Στις 26 Ιουλίου 1941, πενήντα έξι ημέρες μετά την κατάληψη της Κρήτης, εκδόθηκε μία από τις πρώτες διαταγές των αξιωματούχων Γερμανών που αφορούσε τη συγκέντρωση των σιτηρών. Ο Διοικητής Κρήτης Στρατηγός Αντρέ, όρισε τους διορισμένους γερμανόφιλους Νομάρχες της Κρήτης να υπογράψουν την ανακοίνωση – διαταγή για τα σιτηρά. Με τη διαταγή, η συγκέντρωση των σιτηρών ορίζεται ως υποχρεωτική και η παράδοση του καρπού θα γίνονταν σε κέντρα συγκεντρώσεως απόεπιτροπές διορισμένων μελών με απόφαση του Νομάρχη. Ο καλλιεργητής ήταν υποχρεωμένος, αφού κρατήσει την ανάλογη ποσότητα για τα μέλη της οικογένειάς του, την υπόλοιπη να την παραδώσει στις κατοχικές αρχές και στους εκπροσώπους τους. Η ποσότητα για τον παραγωγό ήταν 100 δράμια την ημέρα για τα ενήλικα μέλη και 50 δράμια για τα μέλη κάτω των πέντε ετών. Δηλαδή, η ποσότητα για μια τετραμελή οικογένεια ήταν 12 οκάδες τον μήνα. Ο παραγωγός κρατούσε και την ποσότητα για τη σπορά του επόμενου χρόνου.
Με την διαταγή της 26ης Ιουλίου 1941, τις εκλεκτές ποιότητες συγκέντρωναν οι Γερμανοί στη Γεωργική Σχολή Μεσαράς ενώ συγχρόνως απαγόρευαν την αγοροπωλησία σιτηρών και τη μεταφορά τους εκτός του νομού. Ως κέντρα συγκέντρωσης όρισαν δεκαεφτά χωριά του νομού Ηρακλείου. Η διαταγή καθόριζε και τις τιμές των σιτηρών, (εκείνες που θα εισέπραττε ο γεωργός παραδίδοντας τον καρπό του). Κατέληγε απειλώντας τους «δυστροπούντες» ότι θα γίνονταν έρευνες στις αποθήκες όλων, αναφέροντας και τις σκληρές τιμωρίες που θα επιβάλλονταν, χαρακτηρίζοντας τους απείθαρχους ως «εχθρούς του λαού».
Τα τέσσερα χρόνια της υποδούλωσης ποτέ δεν πληρώθηκε κανείς παραγωγός και ποτέ δεν μοιράστηκε στον πληθυσμό άρτος που παράχθηκε από τη συγκέντρωση των σιτηρών. Οι καρποί κατέληγαν στις κατοχικές δυνάμεις, στους φίλους και δοσίλογους που τους υπηρετούσαν καθώς και σε μαυραγορίτες που απέδιδαν ένα μέρος από τα κέρδη στους πάτρωνές τους. Παραθέτουμε χαρακτηριστικά δύο σχετικές μαρτυρίες:
´…είχαμε δυο αηλιές κι ήσπερνε ο πατέρας μου τα χωράφια μας με κριθάρι. Και ήρθε τη πρώτη χρονιά με τσι Γερμανούς ο Πρόεδρος και είπε να δώσωμε το κριθάρι.
-Όλο το κριθάρι του’πε ο πατέρας μου.
–Να κρατήξεις για το σπίτι σου ένα τσουβάλι. Για το άλλο θα σε πληρώσει το κράτος.
Κι έδωσε ο κύρης μου το κριθάρι και περίμενε να πληρωθεί όπως του’πε ο Πρόεδρος. Μα δεν επήρε πράμα. Το φάγανε το κριθάρι. Την άλλη χρονιά δεν ήσπειρε ούτε αυτός ούτε κανείς από το χωριό…ª.1
“´…θυμούμαι και μας επήγε ο δάσκαλος την ημέρα των Τριών Ιεραρχών στην εκκλησία του Αη Γιάννη στο Σμάρι. Οι Γερμανοί ήτανε ακόμη εδώ. Παπάς και δάσκαλος, ο Γιώργης ο Καλύκης. Μαζί με τη δασκάλα τη Μαρίνα Δηλαβεράκη. Ο Αη Γιάννης, ήτανε δίπλα στο σχολείο. Μια αυλή είχαμε. Μας είχε πει για να μας καλοπιάσει, ότι θα μας έδιδε και άρτο. Για να πάμε τάξε όλοι και να μη λείπει κανείς. Εμαζευτήκαμε στο σκολειό και επήγαμε. Ο παπά Καλύκης ήψαλλε αλλά εμείς δεν εδίναμε σημασία. Επεριμέναμε να τελειώσει να πάρομε τον άρτο. Είδε κι έπαθε. Και επλησιάσαμε την ωραία πύλη. Αλλά στο τέλος δεν είχε να μας ε δώσει πράμα. Και λέμε–Γιάντα δάσκαλε μας εκορόιδεψες και δεν επήραμε άρτο;-Μα για τον άρτο ήρθαμε ή για το Θεό; μας είπε εκείνος. Δε μας εδώκανε οι Γερμανοί κι ο Πρόεδρος που μας το υποσχέθηκε, μας είπε ο δάσκαλος.Κι εφύγαμε χωρίς μιλιά».2
Για πληρέστερη ενημέρωση, παραθέτουμε αυτούσια την ανακοίνωση του Νομάρχη Ηρακλείου Ιωάννη Πασσαδάκη για τη συγκέντρωση των σιτηρών, δυο μήνες μετά την κατάληψη της Κρήτης:
“Ηράκλειο 26 Ιουλίου 1941
ΑΝΑΚΟΙΝΩΣΙΣ ΠΕΡΙ ΣΥΓΚΕΝΤΡΩΣΕΩΝ ΣΙΤΗΡΩΝ
Λόγω των εξαιρετικών συνθηκών υφ’ας διατελεί ο Νομός μας και εν τη επιθυμία μας όπως καταστή δυνατή η δικαιοτέρα διανομή του άρτου μεταξύ του πληθυσμού ώστε να αποφύγωμεν το φάσμα της πείνης δια μίαν μεγάλην μερίδα λαού, απεφασίσαμεν την συγκέντρωσιν των σιτηρών ως υποχρεωτικήν εφέτος και ουχί ως προεραιτικήν ως ήτο κατά τα παρελθόντα έτη.
Ούτω έκαστος παραγωγός σιτηρών υποχρεούται να παραδώση εις τα ιδρυθέντα κέντρα συγκεντρώσεως σιτηρών της περιφερείας του, τα παραχθέντα υπ’αυτού σιτηρά, αφού κρατήση την αναγκαιούσαν δια την διατροφήντης οικογενείας τουποσότητα τούτων ήτοι 100 δράμια σίτου ή κριθής κατ’άτομον άνω των 5 ετών και 50 δράμια δι’έκαστον άτομον κάτω των 5 ετών. Επίσης δικαιούται ο παραγωγός να κρατήση και την αναγκαιούσαν αυτώ ποσότητα δια την σποράν αναλόγως των στρεμμάτων, άτινα προτίθεται κατ’υπεύθυνον δήλωσίν του να καλλιεργήση ώστε μόνον ο σιτοπαραγωγός δικαιούται εις την κατοχήν του αναγκαίον δια την οικογένειάν του σίτου ή κριθής. Οι μη παραγωγοί σίτου της υπαίθρου θα λάβουν την αναλογούσαν αυτοίς ποσότητα από τα κέντρα συγκεντρώσεως σίτου ο δε αστικός πληθυσμούς θα λαμβάνη την μερίδα του άρτου του παρασκευαζομένου εκ των σιτηρών της συγκεντρώσεως. Η μερίς αύτη του άρτου λόγω του περιωρισμένου της παραγωγής εν τω Νομώ μας, θέλει ορίζηται εκάστοτε αναλόγως των αποθεμάτων μας.
Προς αποφυγήν καταστρατηγήσεων απηγορεύσαμεν την αγοραπωλησίαν σιτηρών και την μεταφοράν αυτών από τόπου εις τόπον. Ωσαύτως απηγορεύσαμεν την μεταφοράν σιτηρών εκτός του νομού. Επίσης διετάχθη η υποχρεωτική συγκέντρωσις των εκλεκτών ποιοτήτων σιτοσπόρου όστις ανέρχεται εις 200 περίπου χιλιάδας οκάδας και όστις θέλει συγκεντρωθή εις την γεωργικήν Σχολήν Μεσσαράς υπό της υπηρεσίας Ενώσεως Γεωργικών Συνεταιριστών. Η τιμή του σιτοσπόρου ωρίσθη ανωτέρα του κοινού σίτου.
Κέντρα παραδόσεως των σιτηρών συνεστήθησαν εν τω Νομώ εις τα κάτωθι χωρία. Μοίρες, Τυμπάκι, Αγία Βαρβάρα, Γέργερη, Χάρακας, Πύργος, Τεφέλι, Έμπαρος, Βιάννος, Καστέλλι Πεδιάδος, Πεζά, Χερσόνησος, Ποταμιές, Γούβες, Επισκοπή Πεδιάδος, Τύλισσος, Άγιος Μύρων.
Δεδομένου ότι αι καθορισθείσαι τιμαί δια τα σιτηρά είναι ικανοποιητικαί συνιστώμεν εις τους παραγωγούς όπως παραδίδωσι μετά προθυμίας και ειλικρινείας τα πλεονάζοντα εις αυτούς σιτηρά μετά την αφαίρεσιν της αναγκαιούσης εις αυτούς ποσότητος προς σποράν και διατροφήν της οικογενείας των, διότι μετά το τέλος της προθεσμίς και της συγκεντρώσεως θα γίνουν καθ’όλον τον νομόν έρευναι αυστηρόταται υπό ειδικών αποσπασμάτων και οι τυχόν αποδεικνυόμενοι ότι απέκρυψαν ή εκράτησαν σιτηρά ποσότητος μεγαλυτέρας εκείνης της οποίας εδικαιούντο, αφ’ενός θα στερούνται άνευ πληρωμής ολοκλήρου της ποσότητος σιτηρών την οποίαν θα ευρεθούν ότι κατέχουν και αφ’ετέρου θα τιμωρούνται παραδειγματικώς ως αι σημεριναί περιστάσεις απαιτούν χαρακτηριζόμενοι ως εχθροί του λαού.
Ο Νομάρχης Ηρακλείου Ιωάννης Πασσαδάκης”.
Σύλληψη και εκτόπιση του Προέδρου της Κοινότητας Γκαγκαλών Ηρακλείου Αγαπητού Πετράκη
Οι δυσκολίες σίτισης του πληθυσμού της Κρήτης, ξεκίνησαν από τον πρώτο χειμώνα της κατάκτησης 1941-1942. Οι επιπτώσεις της πείνας στους μαθητές ήταν αναπόφευκτες. Μετά τη Μάχη της Κρήτης (20-31 Μαΐου 1941), τις εκτελέσεις του πληθυσμού που ακολούθησαν, των στρατιωτών που δεν είχαν επιστρέψει με τη λήξη του Ελληνοϊταλικού πολέμου, την υποχρεωτική εργασία των πολιτών, (καταναγκαστικά έργα-δεκαπενταμερίες), η γη έμεινε ακαλλιέργητη, με αποτέλεσμα τη δραματική έλλειψη των δημητριακών. Οι Πρόεδροι των σιτοπαραγωγών χωριών της Κρήτης, με διαταγές του Νομάρχη και του Διοικητή του «Φρουρίου Κρήτης», υποχρεώθηκαν να προμηθεύουν σιτηρά τα χωριά που δεν είχαν παραγωγή, κυρίως για τη διατροφή των παιδιών (μαθητών). Τα σιτηρά παρελάμβαναν οι Πρόεδροι και τα παρέδιδαν με ονομαστικές καταστάσεις στα κέντρα συγκεντρώσεως. Ένα μικρό μέρος κρατούσαν στην Κοινότητα και φρόντιζαν για την παραγωγή ψωμιού και το μοίρασμά του στους μαθητές των σχολείων. Πολλές φορές τους διέταζαν και παρέδιδαν καρπό σε άλλες Κοινότητες, για τους μαθητές των σχολείων τους.
Ο Πρόεδρος της Κοινότητας Γκαγκαλών Αγαπητός Πετράκης, αγνόησε τη διαταγή του Νομάρχη Ηρακλείου Ιωάννη Πασσαδάκη και δεν έστειλε στον Πρόεδρο της Κοινότητας Αρχανών 1.800 οκάδες σιτάρι για τα παιδιά, με αποτέλεσμα τη σύλληψή του. Ο Αγαπητός Πετράκης, ένας έξυπνος και δραστήριος Πρόεδρος, θεώρησε ότι τα δημητριακά πρέπει να παραμείνουν στους χωριανούς του, αφού διαπίστωσε ότι η σίτιση των μαθητών ήταν ένα πρόσχημα για να καταλήγουν τα σιτάρια και τα κριθάρια στα χέρια των κατακτητών. Η Επιτροπή Ασφαλείας τον εκτόπισε γι’αυτήν την πράξη επί ένα χρόνο στο χωριό Καμπανός Σελίνου Χανίων. Σκοπός της τιμωρίας του Αγαπητού Πετράκη ήταν να παραδειγματίσει τους άλλους Προέδρους σιτοπαραγωγικών χωριών, γι’αυτό η απόφαση της εξορίας του δημοσιεύτηκε στη φιλογερμανική εφημερίδα «Κρητικός Κήρυξ». Ήταν μια σκληρή τιμωρία, που εξανάγκαζε τον Πρόεδρο των Γκαγκαλών να ζήσει επί ένα χρόνο μακριά από την οικογένειά του. Ο Αγαπητός Πετράκης πήγε στον Καμπανό και εξέτισε την ποινή του. Σε άρθρο της εφημερίδας του Ηρακλείου «Κρητικός Κήρυξ» με ημερομηνία 16 Δεκεμβρίου 1941, αναφέρεται:
«Κατά διαταγήν του κ. Νομάρχου συνελήφθη και υπό της Επιτροπής Ασφαλείας εξετοπίσθη εις Καμπανόν Σελίνου δι’ εν έτος ο Πρόεδρος της κοινότητος Γκαγκαλών Αγαπητός Πετράκης διότι δεν εξετέλεσεν διαταγήν του κ. Νομάρχου να παραχωρήση 1800 οκάδας σιτηρών εις την Κοινότητα Αρχανών προς διατροφήν των παιδιών του σχολείου, τα οποία από μηνών στερούνται άρτου αλλά διένειμεν την ποσότητα ταύτην εις τους κατοίκους της Κοινότητός του, ήτις ως γνωστόν είναι πολύ σιτοπαραγωγός.
Εκ της Νομαρχίας.
Σύλληψις και εκτόπισις δυστροπούντων και αντιδραστικών σιτοπαραγωγών
Πολλοί παραγωγοί, ιδιαίτερα των σιτοπαραγωγικών χωριών της ευρύτερης περιοχής της Μεσαράς, αρνούνταν να παραδίδουν τον καρπό στις επιτροπές της Κοινότητάς τους. Οι έλεγχοι πραγματοποιούνταν από άντρες της γερμανικής μυστικής αστυνομίας (οι Γερμανοί δεν εμπιστεύονταν τους Έλληνες Χωροφύλακες), στα σπίτια και τις αποθήκες των κατοίκων. Όσοι δεν παρέδιδαν τα σιτάρια, θεωρούνταν από τις αρχές κατοχής «δυστροπούντες», γίνονταν κατάσχεση της παραγωγής τους και οι ίδιοι συλλαμβάνονταν και εξορίζονταν σε άλλο νομό.
Σε άρθρο της εφημερίδας του Ηρακλείου «Κρητικός Κήρυξ», με ημερομηνία 25 Αυγούστου 1942, διαβάζουμε:
«Προ διημέρου η Γερμανική Χωροφυλακή ενήργησε συλλήψεις δυστροπούντων σιτοπαραγωγών εις τας κάτωθι Κοινότητας: Γέργερη, Ζαρόν, Νίβριτον, Αμπελούζον, Μοίρες, Πόμπιαν, Αληθινήν, Πλάτανον, Πλώραν, Απεσωκάρι, Β. Ανώγεια, Βασιλικήν, Στάβγιες, Στέρνες, Χάρακα, Πύργον και προέβη εις την σύλληψιν των Μιχ. Παναγιωτάκη, Εμμ. Αγγελιδάκη, Δημ. Σταματάκη εκ της Κοινότητος Γέργερης, Δημ. Αγριμάνη, Κων. Αλεγκάκη εκ της Κοινότητος Βασιλική, Ν. Πολυχρονάκη, Μ. Δεληγιάννη, Γ. Ψαθάκη, Κ. Βαρδάκη εκ της Κοινότητος Πύργος, Γ. Καραγκιόζη και Ν. Πασούμα εκ της Κοινότητος Λιγόρτυνος.
Άπαντες οι ανωτέρω θα εκτοπισθώσι.Επίσης διετάχθη η σύλληψις των παραγωγών Εμμ. Στεφανάκη, Γ. Στεφανάκη, Εμμ. Σωμαράκη, Μ. Τζωρτζάκη,Δ. Κουτεντάκη και Παύλου Κουγιουμουτζάκη εκ της Κοινότητος Γέργερη. Πολλαί συλλήψεις επίσης διετάχθησαν εις την Κοινότητα Ζαρού εις την οποίαν υπάρχει μεγάλη αντίδρασις και η οποία θα παταχθή κατά τον σκληρότερον τρόπον.
Εάν τις εκ των ανωτέρω φυγοδικήση θα υποστή τας συνεπείας των φυγοδικούντων κατασχομένης ολοκλήρου της παραχθείσης υπ’αυτού ποσότητος σιτηρών
ΕΚ ΤΗΣ ΝΟΜΑΡΧΙΑΣ».
Εκτόπισις Προέδρων Κοινοτήτων νομού Λασιθίου
Η διαταγή της υποχρεωτικής παράδοσης της σιτοπαραγωγής αφορούσε και τους κατοίκους του νομού Λασιθίου που ήταν υπό Ιταλική κατοχή. Η πρώτη διαταγή για τα σιτηρά του Στρατηγού Αντρέ εφαρμόστηκε τα δύο πρώτα χρόνια της κατοχής, 1941-42 και 1942-43. Τα αποτελέσματα για τις κατοχικές αρχές δεν ήταν ικανοποιητικά και αναγκάστηκε ο Διοικητής του Φρουρίου Κρήτης Στρατηγός Μπρώυερ (11.1.1943 ως 19.7.1944) να την αντικαταστήσει με νέα.
Σε άρθρο της εφημερίδας του Ηρακλείου «Κρητικός Κήρυξ», με ημερομηνία 12 Μαρτίου 1943, διαβάζουμε για Προέδρους Κοινοτήτων της περιοχής του νομού Λασιθίου:
«Δι’αποφάσεως της Επιτροπής Δημοσίας Ασφαλείας Νομού Λασιθίου, εξετοπίσθησαν οι Πρόεδροι των κάτωθι Κοινοτήτων του Νομού Λασιθίου επί παραβάσει Νομαρχιακών διαταγών σχετικών με την διανομήν των σιτηρών της συγκεντρώσεως. Ο Νικόλαος Ροδουσάκης Πρόεδρος Κοινότητος Αγίου Στεφάνου, Ιωάννης Χατζάκης μέλος της Επιτροπής διανομής τροφίμων της αυτής Κοινότητος, Εμμανουήλ Μπαχλιτζανάκης, Πρόεδρος Κοινότητος Αγίου Ιωάννου.
Οι ως άνω Πρόεδροι υπεχρεώθησαν παρά της Επιτροπής Ασφαλείας να παραδώσουν τας διατεθείσας υπό της Νομαρχίας ποσότητας σιτηρών εις τας εν λόγω Κοινότητας».
ΝΟΜΑΡΧΙΑ ΗΡΑΚΛΕΙΟΥ Ανακοίνωσις
Διαπιστώνοντας ο Στρατηγός Μπρώυερ ότι οι Κρήτες σιτοπαραγωγοί δεν παραδίδουν τα σιτάρια τους στις Επιτροπές Συγκεντρώσεως παρά τις εκτοπίσεις και τις βαριές ποινές, αναγκάζεται μέσω των διορισμένων Νομαρχών του νησιού, να υπενθυμίσει στους Κρητικούς τις υποχρεώσεις τους. Ο δικηγόρος και Νομάρχης Ηρακλείου Εμμανουήλ Ξανθάκης, χρησιμοποιώντας την ποινή της εκτοπίσεως, προσπαθεί να πείσει για την παράδοση των σιτηρών. Διαστρεβλώνοντας τις έννοιες των λέξεων, χαρακτηρίζει αυτούς που δεν παραδίδουν την παραγωγή τους ως «εκμεταλλευτές του ιδρώτα του λαού», απειλώντας συγχρόνως με την παραπομπή τους στην Επιτροπή Δημοσίας Ασφαλείας. Πρόεδρος της Επιτροπής που επέβαλε τις ποινές των εκτοπίσεων ήταν ο Νομάρχης και μέλη αξιωματούχοι του κατοχικού στρατού και γερμανόφιλα πολιτικά πρόσωπα.
Σε άρθρο της εφημερίδας του Ηρακλείου «Κρητικός Κήρυξ», με ημερομηνία 14 Μαρτίου 1943, ο Νομάρχης Ηρακλείου Εμμανουήλ Ξανθάκης υπενθυμίζει:
«Εκ του ενεργηθέντος ελέγχου, επί της διαχειρήσεως των σιτηρών Συγκεντρώσεως, διεπιστώθη δυστυχώς ότι ένιοι εκ των Προέδρων Κοινοτήτων, των Προέδρων Συγκεντρώσεως και των οπωσδήποτε υπολόγων, δεν ετακτοποίησαν εισέτι τους λογαριασμούς αυτών.
Η τοιαύτη αχαρακτήριστος διαγωγή, ευτυχώς ολίγων, θα αντιμετωπίση τας σκληράς συνεπείας του Νόμου.
Αλλά πριν ή κινηθή ο πέλεκυς της δικαιοσύνης εναντίον αυτών, ΠΡΟΣΚΑΛΩ πάντας τους καθυστερούντας, όπως εντός δέκα ημερών, τακτοποιήσωσι πλήρως τας διαχειρήσεις αυτών, καθ’ότι μετά την εκπνοήν της προθεσμίας ταύτης, ως πρώτον μέτρον, θα παραπέμψω τους τυχόν ελλειματίας, εις την Επιτροπήν Δημοσίας Ασφαλείας προς εκτόπισιν, διότι είμαι αποφασισμένος δια των σκληροτέρων μέτρων, να πατάξω τους εκμεταλλευτάς αυτούς του ιδρώτος του λαού
Ο Νομάρχης
ΕΜΜΑΝΟΥΗΛ ΞΑΝΘΑΚΗΣ”.
1 Γεώργιος Δημ. Καρυωτάκης, απομαγνητοφωνημένη συζήτηση, Διαβαϊδέ Πεδιάδος, 5 Σεπτεμβρίου 2004.
2 Καλογεράκης Αντώνιος του Γεωργίου, μαγνητοφωνημένη συζήτηση, Καστέλλι, 20 Αυγούστου 2005.