Το βιβλίο του Γεωργίου Α. Καλογεράκη «Αντώνιος Γιαμαλάκης 1920-1944», εκδόθηκε στο Ηράκλειο το Φθινόπωρο του 2021. Διαπραγματεύεται την πορεία του αγωνιστή της Εθνικής Αντίστασης Κρήτης Αντώνη Γιαμαλάκη από το χωριό Μουσούτα Μονοφατσίου, καθώς και το ηρωικό και δραματικό τέλος του.
Υπηρετώντας ως διερμηνέας των Γερμανών, συμμετείχε στον αγώνα, ενεργά προσφέροντας συγχρόνως ενεργά τις υπηρεσίες του.
Τα αποσπάσματα που ακολουθούν, αναφέρονται στον Αντώνη Γιαμαλάκη και σε άλλους διερμηνείς των υπηρεσιών του κατοχικού στρατού της ευρύτερης περιοχής του αεροδρομίου Καστελλίου.
…την 1η Ιουνίου 1941, κατέφτασαν στην πλατεία Μεϊντάνι στο Καστέλλι οι πρώτοι Γερμανοί αλεξιπτωτιστές, πάνω σε μοτοσικλέτες. Από την 1η Ιουνίου, το Καστέλλι και το πολεμικό του αεροδρόμιο, (το οποίο δέσποζε στον κάμπο της επαρχίας Πεδιάδος), απετέλεσαν κομβικό σημείο των Γερμανοϊταλικών δυνάμεων κατοχής στην Κρήτη.
Κάτω από σκληρές και απάνθρωπες συνθήκες, χιλιάδες κάτοικοι οδηγούνταν καθημερινά στα έργα του αεροδρομίου. Ο διάδρομος προσγείωσης που είχαν αρχίσει να κατασκευάζουν οι Σύμμαχοι Άγγλοι, (αρχές Ιανουαρίου 1941), έπρεπε να τελειώσει με κάθε τρόπο και θυσίες.
Το πρώτο τρίμηνο του 1942, το πολεμικό αεροδρόμιο Καστελλίου ήταν έτοιμο να υποδεχτεί τα γερμανικά αεροπλάνα. Έγινε πλήρως επιχειρησιακό, με πολλαπλές καθημερινές πτήσεις.
Για την επικοινωνία του γερμανικού στρατού του Καστελλίου με τους πολίτες και την εύρυθμη λειτουργία των υπηρεσιών του πολεμικού αεροδρομίου, απαιτούνταν ένα ικανός αριθμός διερμηνέων-πολιτών, που γνώριζαν τη γερμανική γλώσσα.
Έτσι ο Γερμανός Διοικητής του αεροδρομίου Καστελλίου Ταγματάρχης Τροστ, προσέλαβε ως διερμηνέα του την Καστελλιανή Γεωργία Μπαλτζάκη ή Μόνικα, ένα δεκαεφτάχρονο κορίτσι που γνώριζε τα γερμανικά. Είχε το δικό της γραφείο στον προθάλαμο του Διοικητή.
Στην κεντρική πλατεία του Καστελλίου «Μεϊντάνι», στεγάζονταν το γραφείο της Μηχανικής Υπηρεσίας του πολεμικού αεροδρομίου Καστελλίου, (Bauleitung der Luftwaffe), που είχε υπό την επίβλεψή της τους καταναγκαστικούς εργάτες των οχυρωματικών έργων. Διερμηνέας ήταν ο Ηρακλειώτης Νίκος Καραγιάννης, ένα δεκαοκτάχρονο παιδί με γνώσεις της γερμανικής γλώσσας.
Νότια του Καστελλίου, στο σπίτι του δασκάλου Λεωνίδα Φραγκιαδάκη, στεγάστηκε η Μυστική γερμανική αστυνομία Καστελλίου, (Kreiskommandantur). Ως διερμηνέα, οι διοικητές της Kreiskommantantur Καστελλίου είχαν τον Αλέκο Ζαλόνη, έναν ζωηρό νέο, θερμό μέλος της Εθνικής Αντίστασης.
Εντός του αεροδρομίου Καστελλίου, στα έργα και τα γραφεία υποστήριξης των γερμανικών πολεμικών αεροσκαφών, διερμηνείς ήταν ο Γυμνασιάρχης του Καστελλίου Ιωάννης Τζοβενής και ο εικοσάχρονος γιος του Πρίαμος.
Όλοι οι γνωστοί διερμηνείς του αεροδρομίου Καστελλίου ήταν μέλη της Εθνικής Αντίστασης και από τη θέση που εργάζονταν υπηρετούσαν τους στόχους των ανταρτικών ομάδων, ελπίζοντας στη γρήγορη απελευθέρωση από τον βάρβαρο γερμανικό στρατό.
Ένας Γερμανικός λόχος περίπου διακοσίων (200) ανδρών, είχε αποσπασθεί από το αεροδρόμιο Καστελλίου και είχε μετεγκατασταθεί στο Αρκαλοχώρι καθ’όλη τη διάρκεια της κατοχής. Ο Διοικητής του είχε τον βαθμό του Λοχαγού. Ο γερμανικός λόχος του Αρκαλοχωρίου, είχε σκοπό και αποστολή, τον έλεγχο της διαδρομής Αρκαλοχώρι-Καστελλιανά-Τσούτσουρος, καθώς και την έρευνα και αποκάλυψη ανταρτών που προσπαθούσαν να διαφύγουν από το Λυβικό Πέλαγος προς τα λιμάνια της Μέσης Ανατολής.
Για την επίτευξη της αποστολής του Γερμανικού Λόχου, ο Διοικητής του είχε εγκαταστήσει φυλάκιο στην είσοδο του χωριού Αγία Σεμνή, νότια του Αρκαλοχωρίου, πάνω στον κεντρικό δρόμο. Με πινακίδες είχε επισημανθεί η απαγόρευση προσέγγισης στην περιφέρεια της Αγίας Σεμνής εκτός του κεντρικού δρόμου που ελέγχονταν από τους Γερμανούς του φυλακίου. Στους πολίτες οι Γερμανοί επέτρεπαν την συνέχιση της πορείας τους αφού πρώτα ελέγχονταν ως προς τα στοιχεία της ταυτότητας και τους γίνονταν ατομική έρευνα.
Ο Αντώνης Γιαμαλάκης, γνωρίζοντας τρεις ξένες γλώσσες (Γερμανικά, Αγγλικά και Γαλλικά), προσλήφθηκε αρχικά στο Φρουραρχείο Ηρακλείου και στη συνέχεια στον τοπικό Φρουραρχείο Αρκαλοχωρίου ως διερμηνέας.
Τα πατριωτικά του αισθήματα, η αγάπη για την πατρίδα που του μετέδωσαν οι γονείς και οι δάσκαλοί του, ήταν η αφορμή και από την πρώτη ημέρα της υπηρεσίας του ήρθε σε επαφή με τις αντιστασιακές οργανώσεις και έγινε μέλος της Ομάδος του Αρχηγού Καπετάν Μανόλη Μπαντουβά.
Όλα τα έγγραφα του φρουραρχείου Αρκαλοχωρίου με αναμενόμενες συλλήψεις πατριωτών, ο αριθμός των Γερμανών στρατιωτών, οι μονάδες, οι μετακινήσεις των μονάδων, οι επισκέψεις αξιωματούχων στο Αρκαλοχώρι και την γύρω περιοχή, το πολεμικό υλικό, οι αποθήκες πυρομαχικών, οι καταδόσεις των δοσιλόγων, με μικρά σημειώματα ο Αντώνης Γιαμαλάκης τα έκανε γνωστά στην αντίσταση.
Άμεσο βοηθό είχε την αδερφή του Στυλιανή Γιαμαλάκη – Χονδράκη και την οικογένεια των Μουρτζάκηδων στο χωριό Χανδρού.
Σε έγγραφο του αρχείου Αγωνιστών Εθνικής Αντίστασης Κρήτης Ομάδες Μπαντουβάδων, αποτυπώνεται η προσφορά του Αντώνη Γιαμαλάκη. Το έγγραφο αναφέρει τα εξής:
«Αγαπιτέ μου Αρχιγέ
ιγίαν έχο και ιγίαν ποθό και για εσας σας στέλνο τον χοροφίλακα ίνε από τον Πατσίδερο Βουρεξάκης τον οπίο θα τον κρατίσετε μονίμος αυτού διότι καταδιόκετε
λοιπόν Αρχιγέ μου κατά πλιροφορίες αυτό το τέρας και το βασανιστίριον των ανθρόπον εκίνο το εσχρόν ανγίον ο Χάρτμαν σας πλιροφορό μετά λίπις μου έφιγε έφιγε αλά δεν ίμε και βέβεος και επαρέλαβε ο Σούμπερ.
Άλι πλιροφορία ότι έλαβον ι γερμανί διαταγί μέχρι τας 15 του μινός να φίγουν άλι πλιροφορία στο πεδί οπού εφονέφι στην έμπαρο… έβουν ονομαστικί κατάστασι ι οπία έπεσε στας χίρας του φρουράρχου αρκαλοχορίου και την μεταβίβασεν εις την κεστάμπο την παρασκεβί την περασμένι
αυτό το πλοροφοριθήκαμε από τον διερμινέα του τον γιαμαλάκη δεν ξέρομε όμος τη φίσεως κατάστασι είναι
ο εμίλιος που έκανε τας σιλόψεις στο αρκαλοχόρι έφυγε και εγκατεστάθι στο Θραψανό
λοιπόν κλεψά εδό στην περιφέριά μου βράζι μέρα μεσημέρι επίραν την Κυριακή από το πιράθι κατσίκες και τους πρόλαβαν στο δρόμο
και τσι πίραν πίσω έχι επικρατίσι μια ιδέα στον κόζμο ότι αντάρτες τα κλέπτουν και έτσι μας δυσκολέβι αυτό αλά εγό όμος έχο κικλοφορίσι μια φίμι ότι ευρέθι μια κατάστασι και γράφι διακόσα σαραντατέσερα ονόματα τα οπία έχουν δικέομα να κλέψουν να σκοτόσουν, να προδόσουν, να ατιμάσουν και με αφτό σχεδόν
έχι εξαλίψι αυτή η ιδέα αλά όλος ο κόσμος όμος τόρα βοά ότι ι γερμανόφιλι και προδότες πρέπι να εξαφανισθούν όλι και πράγματι πρέπι διότι δε μας αφίνουν να εργαστούμε
πες στο γιο ή αδερφό σου ότι την κηρία του την μεταφέραμε την έφερα στο σπίτι μου αλά ίχε αμφιβολία αν κάμουν προδοσά στο σπίτι μου και την μετακινίσαμε στον πατσίδερο σε πλιο ασφαλισμένο μέρος εμετακινίσαμε και το κατινιό εις την πουλιά
Με αγάπην και πατριοτισμόν
Μίτσος».
Ο επιστολογράφος «Μίτσος», από την ευρύτερη περιοχή του Αρκαλοχωρίου, (δεν έχει ταυτοποηθεί), στέλνει επιστολή στον Καπετάν Μανόλη Μπαντουβά. Στο κείμενο της επιστολής δεν τηρεί τους συνωμοτικούς κανόνες αφού αναφέρει τα επίθετα δύο σπουδαίων πατριωτών, του χωροφύλακα Βουρεξάκη και του Αντώνη Γιαμαλάκη. Στην επιστολή καταγράφονται και τα ονόματα τριών Γερμανών που φέρονταν με απάνθρωπο τρόπο στους πατριώτες. Του Χάρτμαν, του Σούμπερτ και του Αιμίλιου.
Ο Αντώνης Γιαμαλάκης, διερμηνέας του Λοχαγού Φρουράρχου Αρκαλοχωρίου, μόλις είδε την κατάσταση με τα ονόματα των Κρητικών, ενημέρωσε αμέσως. Η πληροφορία μέσω του ´Μίτσου», έφτασε στον Καπετάν Μανόλη Μπαντουβά.
Η ζωοκλοπή ήταν ένα μελανό σημείο τα χρόνια της Κατοχής, γιατί οι ζωοκλοπές αποδίδονταν από τους συνεργάτες των Γερμανών στους αντάρτες, αλλά και τα μεικτά αποσπάσματα, (γερμανών και Χωροφυλάκων) για τη σύλληψη των ζωοκλεφτών, έκαναν νυχτερινές περιπολίες συναντώντας συχνά τους αντάρτες με απρόβλεπτες συνέπειες.
Στη μετάθεση του Αντωνίου Γιαμαλάκη από τις υπηρεσίες του Φρουραρχείου Ηρακλείου στο τοπικό Φρουραρχείο Αρκαλοχωρίου, βοήθησε μία αρρώστια των πνευμόνων του που κράτησε σαράντα μέρες και επιδείνωσε πρόσκαιρα την υγεία του. Ο ίδιος ο Αντώνης Γιαμαλάκης περιγραφεί σε επιστολή του την αρρώστια που πέρασε και τελικά τον έφερε στο Φρουραρχείο Αρκαλοχωρίου ως διερμηνέα, σε μικρή απόσταση από το χωριό του Μουσούτα. Συγκεκριμένα στην επιστολή του προς τον φίλο του Καραγιαννάκη, ο Αντώνης Γιαμαλάκης αναφέρει:
«Σεβαστέ κύριε Καραγιαννάκη
Είναι αληθές ότι παρήλθεν περίπου εν έτος αφ’ης ο αγαπητός μας κύριος ηυδόκισεν να γνωρισθώμεν και ατυχώς ουδεμία επικοινωνία εγένετο εν τω μεταξύ. Καίτοι όμως τόσος χρόνος, ομολογώ ειλικρινώς ότι ουδ’επί στιγμήν έπαυσα να σας λησμονώ και να σας φέρω ως παράδειγμα φιλοξένου ανθρώπου εις τους οικείους μου καθώς και εις πολλούς γνωστούς και φίλους.
Δια της παρούσης μου επιθυμώ πολύ να εκδηλώσω ακόμα μίαν φοράν τας ευχαριστίας μου δια τας εις το χωρίον σας περιποιήσεις και δια τον λόγον τούτον θα σε παρακαλέσω θερμώς να μοι επιτρέψητε και να δεχθήτε το μικρόν τούτο άνευ αξίας αλλ’αναμνηστικόν δώρον το οποίον του κομιστού της παρούσης σας αποστέλλω. Πρόκειται περί ενός μπαστουνίου το οποίον είμαι βέβαιος ότι θα σας χρησιμεύση πολύ. Άλλωστε και τοιαύτην υπόσχεσιν είχον εις την τελευταίαν στιγμήν της αναχωρήσεώς μου εκ του χωρίου σας ότι δηλαδή θα εφρόντιζον προς εξεύρεσιν ενός τοιούτου και θα σας το έστελλον με την πρώτην ευκαιρίαν.
Δεν πρόκειται να προβώ εις περισσοτέρας ευχαριστίας και εκδηλώσεις, διότι ίσως να νομίσητε ότι δια πρώτην φοράν θα έτυχον τοιαύτας περιποιήσεις αγάπης.
Και τώρα σας πληροφορώ εν σχέσει τα περί της ατομικής μου ζωής. Ήδη από το παρελθόντα Σεπτέμβριον ευρίσκομαι εις Ηράκλειον ένθα και εργάζομαι παρά τη Γερμανική Υπηρεσία Pionier – Ab ως διερμηνεύς. Ομολογώ ότι είμαι πολύ ευχαριστημένος, ο μισθός μου ανέρχεται περί τας 30κοντα χιλιάδας δραχμών μετά συσσιτίου και λοιπών ευκολιών.
Την συνέχειαν της ωραίας ταύτης ζωής την διεδέχθη μία βαρεία νόσος ήτις και με έκαμεν ώστε να παραμείνω άρρωστος επί 40 ημέρας και να υποφέρω από έναν συνεχή και δυνατόν πυρετόν όστις ως οι γιατροί είπον προήρχετον αφ’ενός μεν εκ πνευμονικής και σωματικής υπερκοπώσεως και αφ’ετέρου εκ του ύδατος.
Αλλ’ας έχη δόξα το άγιον όνομα του δημιουργού και πατρός ημών όστις με διεφύλαξεν εκ του κινδύνου της αρρωστίας ταύτης. Τώρα που σας γράφω είμαι πολύ καλά και διαμένω εις το χωρίον μου με μίαν δίμηνιν αναρρωτικήν άδειαν.
Θα ήθελα να σας επισκευθώ, σας έλθω καμμιά μέρα έστω και επί ολίγης ώρας πηγαίνοντας εις εν πλησιέστερον γραφείον δι’εργασίαν μου.
Αλλά λυπάμαι όπου είμαι βιαστικός και δεν έχω περισσότερον καιρόν δια να σας γράψω κι άλλα.
Και τελειώνοντας σας παρακαλώ όπως μεταβιβάσητε τα σέβη μου εις ολόκληρον
την Σεβαστήν σας οικογένειαν και ιδιαιτέρως εις τον αγαπητόν Ιδομενέαν.
Εύχομαι ίνα η παρούσα μου σας εύρη εν πλήρη υγεία.
Μετά σεβασμού και της εν Χριστώ αγάπης
Α. Γιαμαλάκης».
Ο Αντώνης Γιαμαλάκης μέσω της επιστολής προς τον φίλο του Καραγιαννάκη, μας κάνει γνωστό ότι υπηρεσία στους Γερμανούς ως διερμηνέας ανέλαβε από τον Σεπτέμβριο του 1941. Τον Σεπτέμβριο του 1942 δεν επέστρεψε στο Ηράκλειο, αλλά μετατέθηκε στο Φρουραρχείο Αρκαλοχωρίου. Τον Ιούλιο του 1944 εγκατέλειψε τη θέση του, διέφυγε στα βουνά με τους αντάρτες και βοήθησε ως διερμηνέας τον Αμερικανό Ταγματάρχη Μπιλ Ρόυς που έφτασε στην Κρήτη.
……………………………….
Το 2015, ο Γεώργιος Νταναλάκης εξέδωσε ένα βιβλίο με τον τίτλο: «Ο Ελιώτης, Δημήτριος Λασιθιωτάκης, ένας αντάρτης του 1941 στο Αρκαλοχώρι». Ο Δημήτης Λασιθιωτάκης ή Ελιώτης ήταν ο παππούς από τη μητέρα του. Στις σελίδες
55-58 περιγράφει την κλοπή των σχεδίων του αεροδρομίου Καστελλίου από το αυτοκίνητο του Γερμανού Μηχανικού της κατασκευής Χελλάου που διέμενε στο Καστέλλι και την παράδοσή τους στον Ταγματάρχη Λάσσεν. Ο Δανός Ταγματάρχης Λάσσεν ήταν επικεφαλής της ομάδας που σχεδίασε και εκτέλεσε το Β΄ σαμποτάζ του αεροδρομίου Καστελλίου, τα ξημερώματα της 5ης Ιουλίου 1943.
Όταν οι Γερμανοί ανακάλυψαν τη συμμετοχή του Λασιθιωτάκη στην κλοπή των σχεδίων του αεροδρομίου, τον αναζήτησαν. Δεν κατάφεραν να τον συλλάβουν. Συνέλαβαν όμως τη σύζυγό του Μαρία.
Στο βιβλίο του, ο Λασιθιωτάκης περιγράφει τη συμμετοχή του διερμηνέα Αντώνη Γιαμαλάκη στη απελευθέρωση της συζύγου του και τη μεταφορά της από τον ίδιο τον Γιαμαλάκη στην Οργάνωση ΕΟΔΠ, (Εθνική Οργάνωση Δολιοφθοράς Πληροφοριών) του Ηρακλείου. Συγκεκριμένα, ο Δημήτρης Λασιθιωτάκης ή Ελιώτης, στο βιβλίο του τα παραπάνω περιστατικά τα περιγράφει ως εξής:
«Ο Άγγλος αξιωματικός Λάσσεν, μου ανέθεσε την αποστολή, στις Κάτω Πουλιές, στο αμπέλι του Γ. Ασλάνη. Ο Εγγλέζος λοιπόν μου λέει: Να πας στη βίλα του διοικητή Χελλάου. Εκεί ήταν η Μαρία (μυημένη στην οργάνωση). Στις 7 το πρωί πήγα. Με περίμενε. Είχε δέσει το μεγάλο σκύλο. Σιμώνω και λέω:
-Καλημέρα, και πιάνω τη μύτη μου. Ήταν το σύνθημα.
-Καλημέρα, σε περίμενα. Έλα να δεις το τζιπ.
Πήγαμε. Είχε κόψει τις 2 πλευρές τη ζελατίνα του αμαξιού. Με κατατόπισε για την πορεία. Μούπε, έχεις έμπιστο άνθρωπο να του δώσεις το φάκελο; Έχω. Ξαναγυρίσαμε μέσα.
-Νάσαι προσεκτικός, το τέρας κοιμάται ακόμη…
…την επομένη πήγα με τους εργάτες καις σε λίγο με σταμάτησαν. Ο Υποδιοικητής Μπεν Χόφερ, Υπολοχαγός με βάζει στ’αμάξι και με φέρνει στο γραφείο. Λέει του Λευτέρη του Νιταδώρου:
-Να μη βγει έξω γιατί θα τον συλλάβουμε.
Μ’έφεραν στη Γκεστάπο. Ο Διοικητής είχε βγάλει το πιστόλι και με απειλούσε να του πω πώς πήρανε το φάκελο. Ο Μπενχόφερ μπήκε, άρπαξε το πιστόλι, το πέταξε πέρα και λέει:
-Γιατί τον πήρες, είναι ο μοναδικός εργολάβος του αεροδρομίου. Με παίρνει και με πάει στο γραφείο. Μου λέει:
-Κάνε τη δουλειά σου κι όταν το βράδυ είναι να φύγεις με ειδοποιείς.
Το βράδυ μου λέει:
-Αύριο να’σαι στη θέση σου, μη φοβάσαι.
Όμως στις 11 μου’φερε κάποιο σημείωμα ο δικός μας.
-Να εγκαταλείψεις το αεροδρόμιο, διότι προδόθηκες…
Αμέσως έφυγα για το λημέρι. Πήρα τσι 2 μεγάλους γιους μου μαζί, και τους άλλους 2 πήρε η Οργάνωση στο Ηράκλειο. Το μεθεπόμενο βράδυ κατέβηκα στο σπίτι επειδή η γυναίκα είχε μείνει μόνη της. Οι Γερμανοί παρακολουθούσαν. Είχαν συλλάβει τη γυναίκα μου και περίμεναν μήπως εμφανιστώ κι εγώ. Εγώ είχα κατορθώσει να μπω μέσα, το είδα άδειο, αλλά έπρεπε να φύγω χωρίς να με αντιληφτούν. Ο Μουράτης είχε αφήσει το κάρο απ’έξω. Το παίρνω με θάρρος. Ο Γερμανός δε με γνώρισε, φωνάζει, πού παρτί; Λέω νταμάρι, και του δείχνω την οικοδομή.
-Πότε θα γυρίσεις;
-5 μινούτια.
Τότε έρχεται κι ο Μουράτης ο Μάρκος, φίλος μου. Λέω στον Γερμανό εργάτης αυτός, τούδωσε μια κλωτσιά.
Ο Μουράτης τον βλαστήμησε, του λέω έλα και σκάσε.
Πήγαμε πιο κάτω. Παράτησα το κάρο κι έφυγα. Έπιασαν όμως τη γυναίκα μου, την έβαλαν φυλακή, την παίδεψαν. Μολόγα… Έπαθε η καρδιά της. Έγραψα ένα γράμμα.
-Αν την αφήσετε σε τρεις μέρες θα παραδοθώ. Αλλιώς θα σας κάμω μεγάλη ζημιά.
Ο Γιαμαλάκης της είπε:
-Θα σε αφήσουν, αλλά πρωί, βράδυ, να παρουσιάζεσαι να δίνεις το παρόν.
Ο αγγελιοφόρος κλητήρας από το Γεράκι, την έφερε στο Νιπιδιτό. Μετά ο Γιαμαλάκης την έφερε στην Οργάνωση του Ηρακλείου».
* Ο Γεώργιος Α. Καλογεράκης, είναι δρ. Πανεπιστημίου Ιωαννίνων, διευθυντής Δημοτικού Σχολείου Θραψανού Πεδιάδος