Με διαταγές των γερμανών Διοικητών του «Φρουρίου Κρήτης», Στούντεντ, Αντρέ, Μπρώυερ, τα έτη 1941-1943, καθορίστηκαν οι όροι καταναγκαστικής εργασίας των Κρητών στα οχυρωματικά έργα που σχεδίασαν οι κατακτητές.
Σκοπός των κατοχικών δυνάμεων και των Γερμανών αξιωματούχων, ήταν να καταστήσουν την Κρήτη βάση για τις εξορμήσεις τους στη Μέση Ανατολή, στις πετρελαιοπηγές της Ρουμανίας και την εκστρατεία που προετοίμαζαν στη Ρωσία. Καθόρισαν τον αριθμό των εργατών με την αναλογία ένα (1) προς δέκα (10).
Από την καταναγκαστική εργασία δεν εξαιρούνταν κανείς, αφού στις διαταγές των Γερμανών Διοικητών τονίζονταν ότι: «υποχρέωση εργασίας έχει όλος ο πληθυσμός ανεξαρτήτου επαγγέλματος ηλικίας και φύλλου».
Πραγματοποίησαν απογραφή του πληθυσμού με τη βοήθεια των δασκάλων, για να οριστικοποιηθεί ο τελικός αριθμός των Κρητικών που θα έστελνε κάθε Κοινότητα στα έργα.
Ο Στρατηγός Μπρώυερ, τον Φεβρουάριο του έτους 1943, με διαταγή σύστησε Επιτροπή Υποχρεωτικής Εργασίας ΕΥΕ. Η Επιτροπή αποτελούνταν από τέσσερα μέλη, τον Πρόεδρο και τον Αντιπρόεδρο κάθε Κοινότητας, τον ιερέα και τον δάσκαλο του χωριού.
Οι αρχές κατοχής, αναγκάστηκαν να προβούν στη σύσταση της παραπάνω επιτροπής δύο χρόνια μετά την κατάληψη της Κρήτης, επειδή πολλοί Κρητικοί, αδιαφορώντας για τις σκληρές επιπτώσεις, δεν προσέρχονταν στην καταναγκαστική εργασία, με αποτέλεσμα τα οχυρωματικά έργα των Γερμανών να μην προχωρούν με το ρυθμό που οι ίδιοι ανέμεναν.
Με την καταναγκαστική εργασία, κατασκευάστηκαν στην Κρήτη όλα τα οχυρωματικά έργα, που εξυπηρετούσαν τις ανάγκες του γερμανικού κατοχικού στρατού.
Οι κατακτητές, έδωσαν προτεραιότητα στα αεροδρόμια Μάλεμε στα Χανιά, Ηρακλείου, Τυμπακίου, Καστελλίου Πεδιάδος στον νομό Ηρακλείου και στα λιμάνια Σούδας και Ηρακλείου.
Κατά διαστήματα, για να διευκολυνθούν οι κάτοικοι στο μάζεμα των ελιών και στο αλώνισμα των σιτηρών, αλλά και να λειτουργούν οι δημόσιες υπηρεσίες, (σχολεία κλπ.), τα τοπικά φρουραρχεία απάλλασσαν από την εργασία ορισμένες κατηγορίες πολιτών (δημοσίους υπαλλήλους και αγρότες).
Αμέσως μετά την κατάληψη της Κρήτης, που ολοκληρώνεται την 1η Ιουνίου 1941, ο Γερμανός Στρατάρχης της αεροπορίας Χέρμαν Γκαίριγκ, διορίζει Στρατιωτικό Διοικητή Κρήτης τον Αντιπτέραρχο Κουρτ Στούντεντ.
Από τις πρώτες διαταγές που εξέδωσε ο Στούντεντ, δεκαεφτά ημέρες μετά την κατάληψη της Κρήτης, ήταν εκείνη της 17ης Ιουνίου 1941. Διαταγή υποχρέωσης καταναγκαστικής εργασίας των Κρητών.
Με τη διαταγή του ο Στούντεντ, δεν έθετε όριο ηλικίας, φύλου και επαγγέλματος.
Στόχος η κατασκευή οχυρωματικών έργων, ώστε η Κρήτη να καταστεί «Φρούριο» της Μεσογείου και ενδιάμεσος σταθμός κατάληψης της Βορείου Αφρικής, από τα γερμανικά στρατεύματα.
Από την καταναγκαστική εργασία δεν εξαιρούνταν οι Κυριακές και ο χρόνος εργασίας (οι εργάτες μπορούσαν να δουλέψουν όλες τις ώρες του εικοσιτετράωρου).
Η άρνηση της εργασίας επέφερε στους αρνητές διάφορες ποινές (φυλάκιση, ειρκτή και θάνατο).
Όλες οι Κοινότητες της Κρήτης ήταν υποχρεωμένες να στέλνουν στην εργασία δέκα (10) εργαζόμενους ανά 100 κατοίκους, δημιουργώντας ταυτόχρονα μία φάλαγγα εργασίας.
Συγκεκριμένα η διαταγή του Κουρτ Στούντεντ ανέφερε τα παρακάτω:
«ΚΡΗΤΗ τη 17 Ιουνίου 1941
Βάσει της εξουσιοδοτήσεως ήν μοι παρέσχεν ο Φύρερ και Ανώτατος Αρχηγός του Στρατού εντέλλομαι τα κάτωθι.
1 Υ Π Ο Χ Ρ Ε Ω Σ Ι Σ Ε Ρ Γ Α Σ Ι Α Σ
1ον / Όλος ο πληθυσμός ανεξαρτήτως επαγγέλματος ηλικίας και φύλου υποχρεούνται κατά διαταγήν του Δημάρχου να προσφέρουν ΟΙΑΝΔΗΠΟΤΕ ΕΡΓΑΣΙΑΝ. Τούτο ισχύει ιδιαιτέρως δια την συγκέντρωσιν της συγκομιδής, δι’αεροδρόμια, δρόμους και παρομοίας εργασίας.
2ον / Μέχρι νεωτέρας διαταγής τούτο ισχύει ΚΑΙ ΔΙΑ ΚΥΡΙΑΚΑΣ και εκτός συνήθους ώρας εργασίας.
3ον / Όλα τα μεταγωγικά μέσα (άλογα, όνοι) καθώς και άμαξαι οφείλουν να τίθενται εις την διάθεσιν των Δημάρχων εις περίπτωσιν απαιτήσεως προς παροχήν εργασίας.
4ον /Κάθε Κοινότης οφείλει αμέσως να συστήσει υπό την οδηγίαν καταλλήλων προσώπων μίαν φάλαγγα εργασίας δια την εκτέλεσιν επειγουσών εργασιών ούτως ώστε εντός 3 ωρών να είναι εις θέσιν να εργασθή. Η δύναμις καθορίζεται αναλόγως του αριθμού των κατοίκων επί 100 κατοίκων αναλογούν 10 άντρες και 5 έφεδροι.
5ον / Εκείνος ο οποίος δεν ήθελε συμμορφωθή προς τα υποχρεώσεις τας εκπηγαζούσας εκ των ανωτέρω διαταγών θα τιμωρηθή λόγω αρνήσεως εργασίας ή λόγω σαμποτάζ με φυλάκισιν ή ειρκτήν και εις ιδιατέρας σοβαράς περιπτώσεις με την ποινήν του Θανάτου.
Ο ΣΤΡΑΤΙΩΤΙΚΟΣ ΔΙΟΙΚΗΤΗΣ ΚΡΗΤΗΣ»1
Εφτά ημέρες μετά τη διαταγή καταναγκαστικής εργασίας του Στρατιωτικού Διοικητή Κρήτης Αντιπτεράρχου Στούντεντ, ο Νομάρχης Ηρακλείου Ιωάννης Τσατσαρωνάκης απευθύνει εντολή – διαταγή του εντεταλμένου Ταγματάρχη Κρούγκερ προς τους Προέδρους των Κοινοτήτων του νομού Ηρακλείου. Η εντολή του Κρούγκερ αναφέρει:
«Ηράκλειον τη 24 Ιουνίου 1941
ΠΡΟΣ Τους κ. κ. Προέδρους Κοινοτήτων του Ν. Ηρακλείου
ΕΝΤΟΛΗ ΤΟΥ ΕΝΤΕΤΑΛΜΕΝΟΥ ΤΟΥ ΣΤΡΑΤΩΤΙΚΟΥ ΔΙΟΙΚΗΤΟΥ ΚΡΗΤΗΣ
Διατάσσομεν
1) Άπαντες οι κάτοικοι του Νομού Ηρακλείου από ηλικίας 14 έως 55 ετών υποχρεούνται εις ετησίαν προσωπικήν εργασίαν, διαρκείας οκτώ εβδομάδων γενομένης αρχής αμέσως.
2) Η προσωπική εργασία είναι υποχρεωτική δι’ όλας τας τάξεις και επαγγέλματα και ουδείς δύναται να αποφύγη ταύτην.
3) Η υποχρεωτική προσωπική αύτη εργασία θα γίνεται προς εκτέλεσιν έργων τα οποία εκάστοτε θα καθορίζωνται παρ’ εμού ή του Κοινοτικού Συμβουλίου των Κοινοτήτων. Πάντως προτιμάται η εκτέλεσις έργων εις Κοινοτικάς οδούς, πλατείας υδραγωγεία και λοιπά Κοινωφελή έργα της Κοινότητος.
4) Απαλλάσσονται της ως άνω υποχρεωτικής προσωπικής εργασίας.
α) Οι ασθενείς, βεβαιουμένης της ασθενείας των δι’ ιατρικής γνωμοδοτήσεως του ιατρού κ. Κασάπη, εάν είναι κάτοικοι Ηρακλείου, ως καθωρίζει η σχετική εγκύκλιος του Δημάρχου Ηρακλείου δια τους δημότας Ηρακλείου – υπό του Κοινοτικού δε ιατρού ή άλλου της περιφερείας, δια τους κατοίκους των Κοινοτήτων και υπό ατομικήν των ευθύνην δια πάσαν ψευδή βεβαίωσιν ήν θα υποστώσιν οι τοιούτοι ιατροί τας ποινικάς συνεπείας,
β) Εξαιρούνται οι Γεωργοί, οι χειρώνακτες και οι εργαζόμενοι εις τεχνικάς ή άλλας επαγγελματικάς εργασίας απαιτούσας ειδικάς τεχνικάς γνώσεις. Ήτοι – αύτη ιδιότης τούτων θα βεβαιούται υπό του Προέδρου της Κοινότητος,
γ) Ωσαύτως οι έχοντες ηλικίαν κάτω των 14 ετών και άνω των 55 ετών, όπερ θα βεβαιοί ο πρόεδρος της Κοινότητος,
δ) Εξαιρούνται εισέτι αι γυναίκες και οι μαθηταί ανεξαρτήτως ηλικίας.
5) Οι εργαζόμενοι θα λαμβάνωσιν ημερησίαν αποζημίωσιν δραχμάς 56 και θα έχωσιν και έκπτωσιν 5% εις όλα τα είδη τα οποία θα αγοράζωσι κατά τον χρόνον της υποχρεωτικής των εργασίας.
6) Εάν τις, των υποχρέων προς εργασίαν, δηλώση ασθένειαν και είτα εξεταζόμενος υπό των ως άνω ιατρών, ευρεθή υγιής, θα στερείται τότε της ημερησίας αποζημιώσεως μιας εβδομάδος, ήτοι θα εργάζηται αμισθί κατά το ως άνω διάστημα.
7) Ώραι δια την υποχρεωτικήν προσωπικήν εργασίαν ορίζονται από 7 έως 12 και 2- 4 μ.μ. καθ΄εκάστην. Κατά τας ημέρας της εργασίας, οι εργαζόμενοι θα φέρωσι μεθ’ εαυτών πάντα τα σχετικά προς την υποχρεωτικήν εργασίαν εργαλεία. Μετά το πέρας δε της ως άνω εργασίας των οκτώ εβδομάδων, ο πρόεδρος της Κοινότητος θα δίδη βεβαίωσιν προς τους εργασθέντας ότι ειργάσθησαν κατά το χρονικόν τούτο διάστημα.
8) Δια τους εργαζομένους και τα εκτελεσθέντα έργα θα συντάσσηται κατάστασις λεπτομερής υπό των προέδρων των Κοινοτήτων, ώστε να είναι δυνατός ο έλεγχος και μετά την έγκρισιν αυτής θα αποστέλλεται αύτη προς αυτούς προς πληρωμήν των
ημερησίων αποζημιώσεων εις στους δικαιουμένους από τα Κοινοτικά Ταμεία ή όπως καθορίσωμεν τότε.
Διατάσσομεν τους προέδρους των Κοινοτήτων όπως δώσωσιν εξαιρετικήν σημασίαν προς άμεσον εκτέλεσιν της παρούσης της οποίας δέον καλώς να εννοηθή ότι, ο σκοπός είναι αφ’ ενός μεν η καταπολέμησις της οκνηρίας και αεργίας και των συνεπειών αυτής, ως και των κοινοβίων αργοσχόλων συζητητών, αφ’ ετέρου δε η εκτέλεσις Κοινωφελών Κοινοτικών έργων ή άλλων κοινής ωφελείας τοιούτων και συνεπώς δέον να δώσητε ευρείαν ανακοίνωσιν αυτής.
Διατάσσομεν προς τούτοις υμάς πάσαν παράβασιν των όρων της παρούσης καταγγείλετε εις τους κατά τόπους αστυνομικούς Σταθμάρχας, οίτινες υποχρεούνται όπως αμελητί συντάσσωσιν αυτεπαγγέλτως μήνυσιν ήν μετά προανάκρισιν θα αποστέλλωσι προς τον κ. Εισαγγελέα Ηρακλείου
Ο ΝΟΜΑΡΧΗΣ ΗΡΑΚΛΕΙΟΥ Ι. ΤΣΑΤΣΑΡΩΝΑΚΗΣ
Ο Εντεταλμένος του Στρατιωτικού Διοικητού Κρήτης ΚΡΟΥΓΚΕΡ Ταγματάρχης”ª2
Στις 9 Ιουλίου 1941, ο Γκαίριγκ διορίζει νέο Στρατιωτικό Διοικητή Κρήτης τον Στρατηγό Αντρέ. Η Κρήτη ονομάζεται «Φρούριο Κρήτης» ή «Οχυρά Θέση Κρήτης» και ξεκινούν σοβαρά οχυρωματικά έργα, με καταναγκαστική εργασία χιλιάδων Κρητικών. Επειδή οι Κρήτες υποχρεώνονταν να δουλεύουν σε βάρδιες των δεκαπέντε (15) ημερών, η καταναγκαστική εργασία ονομάστηκε «δεκαπενταμερία». Ο Στρατηγός Αντρέ, εκδίδει νέα διαταγή καταναγκαστικής εργασίας, δεκαπέντε ημέρες μετά την ανάληψη της Διοίκησης, στις 24 Ιουλίου 1942. Η διαταγή του Αντρέ απευθύνεται στους Κρητικούς και αναφέρει τα εξής:
«Δ Ι Α Τ Α Γ Η
1ον). Σύμπας ο αστικός πληθυσμός της Κρήτης, αδιακρίτως επαγγέλματος, ηλικίας, φύλου, υποχρεούται προς παροχήν εργασίας, εφ’όσον κληθή προς τούτο υπό γερμανικής τινός υπηρεσίας ή υπό του Δημάρχου (διαταγή του Στρατιωτικού Διοικητού Κρήτης της 20/6/41 περί εισαγωγής εις Κρήτην της υποχρεώσεως προς εργασίαν).
2ον). Άπασαι αι κοινότητες υποχρεούνται, διατασσόμεναι υπό γερμανικής υπηρεσίας, να διαθέτωσιν ωρισμένον αριθμόν εργατικών δυνάμεων.
3ον). Η αμοιβή των εργατικών δυνάμεων γίνεται συμφώνως προς τας εις Κρήτην ισχυούσας υπηρεσιακάς και μισθολογικάς διατάξεις.
4ον). Εις Κοινότητας ή υποχρέους προς εργασίαν, μη εκπληρούσας τας υποχρεώσεις τας σχετικάς με την διάθεσιν εργατικών δυνάμεων, ή μη υπακούοντας εις την προς εργασίαν πρόσκλησιν, θα επιβάλλωνται συνεισφοραί εις είδος, ή ποιναί χρηματικαί ή φυλακίσεως ή μεταγωγής αυτών εις στρατόπεδα εργασίας ή συγκεντρώσεως.
24/7/1942
Ο ΔΙΟΙΚΗΤΗΣ ΤΟΥ ΦΡΟΥΡΙΟΥ ΚΡΗΤΗΣ».3
Ο Αντρέ, με τη διαταγή του, δεν απαλλάσσει κανέναν από την εργασία, είτε άντρα είτε γυναίκα είτε παιδί, και δεν θέτει όρια ηλικίας. Ο αριθμός των εργατών ορίζεται κατά Κοινότητα, κατόπιν διαταγής των γερμανικών αρχών. Μέχρι τότε ήταν σε ισχύ δέκα (10) εργαζόμενοι ανά εκατό (100) κατοίκους. Ορίζει και μισθό στους εργάτες, σύμφωνα με τις ισχύουσες μισθολογικές διατάξεις της Κρήτης. Ο μισθός των εργατών ήταν ένας μύθος, δημιουργία του ναζιστικού καθεστώτος, όπως μαρτυρούν εκατοντάδες «καταναγκαστικοί εργάτες». Επαναφέρει τις τιμωρίες άρνησης εργασίας του Αντιπτεράρχου Στούντεντ, (φυλάκιση, ειρκτή, θάνατο), προσθέτοντας νέες ποινές, τη συνεισφορά προϊόντων σε είδος (λάδι, δημητριακά, κτηνοτροφικά προϊόντα), χρηματικά πρόστιμα και εκτόπιση σε στρατόπεδα συγκέντρωσης ή εργασίας.
Στις 11 Ιανουαρίου 1943, ο Γκαίρινγκ αντικαθιστά το Στρατηγό Αντρέ και ορίζει νέο Στρατιωτικό Διοικητή Κρήτης το Στρατηγό Μπρούνο Όσβαλτ Μπρώυερ. Τριάντα δύο ημέρες μετά την ανάληψη των καθηκόντων του, ο Μπρώυερ με διαταγή του ορίζει την καταναγκαστική εργασία στο «Φρούριο Κρήτη». Με τη διαταγή του καλούνται πλέον οι «ικανοί κάτοικοι» για εργασία. Δεν υπάρχουν στη διαταγή όρια ηλικίας για τους εργαζόμενους και ο αριθμός των εργατών ορίζεται από τις γερμανικές διαταγές. Οι ντόπιοι εργολάβοι καλούνται να αναλάβουν όποια εργασία τους ζητηθεί. Οι εργάτες οφείλουν να διαφυλάττουν τα εργαλεία της δουλειάς τους, καθώς και τα ζώα που χρησιμοποιούν. Οι ποινές παραμένουν οι ίδιες με τη διαταγή του Στρατηγού Αντρέ. Η διαταγή του Μπρούνο Όσβαλντ Μπρώυερ αναφέρει:
«Δ Ι Α Τ Α Γ Η
Περί υποχρεώσεως προς εργασίαν του πληθυσμού της Κρήτης
- Όλοι οι ικανοί προς εργασίαν κάτοικοι υποχρεούνται όπως παρέχουν πάσης φύσεως εργασίαν, και όπως θέτουν τα υποζύγιά των εις την διάθεσιν των δυνάμεων κατοχής. Η προς τούτο πρόσκλησις γίνεται είτε υπό υπηρεσιών των δυνάμεων Κατοχής, είτε υπό των δημάρχων και προέδρων κοινοτήτων.
- Όλαι αι κοινότητες υποχρεούνται όπως κατόπιν προσκλήσεως διαθέτουν ωρισμένον αριθμόν εργατών ή υποζυγίων.
- Όλοι οι εργολάβοι υποχρεούνται, όπως κατόπιν προσκλήσεως αναλάβουν ωρισμένας εργασίας.
- Ουδείς εργαζόμενος επιτρέπεται να εγκαταλείπη ή να παραινείται της θέσεώς του άνευ εγκρίσεως της υπηρεσίας.
- Εργαζόμενοι, εργολάβοι, δήμαρχοι και πρόεδροι κοινοτήτων κλπ. δέον να παραλείπουν παν όπερ βλάπτει τας δυνάμεις κατοχής, δέον να ακολουθούν τας διδομένας διαταγάς και να εκτελούν ευσυνειδήτως τας ανατεθείσας εργασίας και εντολάς. Η πρόσκλησις ζημιών εις εργαλεία, αυτοκίνητα, ζώα, υλικά κλπ. απαγορεύεται.
- Ο παραβαίνων τα ως άνω διαταγάς θα τιμωρείται ως αρνούμενος εργασίαν ή ως σαμποτέρ δια χρηματικής ποινής, φυλακίσεως ή ειρκτής, εις δε σοβαράς περιπτώσεις δια της ποινής του θανάτου. Κοινότητες αι οποίαι δεν διαθέτουν τον καθορισθέντα αριθμόν εργατών ή υποζυγίων θα τιμωρούνται δια συλλογικών προστίμων.
- Η ισχύς της διαταγής ταύτης άρχεται από της ημέρας της δημοσιεύσεώς της καταργουμένης συγχρόνως και της από 26.6.1941 διαταγής.
Χανιά 13/2/1943
Ο ΔΙΟΙΚΗΤΗΣ ΦΡΟΥΡΙΟΥ ΚΡΗΤΗΣ».4
Ενώ οι αρχικές διαταγές των Διοικητών του «Φρουρίου Κρήτης» δεν καθορίζουν όρια ηλικίας των Κρητικών στην καταναγκαστική εργασία, σε έγγραφα του «Αρχείου γερμανικής Στρατιωτικής Διοικήσεως Κρήτης» και σε δημοσιεύσεις της εφημερίδας «Κρητικός Κήρυξ» διαβάζουμε ότι, εργασία εκτελούν «όλοι ανεξαιρέτως οι κάτοικοι από 16-65 ετών». Για πληρέστερη ενημέρωση, παραθέτουμε αυτούσιο, δημοσίευμα της εφημερίδας «Κρητικός Κήρυξ»:
«Ο Νομάρχης μας κ. Ξανθάκης δια δημοσιευμένης εις άλλην στήλην μας ανακοινώσεώς του εφιστά την προσοχήν των Κοινοτικών Επιτροπών και των Προέδρων των Κοινοτήτων και παντός πολίτου, επί των υποχρεώσεων πάντων ανεξαιρέτως των κατοίκων από 16-65 ετών εις το ζήτημα της προσωπικής εργασίας.
Εις την ανακοίνωσιν ταύτην τονίζεται ιδιαιτέρως το γεγονός ότι ουδείς υπέρ ουδενός δύναται να μεροληπτήσει εν προκειμένω και ότι θα ληφθούν αυτόχρημα σκληραί κυρώσεις εναντίον εκείνων οίτινες δεν θα συμορφωθώσι προς τας ρητώς καθοριζομένας υποχρεώσεις των. Ας έχουν λοιπόν όλοι υπ’όψιν το γεγονός αυτό δια να μετανοήσουν όταν τιμωρηθούν οπότε θα είναι πολύ αργά».5
1 ΓΕΣ, Αρχείο Εθνικής Αντίστασης, τόμος 6ος, σελ.15
2 Ο Νομάρχης Ηρακλείου Ιωάννης Τσατσαρωνάκης, προς τους Προέδρους των Κοινοτήτων του νομού Ηρακλείου, 24 Ιουνίου 1941.
3 Εφημερίδα «Κρητικός Κήρυξ», 1 Αυγούστου 1942.
4 Εφημερίδα «Κρητικός Κήρυξ», 18 Φεβρουαρίου 1943
5 Εφημερίδα «Κρητικός Κήρυξ», 21 Μαΐου 1943.
* Ο Γεώργιος Α. Καλογεράκης είναι δρ Πανεπιστημίου Ιωαννίνων, διευθυντής Δημοτικού Σχολείου Θραψανού Πεδιάδος.