Δύο ανήσυχοι εκπαιδευτικοί του 1ου Γυμνασίου Ηρακλείου-Καπετανάκειου, η Μαρία Χαριτάκη και η Ειρήνη Κατσαράκη, αποπειράθηκαν το φετινό σχολικό έτος που μας πέρασε 2023-24 μαζί με τους μαθητές και τις μαθήτριες της Γ΄ τάξης, να προσεγγίσουν την κατοχική ιστορία του νομού Ηρακλείου 1941-1944, μέσω ενός προγράμματος που οι ίδιες του έδωσαν τον τίτλο: “Επειδή η ιστορία δεν γράφεται μόνο στα πεδία των μαχών”.
Οι ίδιες αναφέρουν στην εισαγωγή του προγράμματος:
«Αν κάποιος ρωτήσει τους μαθητές μας τι σημαίνει γι’ αυτούς το μάθημα της ιστορίας, νομίζω πως οι απαντήσεις που θα πάρει, θα είναι το ίδιο απογοητευτικές, όσο και αναμενόμενες: «είναι από τα πιο βαρετά μαθήματα», «το σχολικό εγχειρίδιο είναι δυσνόητο και μπερδεμένο», «δεν υπάρχει κανένας λόγος να ασχολούμαστε με γεγονότα του παρελθόντος».
Αν δε “τολμήσει” να τους κάνει κάποιες απλές ερωτήσεις για σημαντικά ιστορικά γεγονότα και πρόσωπα, η απογοήτευση θα είναι ακόμη μεγαλύτερη, αφού μέσα στο μυαλό τους όλα είναι σαν ένα μπερδεμένο κουβάρι: ιστορικές περίοδοι, πόλεμοι, επαναστάσεις, βασιλείς και κυβερνήτες.
Έχοντας, λοιπόν, επίγνωση της στάσης των παιδιών μας απέναντι στην ιστορία εν γένει, προσπαθήσαμε, μέσα από το συγκεκριμένο πρόγραμμα να τα βοηθήσουμε, ώστε να προσεγγίσουν το ιστορικό γεγονός βιωματικά, συνδέοντάς το με τον τόπο, τον χρόνο και τον άνθρωπο.
Συγκεκριμένα, επιλέξαμε την περίοδο της γερμανικής κατοχής στο νησί μας και ειδικότερα στον νομό Ηρακλείου.
Στόχος μας ήταν να συνειδητοποιήσουν οι μαθητές μας ότι η ιστορία ενός πολέμου δεν γράφεται μόνο στις μάχες που δίνονται στο μέτωπο, όσο λαμπρές κι αν είναι, αλλά και στις μάχες που δίνει καθημερινά ο άμαχος πληθυσμός ενάντια στην πείνα, τον φόβο, την βία, μάχες που πρέπει να κερδίσει, αν θέλει να επιβιώσει.
Μέσα, λοιπόν, από μαρτυρίες, γραπτές και προφορικές, ανθρώπων οι οποίοι βίωσαν, πολλές φορές με απίστευτα τραγικό τρόπο, την περίοδο της γερμανικής κατοχής, καθώς και με επισκέψεις σε μέρη όπου υπάρχει ακόμα το αποτύπωμα των Γερμανών κατακτητών, τα παιδιά μπόρεσαν όχι μόνο να κατακτήσουν το γνωστικό κομμάτι , αλλά και να συνδέσουν το παρελθόν με το παρόν της ιστορίας, συνειδητοποιώντας με αυτόν τον τρόπο ότι αν το παρελθόν γίνει παρόν, τότε και τα δύο έχουν μέλλον».
Την Πέμπτη 21 Δεκεμβρίου 2023, οι μαθητές της Γ΄ τάξης του 1ου Γυμνασίου (Καπετανάκειου) Ηρακλείου, στα πλαίσια της παραπάνω εργασίας τους επισκέφτηκαν την ευρύτερη περιοχή του Καστελλίου Πεδιάδος.
Οι εκπαιδευτικοί που τους συνόδευαν, (Χαριτάκη Μαρία, Κατσαράκη Ειρήνη, Ζαχαριουδάκη Λένα και Πηλίου Δανάη), ζήτησαν τη συνδρομή μας για να πραγματοποιήσουν έναν ιστορικό περίπατο στην περιοχή, όπου είχε την έδρα του το κατοχικό πολεμικό αεροδρόμιο Καστελλίου, με επιχειρησιακή δράση τα χρόνια 1942-1944.
Το πολεμικό αεροδρόμιο Καστελλίου απετέλεσε κομβικό σημείο των δυνάμεων του άξονα, ιδίως το καλοκαίρι του 1942 με την προέλαση του Ρόμελ στο μέτωπο της Αφρικής.
Καθ’ όλη τη διάρκεια της τετράχρονης σκλαβιάς, ο αριθμός των στρατευμάτων κατοχής που επάνδρωναν όλες τις υπηρεσίες του αεροδρομίου, ανέρχονταν σε 2.500 οπλίτες και αξιωματικούς.
Ένας λόχος από 200 στρατιώτες με τους αξιωματικούς του μεταστάθμευε στο γειτονικό Αρκαλοχώρι και ένας άλλος λόχος με τον ίδιο αριθμό στρατευσίμων βρίσκονταν στο Θραψανό.
Οι υπόλοιποι Γερμανοί στρατιώτες και αξιωματικοί, διέμεναν στην ευρύτερη περιοχή του Καστελλίου και σε χώρους του αεροδρομίου.
Οι πρώτοι Γερμανοί έφτασαν στο Καστέλλι την 1η Ιουνίου 1941 και με τη φράση «Wo ist der Burgermeister», δηλαδή ´πού είναι ο Δήμαρχος; αναζήτησαν τον Πρόεδρο της Κοινότητας Γεώργιο Ζωγραφάκη ή Ξηρούχη.
Από τις πρώτες τους ενέργειες ήταν η συνέχιση της κατασκευής του ημιτελούς αεροδρομίου στον κάμπο του Καστελλίου, που είχαν αρχίσει να κατασκευάζουν οι σύμμαχοι από τον Ιανουάριο του 1941.
Επιτάχθηκαν τα καλύτερα σπίτια του χωριού για να στεγάσουν τις επί μέρους μονάδες, τους αξιωματικούς και τους στρατιώτες τους, δημιουργήθηκαν βάσεις αντιαεροπορικών με πυροβόλα (FLAK) για την υπεράσπιση του αεροδρομίου, αποθήκες ιματισμού, φαρμάκων, πυρομαχικών, καυσίμων, τροφίμων, συνεργείων αυτοκινήτων κ.α.
Για όλα αυτά, χιλιάδες εργάτες από τις επαρχίες Πεδιάδος, Βιάννου και Μονοφατσίου, συνέρρεαν καθημερινά για την εκτέλεση υποχρεωτικής εργασίας (καταναγκαστικής ή δεκαπενταμερίας όπως ονομάστηκε από τους ντόπιους), στα οχυρωματικά έργα των κατακτητών.
Οι καθημερινές πτήσεις εκατοντάδων εχθρικών αεροπλάνων, οι συμμαχικοί βομβαρδισμοί, η μαθητική διαρροή, η μετεγκατάσταση των κατοίκων σε διπλανά χωριά, οι συλλήψεις και βασανισμοί, οι σποραδικές εκτελέσεις, οι θάνατοι από τις κακουχίες των καταναγκαστικών έργων, η λεηλασία των αγροτικών και κτηνοτροφικών προϊόντων, η παιδική θνησιμότητα, ο φόβος, η πείνα και η ανέχεια, ήταν η καθημερινότητα των κατοίκων.
Η ζωή τους άλλαξε δραματικά με την έλευση των φασιστικών και ναζιστικών στρατευμάτων στην περιοχή.
Στον ιστορικό μας περίπατο στην ευρύτερη περιοχή γύρω από το γερμανικό πολεμικό αεροδρόμιο του Καστελλίου, με τους μαθητές του 1ου Γυμνασίου Ηρακλείου επιλέξαμε να επισκεφτούμε πέντε τοποθεσίες που αναδεικνύουν την ιστορικότητα της περιοχής των ετών 1941-1944 και να συζητήσομε γι’ αυτά που θα δούμε.
Α. Άγιος Ιωάννης (θέση Λιλιανό)
Λίγο έξω από το χωριό Λιλιανό, βρίσκεται ο βυζαντινός ναός του Αγίου Ιωάννου και τιμάται κάθε χρόνο στις 29 Αυγούστου. Ο ναός βρίσκονταν πλησίον του γερμανικού πολεμικού αεροδρομίου και οι κατακτητές χρησιμοποιούσαν το εσωτερικό του ναού ως χώρο επισκευής – μηχανουργείο.
Οι καταναγκαστικοί εργάτες μετέφεραν στο εσωτερικό του τα μηχανήματα που χρειάζονταν επισκευή και ο χώρος εσωτερικά αλλά και εξωτερικά ήταν ηλεκτροφωτισμένος.
Στο ιερό του ναού διακρίνονται ακόμη και σήμερα επιγραφές στα γερμανικά που δίδουν οδηγίες στους τεχνίτες επισκευαστές σε περίπτωση συμμαχικών βομβαρδισμών. Αξιοσημείωτο είναι ότι το γερμανικό αεροδρόμιο κατά τη διάρκεια της κατοχής, ειδικά τα χρόνια 1942 και 1943, δέχτηκε εκατοντάδες βόμβες από τα συμμαχικά αεροπλάνα.
Οι βομβαρδισμοί ήταν καθημερινοί, οι περισσότεροι νυχτερινοί. Και ενώ ο ναός του Αγίου Ιωάννου ήταν λίγο έξω από τα σύρματα περίφραξης του αεροδρομίου, καμιά βόμβα δεν τον έπληξε ποτέ ούτε και του προκάλεσε ζημιές.
Οι κάτοικοι του Λιλιανού διηγούνται ότι κατά τους ημερήσιους βομβαρδισμούς, ο ναός του Αγίου Ιωάννου τυλίγονταν από ένα σύννεφο ομίχλης και γίνονταν αόρατος στους πιλότους των συμμαχικών αεροσκαφών.
Β. Προστατευτικό όρυγμα-box των γερμανικών αεροπλάνων (θέση Βιγλί Διαβαϊδέ)
Τα προστατευτικά ορύγματα για τα σταθμευμένα γερμανικά αεροπλάνα, κατασκευάστηκαν τα χρόνια της κατοχής 1941-1944 από τους εργάτες της καταναγκαστικής εργασίας.
Ο τελευταίος ενετικός πύργος του Καστελλίου που διασώζονταν ακόμη ως το 1942, γκρεμίστηκε με διαταγή του Διοικητή του αεροδρομίου Ταγματάρχη Τροστ και οι πέτρες του μεταφέρθηκαν στο Βιγλί και χρησιμοποιήθηκαν στην κατασκευή των ορυγμάτων.
Οι Γερμανοί προστάτευαν έτσι τα αεροπλάνα τους από τα βλήματα διασποράς των συμμαχικών βομβών. Σήμερα διασώζονται δύο απ’ αυτά τα οχυρωματικά έργα, αλλά με την πάροδο του χρόνου αρχίζουν σιγά σιγά να καταστρέφονται.
Γ. Κατεστραμμένη ναζιστική σβάστικα (θέση στου Χασάνη τη Σκιά)
Την Κυριακή τα μεσάνυχτα στις 4, ξημερώματα Δευτέρας 5 Ιουλίου 1943, ομάδα δολιοφθορέων με επικεφαλής τον Δανό Υποπλοίαρχο Άντερς Λάσσεν και άντρες του συμμαχικού στρατού, επιχείρησαν σαμποτάζ στο πολεμικό αεροδρόμιο Καστελλίου λίγες ημέρες πριν την απόβαση στη Σικελία.
Η επιχείρηση είχε την κωδική ονομασία ΑΛΜΠΟΥΜΕΝ (το ασπράδι του αυγού) και μέλος των δολιοφθορέων ήταν ο Καστελλιανός Σμηνίας Κίμωνας Ζωγραφάκης. Το σαμποτάζ είχε μεγάλη επιτυχία.
Στη διαφυγή τους από το αεροδρόμιο οι σαμποτέρ, ο Άντερς Λάσσεν πέρασε δίπλα από μια σβάστικα μεγάλων διαστάσεων που την είχαν κατασκευάσει οι Γερμανοί με πέτρες και τσιμέντο. Στάθηκε λίγο, και με τη βοήθεια του Κίμωνα Ζωγραφάκη τοποθέτησαν εκρηκτικά και την ανατίναξαν.
Ό,τι απέμεινε από τη σβάστικα, βρίσκεται σήμερα σε ένα χωράφι με ελιές, χωρίς ο ιδιοκτήτης να γνωρίζει τι είναι αυτός ο σωρός από πέτρες και τσιμέντο που βρίσκεται στην ιδιοκτησία του.
Το έτος 2002, ο ίδιος ο Κίμωνας Ζωγραφάκης μας οδήγησε εκεί και αντικρίσαμε τη σπασμένη και κομματιασμένη σβάστικα.
Ο Δανός Άντερς Φρέντερικ Εμίλ Βίκτορ Λάσσεν γεννήθηκε στο Χαβντιγκσγκαρντ στις 22 Σεπτεμβρίου του 1920. Γιος του πλοιάρχου Εμίλ Βίκτορ Λάσσεν και της Σούζαν Μαρία Σάιν Λάσσεν, γεννημένοι στο Ράμπενλεβεντζάου.
Ο Άντερς Λάσσεν πήγε στο οικοτροφείο Χέρλουφσ-Χολμ και αποφοίτησε το 1935.
Έφυγε από τη Δανία το 1938 για να γίνει ναυτικός και έγινε μαθητευόμενος στο εμπορικό ναυτικό. Από τον Απρίλη του 1940 μέχρι τον Ιανουάριο του 1941 ήταν πυροβολητής στο πλοίο της Αυτής Μεγαλειότητας «Leonora Maersk», που έκανε τις διαδρομές του Βρετανικού εξοπλισμού.
Γι’ αυτό το καθήκον τού απονεμήθηκε μετά τον θάνατό του το Ατλαντικό Αστέρι το οποίο πολύ σπάνια δίδεται σε αξιωματικούς του στρατού. Κατατάγηκε στον Βρετανικό στρατό το 1940 σαν απλός στρατιώτης. Κατατάγηκε στο βρετανικό σώμα καταδρομέων τον Φεβρουάριο του 1941.
Προωθήθηκε σε δεύτερο διοικητή (υποπλοίαρχο) στις 20 Μάη 1942 και σε πρώτο Διοικητή (υποπλοίαρχο) στις 20 Νοέμβρη του 1942, σε πλοίαρχο στις 13 Σεπτέμβρη του 1943 και σε ταγματάρχη στις 9 Οκτώβρη του 1944.
Φονεύθηκε στη μάχη στις 9 Απρίλη του 1945 στο Commachio της Ιταλίας, ενώ επιτίθετο μόνος του χωρίς τη βοήθεια άλλων και κατέστρεφε τρία γερμανικά pillboxes. Ήταν 24 χρονών. Του απονεμήθηκε μετά θάνατον ο Βικτωριανός Σταυρός σαν τον μοναδικό στρατιώτη της εκτός Βρετανικής Αυτοκρατορίας τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο.
Κατά τη διάρκεια της υπηρεσίας του αγωνίστηκε στη Βόρεια Αφρική σαν μέλος της Μικράς Κλίμακας, Δύναμις Καταδρομέων, στο Αιγαίο Πέλαγος και στην Ιταλία σαν μέλος της Ρωμαϊκής Μοίρας του Πρώτου Συντάγματος Ειδικής Αεροπορικής Υπηρεσίας, σαν τμήμα της Ειδικής Ναυτικής Μοίρας.
Η παρασημοφορία του ταγματάρχη Άντερς Λάσσεν περιλαμβάνει:
Τον Βικτωριανό Σταυρό. Τρεις Στρατιωτικούς Σταυρούς. Το 10ο Αναμνηστικό Μετάλλιο του Βασιλιά Χριστιανού. Το Αστέρι από 1939 – 1945. Το Ατλαντικό Αστέρι. Το Αφρικανικό Αστέρι. Το Ιταλικό Αστέρι.
Το Βρετανικό Βικτωριανό Μετάλλιο. Το Μετάλλιο της Ελληνικής Ιερής Λεγεώνας, μερικά από τα οποία του απονεμήθηκαν μετά θάνατον.
Έτσι ατρόμητο και γενναίο τον θυμούνται και οι συνεργάτες του στην επιχείρηση του σαμποτάζ. Το καλοκαίρι του 2003, ο Κίμωνας Ζωγραφάκης αφηγήθηκε για τον Άντερς Λάσσεν:
«…ο Λάσσεν ήταν ένας εξαιρετικός άντρας, ωραίο παιδί, τολμηρός, άφοβο παλικάρι. Από τους ξένους που γνώρισα την κατοχή ήταν ο πιο τολμηρός.
Δεν φοβότανε τίποτα. Εγώ μετά τον πόλεμο έμαθα ότι ήτανε Δανός. Μέχρι τότε τον ενόμιζα για Άγγλο. Πολύ ψύχραιμος. Τέτοια ψυχραιμία είχε, που μου΄κανε εντύπωση. Ήθελε άρον άρον να πάει να τινάξει τα Μέσερσμιθ από τη μεριά του Μουχτάρου.
Στο τέλος επήγε και πιάστηκε σε μάχη με τσι Γερμανούς. Ένα άλλο που είχε ήτανε ότι περπατούσε στα βουνά χωρίς να σταματά για ξεκούραση. Θυμούμαι όταν μας έφερε ο Ασλάνης στσι Πουλιές ένα μπουκάλι ρακί και ήπιε για πρώτη φορά. Του λέω ότι το πιοτό αυτό το βγάζομε στη Κρήτη. Άδειασε το μπουκάλι και ο Ασλάνης επήγε κι έφερε κι άλλο…».
Δ. Οίκημα Γερμανικής Στρατιωτικής Αστυνομίας Καστελλίου (θέση οικισμός Καστελλίου)
Το πολεμικό αεροδρόμιο Καστελλίου «φιλοξενούσε» καθ’ όλη τη διάρκεια της κατοχής περίπου 2.500 άντρες της Βέρμαχτ. Καθημερινά εργάζονταν στα οχυρωματικά έργα χιλιάδες καταναγκαστικοί εργάτες από τις επαρχίες Πεδιάδος, Μονοφατσίου, Βιάννου και Τεμένους.
Η Κρητική Αντίσταση άπλωνε τα πλοκάμια της παντού και η Εθνική Οργάνωση Δολιοφθοράς Πληροφοριών Ε.Ο.Δ.Π. Ηρακλείου – Λασιθίου τοποθετούσε κατασκόπους μέσα στο πλήθος των εργατών, ώστε να δίνουν πληροφορίες για την κατάσταση του αεροδρομίου, (απογειώσεις και προσγειώσεις, πυρομαχικά, βομβαρδισμούς, αποθήκες καυσίμων κ.α.).
Οι αξιωματούχοι του κατοχικού στρατού επίταξαν στο Καστέλλι τον πάνω όροφο του σπιτιού του δασκάλου Λεωνίδα Φραγκιαδάκη, και εγκατέστησαν εκεί τη Μυστική τους Αστυνομία. Σήμερα, σώζονται ακόμη οι γερμανικές επιγραφές δεξιά της εισόδου. Από τα δύο δωμάτια της Μυστικής Αστυνομίας, πέρασαν πολλοί πατριώτες.
Την ανάκριση είχαν αναλάβει ειδικοί Γερμανοί αξιωματικοί. Πολλές φορές η ανάκριση συνοδεύονταν από βασανισμούς και προπηλακίσεις, μέχρι ο κρατούμενος να αποκαλύψει συνεργάτες ή μυστικά της Αντίστασης. Στη συνέχεια οδηγούνταν στο ισόγειο σε κλειστή αίθουσα και από εκεί στο Ηράκλειο και στην Αγυιά.
Ε. Ηλεκτρικό εργοστάσιο (θέση Βαρβάρω)
Στην είσοδο του χωριού Βαρβάρω (Αρχάγγελος), οι εργάτες της καταναγκαστικής εργασίας έχτισαν ένα μεγάλο πέτρινο κτήριο και τοποθέτησαν στο εσωτερικό του μια μηχανή παραγωγής ρεύματος. Η μηχανή κινούνταν με πετρέλαιο.
Το ηλεκτρικό ρεύμα μεταφέρονταν με γραμμές στα επιταγμένα κτήρια του Καστελλίου και στις εγκαταστάσεις του αεροδρομίου. Μετά τον Ιούνιο του 1942 και τα μεγάλα σαμποτάζ των αεροδρομίων του νομού Ηρακλείου, τα σύρματα της περίφραξης του πολεμικού αεροδρομίου Καστελλίου έγιναν ηλεκτροφόρα, με σήμανση απαγόρευσης για τους πολίτες.
Οι κάτοικοι του Βαρβάρου και της ευρύτερης περιοχής, το εργοστάσιο παραγωγής ρεύματος το ονόμασαν ΗΛΕΚΤΡΙΚΗ. Υπάρχει ακόμη και σήμερα για να μας θυμίζει την κατοχή και βρίσκεται υπό κατάρρευση.
ΣΤ. Μέγαρο Χελλάου (θέση Χώνος Καστελλίου)
Όταν οι Γερμανοί κατέλαβαν την Κρήτη την 1η Ιουνίου 1941, στον κάμπο του Καστελλίου βρήκαν ένα αεροδρόμιο υπό κατασκευή. Το αεροδρόμιο είχαν ξεκινήσει οι Βρετανοί τον Ιανουάριο του 1941, έχοντας σκοπό και στόχο την άμυνα του νησιού από επικείμενη γερμανική εισβολή.
Τις ημέρες της Μάχης της Κρήτης, οι σύμμαχοι έσκαψαν το διάδρομο και φύτεψαν μεγάλους κορμούς δέντρων για να ακυρώσουν το έργο. Οι Γερμανοί αξιωματούχοι, εκτιμώντας τη θέση του αεροδρομίου, ξεκίνησαν με καταναγκαστική εργασία να το κατασκευάζουν.
Από την Αθήνα μετέφεραν την εταιρεία με τους μηχανικούς και όλα τα μέσα που διέθετε με την επωνυμία «Δεληβοριάς – Τριποδάκης», για τεχνική υποστήριξη. Από την γύρω περιοχή βρήκαν και πήραν με τη βία στο έργο όλους τους μηχανικούς και εργολάβους. Τη γενική επίβλεψη του έργου είχε αναλάβει ο Γερμανός Ταγματάρχης Χελλάου.
Ο Χελλάου επέλεξε την περιοχή «Χώνος» βόρεια και έξω από το Καστέλλι, κατασκευάζοντας το κτήριο της διαμονής του. Ένα πέτρινο κτήριο μοναδικής αρχιτεκτονικής με καμάρες, το οποίο διασώζεται ακόμη και σήμερα. Οι Καστελλιανοί του έχουν δώσει την ονομασία Μέγαρο Χελλάου.
Μετά τον σεισμό του Σεπτεμβρίου 2021, το κτήριο έχει υποστεί σοβαρές ζημιές και βρίσκεται υπό κατάρρευση.
Ο Γεώργιος Α. Καλογεράκης είναι δρ. Πανεπιστημίου Ιωαννίνων, διευθυντής Δημοτικού Σχολείου Καστελλίου