάς τους συγγενείς είναι οδυνηρό να γνωρίζουμε το τραγικό τέλος τους.
Η είδηση ήρθε, αλλά τα σώματά τους ποτέ. Άλλη μια τραγική διάσταση των γεγονότων. Ακούσθηκαν μοιρολόγια, μέχρι μέσα τον Φάραγγα. Τα δάκρυα δε σταμάτησαν ποτέ. Όμως, δεν οδηγήθηκαν ποτέ στην τελευταία τους κατοικία με τις τιμές που η θρησκεία και η σφακιανή παράδοση ορίζει.
Ας είναι η σημερινή εκδήλωση ένας ελάχιστος φόρος τιμής και ευγνωμοσύνης προς όλους αυτούς, που με τον ένα ή το άλλο τρόπο μαρτύρησαν εκείνη τη μέρα.
Μια δικαίωση που ευτυχώς δεν ήρθε πολύ αργά και μια διασφάλιση της ιερής παρακαταθήκης που άφησαν σε εμάς και στις επόμενες γενιές. Αξίζουν θερμά συγχαρητήρια στον Δήμο Σφακίων, στον Δήμαρχο Μανούσο Χιωτάκη και σε όλους όσους συνέβαλλαν στην υλοποίηση αυτού του έργου.
Και ας μην ξεχνάμε:
Άνδρας απού΄χει στη ζωή ήθος τιμή κι ανδρεία
ειν΄ αετός στον ουρανό, απού πετά με αξία.
Ας είναι αιωνία η μνήμη τους».
* Ο Γεώργιος Α. Καλογεράκης είναι δρ Πανεπιστημίου Ιωαννίνων, διευθυντής Δημοτικού Σχολείου Θραψανού Πεδιάδος.