Στις 20 Ιουλίου 1944 τα μεσάνυχτα, στον όρμο Χούσακα της περιοχής Τσούτσουρα, έφτασε με σκάφος επιφανείας ο Αμερικανός Ταγματάρχης Bill Royce. Τον υποδέχτηκε ο Άγγλος Ταγματάρχης Σάντυ Ρέντελ ή Αλέξης, ο οποίος είχε τον σταθμό ασυρμάτου του στη θέση Βατονερό-Λημέρι της περιοχής Κασταμονίτσας.
Μαζί με τον Ρέντελ στην παραλία βρισκόταν και ο αγωνιστής της Εθνικής Αντίστασης Βασίλης Κωνιός από το χωριό Φαβριανά Μονοφατσίου. Το υλικό του Ταγματάρχη Royce και όλα του τα εφόδια μεταφέρθηκαν στη θέση Βατονερό των ορεινών της Κασταμονίτσας.
Ο Αμερικανός Ταγματάρχης για τις ημέρες που θα παρέμενε στην Κρήτη βαφτίστηκε από το Ρέντελ και τους αντιστασιακούς με το όνομα «Νικόλας». Ήταν καθηγητής Πανεπιστημίου και ανήκε στην αμερικάνικη μυστική υπηρεσία OSS (Office of Strategic Services)
Για την αποστολή του Αμερικανού Ταγματάρχη Royce στην Κρήτη πολλές πληροφορίες αντλούμε από το βιβλίο του Νίκου Αλεξ. Κοκονά:
«…η διείσδυση του Royce, του γραφείου Στρατηγικών Υπηρεσιών των ΗΠΑ, έλαβε χώραν την 13.7.441, με αποστολή να καλύψει τον τομέα της 22ας Μεραρχίας (Ν. Ηρακλείου και Λασιθίου), καταρρακώνοντας το ηθικό των Γερμανών με κάθε τρόπο. Παρότι άτυχος, γιατί ο διερμηνέας του απέτυχε ν’αποβιβαστεί μαζί του, γιατί το προπαγανδιστικό υλικό του (μαζί και μικρό τυπογραφείο) καθυστερούσε, αλλά και γιατί εκείνη την εποχή οι πάντες ήσαν τρομοκρατημένοι, εν τούτοις μέχρι τέλους Αυγούστου είχεν καλύψει το μεγαλύτερο μέρος του ν. Ηρακλείου και αρχές Σεπτέμβρη’44 βρέθηκε στον Ψηλορείτη με την εκεί ομάδα του ΕΛΑΣ.
Πέτυχε πολλές λιποταξίες που τον βοήθησαν πολύ στην προπαγανδιστική του προσπάθεια. Στις 24 Σεπτέμβρη’44, που οι Γερμανοί εγκατέλειψαν το αεροδρόμιο Καστελλίου Πεδιάδος, κάνοντας επαφή με το Γερμανό Διοικητή, ο Royce προσπάθησε να αποτρέψει την καταστροφή του αεροδιαδρόμου, αλλ’απέτυχε. Πέτυχε όμως να ματαιώσει την ανατίναξη της αποθήκης πυρομαχικών Πεζών με τη βοήθεια ανταρτών, αποκόπτοντας την κατάλληλη στιγμή το καλώδιο καταστροφής.
Στη συνέχεια ήρθε σε επαφή με τη γερμανική Διοίκηση Ηρακλείου προσπαθώντας να τους πείσει (μέχρι την τελευταία στιγμή) να παραδοθούν, ενώ οι συνεργάτες του μοίραζαν έντυπο και χειρόγραφο προπαγανδιστικό υλικό.
Καθώς περίμενε απάντηση του Καΐρου σε τηλεγράφημά του, να εγκριθεί η φυγάδευση δυο Γερμανών αξιωματικών και συζητούσε με δυο Γερμανούς Υπασπιστές στο αεροδρόμιο Ηρακλείου τη νύκτα 11 Οκτώβρη, την επομένη αιφνιδιαστικά απεσύροντο οι Γερμανοί από το Ηράκλειο με τον Royce να τους ακολουθεί κατά πόδας, καταβάλλοντας ύστατη προσπάθεια με διαβουλεύσεις καθ’οδόν με τον Υπασπιστή του Γερμανού Διοικητή.
Καθ’όλη την παραμονή του Royce στο Ηράκλειο, τον κάλυπτε σε όλες του τις δραστηριότητες η υπό τον Βασίλη Κωνιό αντάρτικη ομάδα (φιλικά προς τον Μπαντουβά προσκείμενη).
Μετά την απελευθέρωση του ν. Ηρακλείου, ο Royce μετακινήθηκε στο
ν. Χανίων, εγκατασταθείς στην περιμετρική περιφέρεια της κατεχόμενης περιοχής, ασχολούμενος πάντα με την κατάπτωση του ηθικού του γερμανικού Στρατού. Για τις δραστηριότητές του εκεί, δεν υπάρχουν στοιχεία στη Βρετανική έκθεση και υποθέτομε ότι εργάστηκε (αν καθόλου εργάστηκε) υπό την κάλυψη του ΕΑΜ/ΕΛΑΣ. Το ενδεχόμενο μη ύπαρξης ευνοϊκού κλίματος επωφελούς προσφοράς στο ν. Χανίων, (επρόκειτο περί πολύ ακέραιου αξιωματικού), ενδεχομένως τον ανάγκασε να αποσυρθεί (δική μας εκτίμηση).
Για την Αμερικανική «διείσδυση» στην Κρήτη η Βρετανική έκθεση αναφέρεται με πικρόχολα λόγια. Αντίθετα για τον Ταγματάρχη Royce και τις δραστηριότητές του στο ν. Ηρακλείου, παρότι για μικρό χρονικό διάστημα ήταν με την ομάδα του ΕΛΑΣ στον Ψηλορείτη (που εκμεταλλεύτηκε πολιτικά το θέμα), μόνο κολακευτικά σχόλια υπάρχουν και «ήταν πολιτικά αδιάφορος, εκτελούσε ανεπηρέαστα την αποστολή του ενώ δεχόταν την προσφερόμενη βοήθεια ανεξάρτητα από την προέλευσή της».2
Οι προετοιμασίες στο Καστέλλι για την αποχώρηση των γερμανικών στρατευμάτων είχαν αρχίσει πολλές ημέρες νωρίτερα από την 24η Σεπτεμβρίου 1944. Τα πυρομαχικά συγκεντρώνονταν στη θέση «Γραμπέλλα», κοντά στο χωριό Διαβαϊδέ. Ο Γερμανός Διοικητής (Λοχαγός) του αεροδρομίου Καστελλίου παρέτασσε από το πρωί της 24ης Σεπτεμβρίου τις δυνάμεις του στη θέση «Αη Γιάννης Στενά». Τα μηχανοκίνητα μέσα παρατάσσονταν δεξιά του δρόμου το ένα πίσω από το άλλο.
Ο Αμερικανός Ταγματάρχης Royce μετά από την περιπέτειά του στα Ανώγεια τον Αύγουστο του 1944 (o Royce βρισκόταν στη θέση Τσουνιά με τους άντρες του ΕΛΑΣ στην κύκλωση του Ψηλορείτη και την καταστροφή των Ανωγείων από τις 12 έως στις 30 Αυγούστου 1944. Κατάφερε όμως να διαφύγει και να κατευθυνθεί στα ορεινά της Κασταμονίτσας), παρακολουθούσε από κοντά την υποχώρηση των γερμανικών στρατευμάτων η οποία είχε αρχίσει από τη Σητεία στις αρχές Σεπτεμβρίου.
Τις ημέρες αποχώρησης των Γερμανών από το Καστέλλι βρισκόταν με το μόνιμο συνοδό του Βασίλη Κωνιό, χωροφύλακα Μανόλη Μακρυδάκη και τον Αντώνη Γιαμαλάκη στο χωριό Κασταμονίτσα. Γέμισε τους δρόμους και τους τοίχους του Καστελλίου έντυπες προκηρύξεις με τις οποίες καλούσε τους Γερμανούς στρατιώτες να αυτομολήσουν και τους υπενθύμιζε τα εγκλήματα που είχαν διαπράξει στην Κρήτη καθώς και την απελπιστική κατάσταση που είχαν περιέλθει τα γερμανικά στρατεύματα μετά το θέρος του 1944.
Αλλά κύριος σκοπός του Royce ήταν να έρθει σε επαφή με τον Γερμανό Διοικητή του αεροδρομίου Καστελλίου, να συζητήσουν και αν ήταν δυνατό να καταλήξουν σε συμφωνία μη ανατίναξής του όταν θα αποχωρούσαν. Έγραψε ένα σημείωμα με το οποίο τον καλούσε σε συνομιλίες.
Τόπο συνάντησης όρισε τον δρόμο Καστέλλι-Ξυδάς και το έδωσε στον δάσκαλο Αντιστασιακό Μανόλη Αποστολάκη με την εντολή να το παραδώσει στα χέρια της Γεωργίας Μπαλτζάκη. Η Καστελλιανή Γεωργία Μπαλτζάκη – Μόνικα είχε παραμείνει διερμηνέας του Γερμανού Λοχαγού Διοικητή και ασκούσε τα ίδια καθήκοντα όπως έκανε και με τον Ταγματάρχη Τροστ.
Αυτή με την σειρά της έπρεπε να το παραδώσει στον Γερμανό Λοχαγό που εκτελούσε χρέη Διοικητή στο αεροδρόμιο Καστελλίου.
Η συνάντηση έγινε αλλά κατά λάθος! Ο Γερμανός αξιωματικός λίγο πριν δώσει τη διαταγή ανατίναξης των πυρομαχικών και το σύνθημα της αποχώρησης επιβιβάστηκε στις 9.00 η ώρα το πρωί σε ημιφορτηγό αυτοκίνητο καλώντας τον οδηγό του να κατευθυνθεί στο χωριό Διαβαϊδέ. Αναζήτησε μια φιλική προς αυτόν οικογένεια για να αποχαιρετήσει τα μέλη της.
Κανείς απ’αυτούς που γύρεψε δεν βρισκόταν στο Διαβαϊδέ. Ένα παιδί που ρωτήθηκε του ανέφερε πως με το φόβο της ανατίναξης3 είχαν καταφύγει στο χωριό Ξυδάς. Ο Λοχαγός δίδει εντολή στον οδηγό του να κατευθυνθεί στο χωριό Ξυδάς. Το πρωινό της 24ης Σεπτεμβρίου, στις 9.30 ώρα ο οδηγός εκτελεί τη διαταγή του Διοικητή του και ανηφορίζει προς τον Ξυδά.
Ο Ταγματάρχης Royce βρισκόταν σε μια στροφή λίγο έξω από το χωριό. Τον περίμενε μετά από το σημείωμα που του είχε στείλει. Όταν οι σύντροφοί του από τον απέναντι λόφο του είπαν πως ένα γερμανικό αυτοκίνητο ανεβαίνει, ο Royce βγήκε στην μέση του δρόμου, άοπλος, νομίζοντας ότι ο Γερμανός Λοχαγός ερχόταν για συνάντησή του.
Στις άκρες του δρόμου στέκονταν οι μόνιμοι συνοδοί του Βασίλης Κωνιός και Μανόλης Μακρυδάκης. Λίγο πιο πέρα ο Άγγλος Ταγματάρχης Άλεξ Ρέντελ ή Αλέξης και ο ασυρματιστής του Υπολοχαγός Μάθιου Χουάιτ ή Μαθιός.
Στο σημείο βρίσκονταν και ελάχιστοι αντάρτες μεταξύ των οποίων και ο διερμηνέας του Αντώνης Γιαμαλάκης. Ο Γερμανός οδηγός του αυτοκινήτου, βλέποντας τον Αμερικανό Ταγματάρχη στο δρόμο, σταμάτησε το αυτοκίνητο και πιάνοντας το αυτόματό του το έστρεψε κατά πάνω του έτοιμος να πατήσει την σκανδάλη σκοτώνοντάς τον.
Την τελευταία στιγμή πρόλαβε ο Βασίλης Κωνιός με τον χωροφύλακα Μανόλη Μακρυδάκη και με ριπές θέρισαν τους δυο Γερμανούς σώζοντας την ζωή του Ταγματάρχη Royce. Ο οδηγός έπεσε αμέσως νεκρός και ο Διοικητής του αεροδρομίου τραυματίστηκε βαριά.
Μετά το επεισόδιο ο Royce κάλεσε το δάσκαλο Μανόλη Αποστολάκη και του ζήτησε εξηγήσεις. Του ζητούσε επίμονα να του αναφέρει αν έδωσε το σημείωμα στη Γεωργία Μπαλτζάκη -Μόνικα. Ο δάσκαλος Μανόλης Αποστολάκης με σθένος απάντησε ότι ναι, το έδωσε.
Τότε ο Αμερικανός Ταγματάρχης έστειλε άλλον Καστελλιανό Αντιστασιακό, τον δάσκαλο Γιάννη Δαϊλάκη (μετέπειτα αξιωματικό του Ελληνικού στρατού), να κατέβει στο Καστέλλι και να ερευνήσει την υπόθεση. Πράγματι ο Γιάννης Δαϊλάκης κατέβηκε την ίδια ημέρα το απόγευμα της 24ης Σεπτεμβρίου, όταν πλέον οι Γερμανοί είχαν απομακρυνθεί από το Καστέλλι, και κατευθύνθηκε στο σπίτι της Γεωργίας Μπαλτζάκη.
Το σπίτι της Γεωργίας βρισκόταν στο μέσον σχεδόν του Καστελλίου και το περιβάλλει ένας ψηλός μαντρότοιχος. Χτύπησε τις πόρτες αλλά δεν του άνοιγε κανείς. Φώναξε, ξαναφώναξε μα δεν πήρε καμιά απόκριση. Ο Γιάννης Δαϊλάκης σκαρφάλωσε τον μαντρότοιχο, πήδησε στην αυλή και προχώρησε στην εσωτερική είσοδο. Βρήκε την οικογένεια της Γεωργίας Μπαλτζάκη και την ίδια μέσα στο σπίτι.
Τα μέλη της οικογενείας (πατέρας, μητέρα, παιδιά) έτρεμαν από τον φόβο τους και ήσαν αμήχανοι. Γνώριζαν ότι οι Γερμανοί αποχώρησαν και ότι η μεγάλη κόρη Γεωργία ήταν διερμηνέας του Φρουράρχου και τους είχε καταλάβει ο φόβος. Δεν ήξεραν τι τους περίμενε. Ο Γιάννης Δαϊλάκης τους καθησύχασε και απευθυνόμενος στη Γεωργία τη ρώτησε τι έκανε το σημείωμα.
Αυτή το έβγαλε από μια εσωτερική τσέπη και του το έδωσε. Στην ερώτησή του γιατί δεν το προώθησε στο Γερμανό αξιωματικό πήρε την απάντηση ότι φοβήθηκε. Ο Γιάννης Δαϊλάκης έφυγε και κατευθύνθηκε στην Κασταμονίτσα. Ενημέρωσε τον Αμερικανό ταγματάρχη. Εκείνος δέχτηκε την εξήγηση της Γεωργίας, θεώρησε φυσιολογική τη στάση της.
Ο οδηγός του Γερμανού Διοικητή τάφηκε στον τόπο της συμπλοκής κάτω από μια γέφυρα. Γυναίκες από τον Ξυδά καθάρισαν τα αίματα από το δρόμο. Ο Άγγλος Ταγματάρχης Σάντυ Ρέντελ ή Αλέξης και η συνοδεία του ανέβηκαν στο αυτοκίνητο και κατευθύνθηκαν στην Κασταμονίτσα. Στο πίσω μέρος του αυτοκινήτου είχε καθίσει ο Καστελλιανός αντιστασιακός Μανόλης Μαλεγιαννάκης κρατώντας φουντωτά κλαδιά. Καθώς προχωρούσε το αυτοκίνητο ο Μαλεγιαννάκης ακουμπούσε τα κλαδιά στο χωματόδρομο σβήνοντας με τον τρόπο αυτό τα ίχνη του αυτοκινήτου.
Ο Αμερικανός Ταγματάρχης με τον Βασίλη Κωνιό τον Μανόλη Μακρυδάκη και τον Αντώνη Γιαμαλάκη ανέβηκαν στο χωριό Ξυδάς μαζί με τους άντρες της συνοδείας τους έχοντας το Γερμανό Λοχαγό, βαριά τραυματισμένο, πάνω σε μια ξύλινη πόρτα. Ο Ξυδιανός Γεώργιος Αποστολάκης του Κωνσταντίνου ακολουθούσε το πρόχειρο «φορείο» ρίχνοντας χώμα στις σταγόνες του αίματος που έπεφταν στο δρόμο.
Ο τραυματίας Λοχαγός δεν άντεξε και πέθανε από την αιμορραγία. Τάφηκε στα υψώματα της αρχαίας Λύκτου.
Στις 12.30 η ώρα δόθηκε η διαταγή ανατίναξης των πυρομαχικών, του αεροδιαδρόμου και το σύνθημα αποχώρησης από το Καστέλλι. Ο Ταγματάρχης Royce δεν μπόρεσε τελικά να εμποδίσει την υπονόμευση και ανατίναξη του αεροδρομίου Καστελλίου. Ο διάδρομος του αεροδρομίου άρχισε να ανατινάζεται. Το ίδιο και ο γιγάντιος σωρός πυρομαχικών στη «Γραμπέλλα». Το Καστέλλι για μια ώρα θύμιζε κόλαση.
Η αποβίβαση του Αμερικανού Ταγματάρχη Royce στον Τσούτσουρο στις 13 Ιουλίου 1944, συνοδεύτηκε από ένα ατυχές περιστατικό. Δεν κατόρθωσε να αποβιβαστεί ο διερμηνέας του. Η αποστολή του Ταγματάρχη ήταν να κατορθώσει, με το προπαγανδιστικό υλικό που έφερε μαζί του, να καταρρακώσει το ηθικό των Γερμανών και να πετύχει την αυτομόληση αξιωματικών και στρατιωτών του εχθρού.
Την θέση του διερμηνέα κατέλαβε ο 24χρονος Αντώνης Γιαμαλάκης, άριστος γνώστης τριών γλωσσών, Αγγλικής Γερμανικής και Γαλλικής. Τον Ταγματάρχη συνόδευσε ως τις 8 Αυγούστου 1944, όταν συνελήφθηκε από τους Γερμανούς σε αποστολή εντός της πόλης του Ηρακλείου σε προσπάθεια αυτομόλησης Γερμανών αξιωματικών.
Η συνάντηση του Γιαμαλάκη με τον Royce έγινε στα ορεινά της Κασταμονίτσας τον Ιούλιο του 1944, όπως αναφέρει ο Κίμωνας Ζωγραφάκης: «…εφέρανε τα πράματα του Αμερικανού στη μάντρα του Σηφογιάννη. Ένα μηχάνημα που έβγαζε χαρθιά με μαύρο και μπλε μελάνι.
Κιβώτια με πάκους χαρθιά, μπογιές και πινέλα. Θυμούμαι πως έδωσε οδηγίες στσι δικούς μας να κατεβούνε στο Καστέλλι και να ζωγραφίσουνε στσι τοίχους ένα ρολόι να δείχνει δώδεκα παρά τέταρτο, δηλαδή τάξε και καλά Γερμανοί ήρθε η ώρας σας να ξεκουμπιστείτε από την Κρήτη. Τη δουλειά την είχαμε ξανακάνει τον προηγούμενο μήνα με τον Μιχάλη Ακουμιανάκη. Θυμούμαι και τα γράψαμε στσι τοίχους και οι Γερμανοί εγλακούσανε την άλλη μέρα και τα σβήνανε.
Αυτή τη φορά ανάλαβε ο Μετζογιάννης. Την άλλη μέρα ήρθε ένας νεαρός από το Αρκαλοχώρι και ο ταγματάρχης μας είπε ότι θα τόνε πάρει διερμηνέα. Τον είχε στείλει ο Καπετάν Μανόλης Μπαντουβάς. Ήξερε τη γλώσσα, ένας νεαρός όμορφος και πολύ έξυπνος. Εμάθαμε αργότερα ότι τόνε πιάσανε οι Γερμανοί στο Ηράκλειο και τόνε σκοτώσανε στην Αγυιά. Θυμούμαι και τον ελέγανε Αντώνη…»ª.4
Την συμμετοχή του Αντώνη Γιαμαλάκη στην ομάδα του Ταγματάρχη Bill Royce ως διερμηνέας αλλά και βασικός συνεργάτης στην προσπάθεια αυτομόλησης αξιωματικών και στρατιωτών του γερμανικού στρατού, καταγράφεται στις μαρτυρίες βασικών αυτοπτών μαρτύρων του επεισοδίου στον Ξυδά.
Ο Μανόλης Αποστολάκης αφηγείται: «…με τον Αμερικανό Ταγματάρχη μιλούσα μέσω ενός νεαρού άνδρα. Μετέφραζε όσα του έλεγα και το αντίθετο. Ο Αντώνης (έμαθα μετά ότι τον έλεγαν Γιαμαλάκη και ήταν από το χωριό Μουσούτα του Αρκαλοχωρίου), με βοήθησε γιατί ήμουν και λίγο φοβισμένος από τα γεγονότα της συμπλοκής και το μήνυμα που με στείλανε να δώσω στη Μόνικα.
Εξήγησα στον Αμερικανό τι έγινε με τη Μόνικα. Ο Αντώνης ακολούθησε τον Ταγματάρχη μέχρι την αρχαία Λύκτο και στη συνέχεια με τον Κωνιό, τον Χωροφύλακα Μακρυδάκη και τον Ταγματάρχη έφυγαν προς την Κασταμονίτσα…».5
Ο Μάρκος Λυδάκης από το χωριό Ξυδάς θυμάται τον Αντώνη Γιαμαλάκη. Σε συνέντευξή του αναφέρει: «…εγώ ήμουνα δέκα χρονών παιδί όταν έγινε η μάχη στον κεντρικό δρόμο από το Καστέλλι προς το χωριό μου Ξυδά. Θυμούμαι τότε και μας είπανε να φύγομε από το χωριό γιατί μπορεί να’ρθούνε οι Γερμανοί να το κάψουνε και να σκοτώσουνε όσους βρούνε.
Εμείς τα κοπέλια κατεβήκαμε στο έμπα του χωριού να δούμε. Και βλέπομε να έρχεται ένα γερμανικό στρατιωτικό αυτοκίνητο, ανοιχτό ήτανε χωρίς ουρανό, με ένα αξιωματικό μέσα και τρεις τέσσερις απάνω.
Μετά την κατοχή εμάθαμε ότι ο αξιωματικός ήτανε Αμερικάνος και τον έλεγαν Μπιλ και στο αμάξι ήτανε ένας Μακρυδάκης, ο Κωνιός και ένας νεαρός που τόνε λέγανε Αντώνη Γιαμαλάκη από το Αρκαλοχώρι…».6
1 Την 13η Ιουλίου 1944 αναφέρει ως ημερομηνία άφιξης του Royce και η Βρετανική Έκθεση.
2 Νίκου Αλεξ. Κοκονά, «Βρετανοί κατάσκοποι στην Κρήτη 1941-1945», Αθήνα 1991,
σελ. 203-205.
3 Οι Γερμανοί είχαν διαδώσει την ώρα ανατίναξης για να προφυλαχθεί ο πληθυσμός.
4 Διήγηση Κίμωνα Ζωγραφάκη, Γούβες, Ιούλιος 2012.
5 Μαγνητοφωνημένη διήγηση του δασκάλου Εμμανουήλ Αλεξάνδρου Αποστολάκη, Ηράκλειο, 10 Ιουλίου 2002.
6 Μαγνητοφωνημένη διήγηση του Μάρκου Λυδάκη, Ξυδάς, 25 Νοεμβρίου 2013.
* Ο Γεώργιος Α. Καλογεράκης είναι δρ Πανεπιστημίου Ιωαννίνων, διευθυντής Δημοτικού Σχολείου Θραψανού Πεδιάδος.