Το αεροδρόμιο Ηρακλείου, διαδραμάτισε κομβικό ρόλο στη διάρκεια της τετράχρονης κατοχής από τις φασιστικές και ναζιστικές δυνάμεις της Βέρμαχτ. Γύρω απ’ αυτό, το δεκαήμερο της Μάχης της Κρήτης (20 – 31 Μαίου 1941), έγιναν σφοδρές συγκρούσεις μεταξύ των αλεξιπτωτιστών και ανδρών της Κοινοπολιτείας και των Κρητικών.
Από την 1η Ιουνίου που η Κρήτη απετέλεσε πλέον κατάκτηση των γερμανοϊταλικών δυνάμεων, ο Αντιπτέραρχος Στούντεντ και οι επόμενοι Στρατηγοί του Φρουρίου Κρήτης Αντρέ, Μπρόγερ και Μίλερ κατέστησαν το αεροδρόμιο Ηρακλείου απόρθητο, (έτσι νόμιζαν) και βάση για τις εξορμήσεις τους στη Μεσόγειο, τη Μέση Ανατολή και στη Βόρειο Αφρική.
Για να οχυρωθεί το αεροδρόμιο Ηρακλείου, διατάχθηκαν χιλιάδες εργάτες να δουλεύουν καθημερινά και να εκτελούν καταναγκαστική εργασία ή δεκαπενταμερία όπως ονομάστηκε από τους Κρητικούς.
Καθημερινά συνέρρεαν εκατοντάδες Ηρακλειώτες στα έργα του αεροδρομίου, αφήνοντας πίσω τους οικογένεια, δουλειές και φροντίδα των σπιτιών τους. Πολλοί όμως δεν παρουσιάζονταν στα έργα, με αποτέλεσμα το Γερμανικό Φρουραρχείο Ηρακλείου να απευθύνει ειδική πρόσκληση στους εργάτες.
Την πρόσκληση δημοσίευσε η φιλογερμανική εφημερίδα ΚΡΗΤΙΚΟΣ ΚΗΡΥΞ στην πρώτη της σελίδα στις 12 Δεκεμβρίου 1941. Ο Φρούραρχος Ηρακλείου, τόνιζε στην πρόσκλησή του τα εξής:
«Ειδική πρόσκλησις εργατών αεροδρομίου
Όλοι οι κάτοικοι οίτινες ειργάζοντο εις το αεροδρόμιον Ηρακλείου και οίτινες εμφαίνονται εγγεγραμμένοι εις τους τηρουμένους ειδικούς καταλόγους εργασίας, προσκαλούνται όπως παρουσιασθούν ανυπερθέτως την προσεχή Δευτέραν 15ην Δεκεμβρίου και ώραν 8ην πρωινήν εις τα γραφεία της Διευθύνσεως έργων του αεροδρομίου (ανατολικώς των στρατώνων).
Εξαιρούνται της παρούσης προσκλήσεως όσοι εργάζονται εν τω μεταξύ εις υπηρεσίας της Αεροπορίας και ασχολούνται τακτικώς εις αυτάς.
Οι μη συμμορφούμενοι προς την παρούσαν πρόσκλησιν θα τιμωρούνται επί αρνήσει υπηρεσίας και επί σαμποτάζ δια φυλακίσεως πολυετούς».
Παρά την απειλή της μη συμμόρφωσης και της πολυετούς φυλάκισης που κατέληγε η πρόσκληση του Φρουράρχου Ηρακλείου, σημαντικός αριθμός εργατών δεν παρουσιάζονταν και πάλι στα οχυρωματικά έργα του αεροδρομίου Ηρακλείου.
Ο Φρούραρχος στις 19 Δεκεμβρίου 1941, αναγκάζεται να απευθύνει ύστατη πρόσκληση, (έτσι την ονόμασε), προς τους εργάτες αυστηροποιώντας τη μη παρουσία, ορίζοντας την ποινή του θανάτου για τους ανυπάκουους.
Συγκεκριμένα, η ύστατη πρόσκληση του Φρουράρχου Ηρακλείου, έλεγε τα εξής:
«ΥΣΤΑΤΗ ΠΡΟΣΚΛΗΣΙΣ ΠΡΟΣ ΤΟΥΣ ΕΡΓΑΤΑΣ ΑΕΡΟΔΡΟΜΙΟΥ
Καθίσταται γνωστόν δια τελευταίαν φοράν προς άπαντας τους δια προηγουμένης ημών προσκλήσεως κληθέντας εργάτας του αεροδρομίου και μη παρουσιασθέντας μέχρι σήμερον, ότι τάσσομεν προθεσμίαν μέχρι της 20ης τρέχοντος όπως παρουσιασθώσι ανυπερθέτως εις τα Γραφεία της Διευθύνσεως έργων του αεροδρομίου. Εφιστάται η προσοχή εις πάντας τους εν λόγω εργάτας περί των εξαιρετικώς σκληρών συνεπειών ας θα έχη η μη συμμόρφωσις προς τ’ανωτέρω μη αποκλειομένης και της ποινής του θανάτου με την κατηγορίαν του Σαμποτάζ
Εκ του Φρουραρχείου».
Για να γίνει πιο πειστικός ο Φρούραρχος, χρησιμοποίησε μεθόδους της γερμανικής προπαγάνδας και της ιδεολογίας του φασισμού και της συλλογικής ευθύνης, συλλαμβάνοντας 10 εργάτες Ηρακλειώτες και ρίχνοντάς τους στη φυλακή.
Στην ανακοίνωσή του προς τους εργάτες που δεν προσέρχονται στα έργα του αεροδρομίου Ηρακλείου, ο Φρούραρχος τονίζει ότι αν δεν παρουσιασθούν, ο στρατός της Βερμαχτ θα τουφεκίσει τους 10 Ηρακλειώτες που φυλάκισε.
Η διαταγή του δημοσιεύτηκε κι αυτή στην εφημερίδα ΚΡΗΤΚΟΣ ΚΗΡΥΞ με ημερομηνία 19 Δεκεμβρίου 1941, με τίτλο: Προσοχή. Για να γίνει πιο πειστικός, αναφέρει και τα ονόματα των δέκα (10) φυλακισμένων εργατών.
«ΠΡΟΣΟΧΗ
Το Φρουραρχείον Ηρακλείου φέρει εις γνώσιν του κοινού του Ηρακλείου ότι επειδή παρά τας επανειλημμένας δια του Τύπου προσκλήσεις του, δεν προσήλθον οι εκ του αεροδρομίου αυθαιρέτως αποχωρήσαντες εργάται όπως επαναλάβουν τας εργασίας των, συνελήφθησαν ήδη και εφυλακίσθησαν εξ αυτών οι κάτωθι 10 εργάται
Αντώνιος Κουβάκης, Σωτήριος Τουρνάκης, Κώστας Φανουράκης, Αντώνιος Μαραβελάκης, Ηλίας Μάλαμας, Σταύρος Μανίκας, Ιωάννης Πασέλης, Πέτρος Παρασκάκης, Στυλιανός Σπαντετάκης, Βασίλειος Μαρής.
Δηλούται εν προκειμένου άπαξ δια παντός ότι εάν οι μη παρουσιασθέντες εργάται δεν προσέλθουν εντός τριών ημερών εις το αεροδρόμιον, οι συλληφθέντες θα τυφεκισθώσιν ως ενεργήσαντες πράξιν Σαμποτάζ και θα διαταχθή η σύλληψις απάντων των μη προσελθόντων εργατών οίτινες και θα δικασθώσι δια την αυτήν αιτίαν.
Εκ του Φρουραρχείου Ηρακλείου».
Στο αρχείο της Ανεξάρτητης Ομάδας Ανωγείων Α.Ο.Α. που φυλάσσεται στον Δήμο Ανωγείων, εμπεριέχονται τα δύο δελτία που ακολουθούν με πολλές πληροφορίες για το αεροδρόμιο Ηρακλείου.
Ο πληροφοριοδότης στο πρώτο δελτίο ενημερώνει για αεροπλάνα που καταστρέφονται στην προσγείωσή τους, για την αμηχανία των Γερμανών αξιωματούχων και μηχανικών να εντοπίσουν τις βλάβες των αεροσκαφών, για μικρά ορύγματα που ανοίγονται γύρω από το αεροδρόμιο, για τα καύσιμα που βρίσκονται αποθηκευμένα στο χωριό Σίβα, για τις ενισχύσεις των Γερμανών που θα έλθουν στο Ηράκλειο, για τα σπίτια που επιτάσσονται, για τις νηοπομπές που φτάνουν στο λιμάνι του Ηρακλείου.
Ο πληροφοριοδότης, (Βασίλης Ραφτόπουλος) με αγωνία καλεί το συμμαχικό στρατηγείο να ενεργήσει ώστε να βομβαρδιστεί το αεροδρόμιο Ηρακλείου γράφοντας: Εάν σας είναι εύκολον να φροντίσετε δια τον Βομβαρδισμόν του Ηρακλείου, το Λονδίνον να δώση Τον Κόσμον να καταλάβη ότη ο Βομβαρδισμός έγινε εις μέρος των Γερμ. Αεροπλάνων διότη ο Κόσμος είναι αγανακτιζμένος…
Συγκεκριμένα, στο πρώτο από τα δύο δελτία πληροφοριών που ακολουθούν διαβάζουμε:
«Αγαπητέ Μιχάλη Για σου.
Εντός 8 ή 10 ημερών έχομεν γεγονότα τα οποία είναι μιστίριον πράγμα, το οποίον και Ο από την στενωχορία του.
Η Πενζήνες όμως στη Σοίβα ανενόχλητα κάθουντε χιλιάδες βαρέλια μόνον 4 Ιταλοί σκοποί περιμένουν, ούτε Αντιαεροπορικό δεν υπάρχη μέρα μεσημέρη ένα Αεροπλάνο όλα είναι εις θέσιν να κάμη στάχθη.
Μία πληροφορία Ιταλοί φεύγουν όλοι. 1 Γερμ. Μεραρχεία θα έλθη στο Ηράκλειον πολλά Σπίτια κατέλαβον ακόμη και κάπια μικρά σπίτια. αυτή η Μεραρχία έρχετε από την Σεβαστούπολην στην Θεσσαλονίκην και από την Θεσσαλονίκην στο Ηράκλειον.
Δίπλα στην Κιτρική οι Σκυνές πλυθένουν κάθε μέρα. απάνω οι σκυνές είναι με κόκκινο χώμα καμουφλαρισμένα.
Μερική λένε ότη 5 Γερ. Μεραρχ. θα έρθουν. Το Φρουραρχείον ιδοποίισεν στην Νομαρχείαν ότη επαναλαμβάνετε διαταγή να απαγορευθή η μετάβασης στον Ψυλορήτη Ανθρόπων και οζά ακόμη. Σήμερων Δευτέραν ανικτά της Δίας Ιταλικόν Πλοίον ετορπιλλίσθη, Πεζινάκατοι και καΐκια έτρεξαν εις βοϊθειαν. Το Απόγευμα 4 ώρα 1 Βομβαρδιστικό εις την προσγείωσην στο Αεροδρόμειον ανεφλέγη τελείως.
Εάν σας είναι εύκολον να φροντίσετε δια τον Βομβαρδισμόν του Ηρακλείου, το Λονδίνον να δώση Τον Κόσμον να καταλάβη ότη ο Βομβαρδισμός έγινε εις μέρος των Γερμ. Αεροπλάνων διότη ο Κόσμος είναι αγανακτιζμένος.
Τον Μαλτεζάκην ακόμη δεν μπορώ να τον ανταμώσω, του Μήλησα να κατεβή σήμερων κατέβηκε και την απάντησίν του εσωκλίστως σου στέλνω,
πάρα πολύ Γερμανί έρχοντε, όλον τον Κόσμον από τα Σπίτια μαγαζιά πετάνε έξω
Καστέλι που σας είχα γράψει εντός των ημερών θα σας στήλω.
Σήμερων Τετάρτην ήλθε μία Νιοπομπή 5 Μεταγωγικά, 8 Πολεμικά Αυτοκίνητα Μοτοσικλέτες, πολλά Έπιπλα και πολλά άλλα διάφορα,
γέμισε Κόσμος πολλοί τρέχουνε στα χωριά.
Όλη η αφιχθέντες 17- 18- 19 χρονόν πεδιά από το λιμάνη μέχρη το Κέντρον γέμισε η οδός.
Ένας Ανθιπολοχαγός, όχι παραπάνω από 25 χρονόν έβγαλε τον χάρτην χωρής να ανακατωθούν οι Παλεή Γερμ. τους στέλνουν σε διάφορα χωριά και στα Χανιά, περισότερη είναι με στολήν Λυβηϊς.
Εξακολουθή να καταστρέφοντε τα Αεροπλάνα, την Τρήτην το Βράδη 3 καϊκανε πάλην.
Ο Άνθροπώς μου από το Αεροδρόμειο έλαβε 12 μέρες άδια, μερικές μέρες δεν θα σου γράψω.
Γερμ. κρατούσανε 5-6 αποθήκες Τροφήμων όλα αδιάσανε τώρα έμινε μόνον Κεντρική Αποθήκη, 4 μέρες απ’εκεί παίρνουν Τρόφημα.
Σας χερετώ Όλους
από 1-10-42 μέχρι 7-10-42».
Οι πληροφορίες του δελτίου αφορούν τις πρώτες ημέρες του Οκτωβρίου 1942 και συγκεκριμένα από 1 ως 7 Οκτωβρίου 1942. Το δελτίο απευθύνεται στον Χριστομιχάλη Ξυλούρη αλλά ως παραλήπτη έχει το Συμμαχικό Στρατηγείο, με αποστολή σ’αυτό από τον σταθμό ασυρμάτου που βρίσκονταν στον Ψηλορείτη.
Στο δεύτερο δελτίο που είναι προγενέστερο του πρώτου, (δεν έχει ημερομηνία αλλά από τα γραφόμενα εκτιμούμε ότι έχει συνταχθεί από 1 ως 15 Ιουλίου το 1942), μεταφέρονται πληροφορίες για τον θάνατο του δεύτερου Υπασπιστή του Στρατηγού Αντρέ, (το όνομά του Κάρολος), για το μέτωπο της Ρωσίας, για την άμυνα της Ιεράπετρας, για μια κλεψά νύφης από έναν Ανωγειανό και για την απελευθέρωση ενός πληροφοριοδότη της συμμαχικής αντικατασκοπίας που είχε πέσει στα χέρια των Γερμανών στα Χανιά. Βεβαίως, όπως σε όλα τα δελτία πληροφοριών των κατασκόπων, δεν απουσιάζουν ειδήσεις για το αεροδρόμιο του Ηρακλείου.
Για το αεροδρόμιο Ηρακλείου, ο συντάκτης του δελτίου Βασίλης Ραφτόπουλος γράφει:
«…σήμερων Κηριακήν μεγάλη κίνησης Οπληταγωγών αεροπλάνων φέρανε νέους και πήρανε πολλούς απ’εδώ, μερική Ιταλή έφυγαν, αλλά πάντος πληθένουν…».
Το έγγραφο – δελτίο απευθύνεται στον Χριστομιχάλη Ξυλούρη από τον Βασίλη Ραφτόπουλο και σ’αυτό διαβάζουμε τα εξής :
«Αγαπητέ Μιχάλη Για σου
Είμε καλά εύχομε και σης να ίσθε καλά ελπήζω ότη θα λάβατε την πρώτην επηστολήν μου. Την περασμένη εβδομάδα στα Χανιά ο δεύτερος υπασπηστής ενούς Στρατηγού, ονομαζόμενος Κάρολος υπολοχαγός, διαμένον με άλλους αξιοματικούς σε ένα ξενοδοχείον το πρωϊ ικούσθη πυροβολισμός εντός του Ξενοδοχείου, ησίλθαν στο δομάτειον του Κάρολου και τον ευρίκαν σκοτωμένο.
Έγραψε μικρόν σημίομα και λέγη ότη μόνον ο δηϊκιτίς μου θα ανοίξη το παβούλο μου και εκεί μέσα γράφω τον λόγον της αυτοκτονίας μου, ιδοποιϊτε τηλεφωνικός ο Στρατηγώς έρχετε και ανοίγη το παβούλο του, βρίσκη ένα Γράμμα και γράφη ότη από τον Βομβαρδισμόν της Πατρήδας του σκοτώθηκε όλη η οικογένια του εξ ολοκλήρου, 4 πεδιά του, η Μάνα, Πατέρας και η Πενθερά του, το Σπίτι του, αφού έχασα την οικογένιαν μου, χάνω και την Γερμανείαν για μένα δεν υπάρχη πλέον ζωί τερματήζω κ. τ. λ.
Ο Στρατηγώς και ανώτερη αξιοματική σηζητώντες στα Χανιά ένας μεγάλος είπε ότι στην Ροσσία η Κατασκοπία μας δεν έκαμε την δουλιά της όπως έπρεπε άλλα ήσαν εσφαλμένα, άλλα μας ίπαν και άλλα βρήκαμεν, ομολόγησε το Σφάλμα.
Σήμερων Κηριακήν μεγάλη κίνησης Οπληταγωγών αεροπλάνων φέρανε νέους και πήρανε πολλούς απ’εδώ, μερική Ιταλή έφυγαν, αλλά πάντος πληθένουν.
Την παράκτια άμυνα της Ιεραπέτρας αναλαμβάνουν Γερμανή γεγονώς.
Νέος δρόμος από τα Σταυράκια από κάτω από την Φινικιά στον Τεκέ θα ενωθή.
Από τα Ανώγεια οι Σολτάτιδες έχουν κλέψη μια Κοπελιά από Κανλή Καστέλη λοιπόν τώρα από την πλευρά του Κοριστιού προσπάθησαν να επέμβη Γερμανική Αστηνομία και τους υποσχέθηκε ένας δικός μας ότη όπως δήποτε θα επέμβουν Γερμ. και ως εκ τούτο έχετε το Νού σας ίσως γίνετε καμμιά επίσκεψης, αυτή η ενέργεια έγινε σήμερων.
Προς θεού προσέχετε όπως μπορήτε πολύ μεγαλητέρα προσοχή στην κάθε κίνηση σας φοβούμε, πολά κάμαμεν χαρτιά Γράμματα αμέσως να καταστραφούν πολύ μας πήρανε χαπάρη, σκέπτωμε να κάμωμεν μερικές μέρες διακοπή, ζητώ την γνώμην σας.
Γράψε μου σχετικώς τας σηζητήσης σας και τα νέα σου.
Αποφάσισε και κατέβα εδώ κάτω μην φοβάσε.
Καμμιά 20ρά Ρόσσι εχμάλωτη έφεραν εν καλή καταστάση.
Στα Χανιά συνελίφθη ένας Δηκόσ μας δια Ιγγλέζων βρήκανε των Διερμινέα αμέσως έτρεξε στον Στρατηγών και του’λεγε ότη σας παρακαλώ η Γερμανική Αστυνομεία εξευτελίζετε, στενοχωρούμε πολύ αφού εγώ ξέρω καλά σε πιο Σπίτη γεννίθηκε, πιο σχολείο σπούδασε, την ώρα που γεννίθηκε, στα Μητρώα γράφετε και άλλα πολλά αμέσως ο Στρατηγώς διέταξε χωρής εξέταση την απόλισήν του».
Στις 22 Δεκεμβρίου 1942, ο Φρούραρχος Ηρακλείου Υπολοχαγός Στόσμπεργκ, με διαταγή του απαγορεύει τη διέλευση όλων των δημόσιων αυτοκινήτων από τον δρόμο που οδηγεί από το Ηράκλειο στα Μάλλια και διέρχεται πλησίον των συρματοπλεγμάτων του αεροδρομίου Ηρακλείου.
Συγχρόνως απαγορεύει τη κυκλοφορία των πολιτών από τις 4 το απόγευμα ως 6 η ώρα το πρωί. Είναι η περίοδος που εντείνονται οι φήμες για απόβαση των συμμαχικών δυνάμεων και απελευθέρωση της Κρήτης.
Από 6 η ώρα το πρωί ως 4 το απόγευμα, ο Φρούραρχος Ηρακλείου επιτρέπει τη διέλευση των αυτοκινήτων μόνο στις 6 και στις 9 το πρωί, στις 12 το μεσημέρι και στις 3 η ώρα το απόγευμα. Τα αυτοκίνητα, που έτσι κι αλλιώς την περίοδο αυτή είναι ελάχιστα, συγκεντρώνονταν στις μπάρες που είχαν τοποθετήσει οι Γερμανοί στον κεντρικό δρόμο και άνοιγαν για λίγο στις παραπάνω ώρες ώσπου να περάσουν. Στη συνέχεια και πάλι οι μπάρες αμέσως έκλειναν.
Ο Φρούραρχος στο τέλος της διαταγής – γνωστοποίησης, απειλεί τους πολίτες με τη φράση “προσπάθεια διαβάσεως της οδού εις άλλας ώρας θα εμποδίζεται δια των όπλων”.
Συγκεκριμένα, η γνωστοποίηση του Φρουράρχου Ηρακλείου Στόσμπεργκ που μοιράστηκε στα καφενεία του Ηρακλείου, τοιχοκολλήθηκε σε στύλους και πλατείες της πόλης και δημοσιεύτηκε και στην εφημερίδα ΚΡΗΤΙΚΟΣ ΚΗΡΥΞ με ημερομηνία 22 Δεκεμβρίου 1942, λέει τα εξής:
«ΓΝΩΣΤΟΠΟΙΗΣΙΣ
Περί περιορισμού της διελεύσεως Ελληνικών αυτοκινήτων δια του αεροδρομίου Ηρακλείου
1) Η κυκλοφορία επί της οδού Ηρακλείου Μαλλίων εν τη περιοχή του αεροδρομίου Ηρακλείου υπόκειται από της 22 – 12 – 42 εις τους κατωτέρω περιορισμούς :
2) Η κυκλοφορία πολιτών δια της ανωτέρω οδού απαγορεύεται απολύτως κατά τον χρόνον από 4 μ.μ. μέχρι 6 πρωινής.
3) Κατά τας άλλας ώρας, μεταξύ 6ης πρωινής και 4ης απογευματινής, επιτρέπεται η διέλευσις μόνον εις τας κατωτέρω αναφερομένας ώρας εξ αμφοτέρων των διευθύνσεων της οδού:
6 π.μ. 9 π.μ. 12 μεσημβρινήν και 3ην απογευματινήν.
Τα συναθροιζόμενα αυτοκίνητα και οι πεζοί θα οδηγούνται κατά τας ώρας αυτάς δια του αεροδρομίου. Σημεία συγκεντρώσεως θα είναι εις αμφοτέρας τας πλευράς του αεροδρομίου οδός Ηρακλείου Μαλλίων.
4) Αι διαταγαί των φρουρών και των συνοδών δέον να εκτελούνται. Η προσπάθεια διαβάσεως της οδού εις άλλας ώρας θα εμποδίζεται δια των όπλων.
Ο Φρούραρχος ΔΡ. ΣΤΟΣΜΠΕΡΓΚ – υπολοχαγός».
Ο Γεώργιος Α. Καλογεράκης είναι Δρ. Πανεπιστημίου Ιωαννίνων, Διευθυντής Δημοτικού Σχολείου Καστελλίου