“Τον Ιούνιον του 1942 εις το χωρίον Δραπέτι Μονοφατσίου συνέλαβε τον Ιωάννην Μανουσάκην, Δημοδιδάσκαλον Στόλων Μονοφατσίου και αφού τον εκακοποίησε τον ωδήγησε εις Ηράκλειον και την επομένην της συλλήψεως τον εφόνευσε εν θέσει Ξηρόκαμπος Ηρακλείου”.
Σ’αυτήν την παράγραφο, περιγράφεται στη δικογραφία του Ειδικού Δικαστηρίου Εγκληματιών Πολέμου, η συμμετοχή και ευθύνη του Γερμανού επιλοχία Φριτς Σούμπερτ στον θάνατο του πατριώτη δασκάλου Ιωάννη Μανουσάκη.
Τον συνέλαβε στις 13 Ιουνίου 1942 και την επόμενη ημέρα 14 Ιουνίου, τον παρέδωσε στο εκτελεστικό απόσπασμα και θανατώθηκε μαζί με τους άλλους 49 πατριώτες στον Ξηροπόταμο Ηρακλείου. Ως αιτία της εκτέλεσης των 50 πατριωτών, οι Γερμανοί επικαλέστηκαν τα σαμποτάζ των αεροδρομίων Καστελλίου και Ηρακλείου.
Ο Γιάννης Μανουσάκης γεννήθηκε στο Δραπέτι Μονοφατσίου, το έτος 1915. Γιος του παπά Μανόλη Μανουσάκη από τη Γαρίπα και της Καλλιόπης Χριστινάκη από το Δραπέτι. Παιδί πολυμελούς οικογένειας, ο Γιάννης Μανουσάκης είχε εννιά αδέρφια. Τον Μιχάλη, τον Γιώργη τον Δημήτρη, τη Μαρία, τη Βιργινία, την Ευανθία, την Αννίκα, την Ελένη και την Τασούλα. Ο Γιάννης Μανουσάκης πέρασε δύσκολα παιδικά χρόνια. Ο πατέρας του, παπάς και δάσκαλος, του μετέδωσε την αγάπη του για την πατρίδα.
Σε ηλικία εφτά ετών βίωσε τη Μικρασιατική Καταστροφή και την έλευση των προσφύγων στην Ελλάδα και την Κρήτη. Στις 6 Ιουλίου 1935 αποφοίτησε από το 5/τάξιο Διδασκαλείο Ηρακλείου με Διευθυντή τον Σταύρο Μπουρλώτο και Υποδιευθυντή το Στάμο Γλύκα. Διορίζεται δάσκαλος στο χωριό Στόλοι και παντρεύεται τη Δέσποινα Φουντουλάκη. Αποκτά δύο παιδιά, τον Αλκιβιάδη και τον Μανόλη.
Στην έναρξη του Ελληνοϊταλικού πολέμου, ο Ιωάννης Μανουσάκης υπηρετούσε δάσκαλος στο χωριό Στόλοι Μονοφατσίου. Δεν επιστρατεύεται και δεν παίρνει μέρος στον Ελληνοϊταλικό Πόλεμο. Στη Μάχη της Κρήτης πολεμά τους εισβολείς Γερμανούς στο Ηράκλειο με θάρρος. Την 1η Ιουνίου 1941, ημέρα κατάληψης της Κρήτης, επιστρέφει με πίκρα στους Στόλους. Μετέχει από την πρώτη στιγμή στην Αντίσταση του Κρητικού λαού, απέναντι στους κατακτητές.
Το πρώτο δεκαήμερο του Μαΐου 1942, στα Πετροδολάκια του Ψηλορείτη, στην περιοχή «Ρούσο Σπηλιάρι» γίνεται μια σύσκεψη μεταξύ του επικεφαλής της συμμαχικής αποστολής στην Κρήτη Τομ Ταμπάμπιν και των Αρχηγών Μπαντουβά, Πετρακογιώργη, Στεφανογιάννη, Χριστομιχάλη Ξυλούρη και Αντώνη Γρηγοράκη ή Σατανά.
Ο Λοχαγός Τομ Ταμπάμπιν, είχε φτάσει στην Κρήτη τις τελευταίες ημέρες του Απριλίου 1942. Αντικατέστησε τον Βρετανό αξιωματικό Σύνδεσμο Κρις Γουντχάουζ ή Μόντυ, του οποίου οι σχέσεις με τον Καπετάν Μανόλη Μπαντουβά είχαν φτάσει σε κρίσιμο στάδιο.
Στη σύσκεψη, ο Τομ Ταμπάμπιν, γνώριζε για τα σαμποτάζ που θα διενεργούνταν με απόφαση του συμμαχικού Στρατηγείου στα αεροδρόμια Ηρακλείου, Καστελλίου και Τυμπακίου τον επόμενο μήνα (Ιούνιο), πληροφορία που δεν αποκάλυψε στους Αρχηγούς της Αντίστασης.
Ο Αρχηγός Χριστομιχάλης Ξυλούρης, σε έγγραφό του αποκαλύπτει για τη σύσκεψη:
´…”επραγματοποιήθη και άλλη συνάντησις εις Πετροδολάκια και εις τοποθεσίαν Ρούσο Σπηλιάρι εκεί όπου εφιλοξενήθη και ο Στρατηγός Κράιπε περιοχή Ανωγείων. Εκ των 1 Μιχ. Χρ. Ξυλούρη, 2 Ιωάννη Δραμουντάνη 3 Εμμ. Μπαντουβά 4 Γεωρ. Πετρακογιώργη 5 Αν. Γρηγοράκη ως εκπροσώπων της μαχητικής αντιστάσεως…
…αι ληφθείσαι αποφάσεις εις την σύσκεψιν Ρούσο Σπηλιάρι Πετροδολάκια επραγματοποιήθησαν κατά το πρώτον 10ήμερον του μηνός Μαΐου εκτελεσθέντων 8 προδοτών. Εγένετο απόπειρα και κατά του διοικητή χωροφυλακής Ηρακλείου Ιω. Πωλιουδάκη αποτυχούσης”.
Στη σύσκεψη αυτή οι καπετάνιοι συναποφασίζουν τις εκτελέσεις ορισμένων προδοτών και δοσίλογων για να διευκολυνθούν οι ομάδες των σαμποτέρ του Συμμαχικού Στρατηγείου που θα έστελνε στην Κρήτη με αποστολή τη δολιοφθορά των αεροδρομίων Ηρακλείου, Καστελλίου και Τυμπακίου. Η προσβολή των αεροδρομίων κρίθηκε απαραίτητη τη συγκεκριμένη χρονική στιγμή, γιατί στο μέτωπο της Αφρικής ο Ρόμελ προήλαυνε και ο εφοδιασμός του γινόταν από τα αεροδρόμια της Κρήτης.
Οι αποφάσεις που πάρθηκαν πραγματοποιήθηκαν ως το πρώτο δεκαήμερο του Μαΐου 1942. Οι προδότες επιλέχτηκαν και η αποστολή πέτυχε. Μετά τις εκτελέσεις των προδοτών Χουστουλάκη στην Αγία Βαρβάρα, πατέρα και γιου Τζουλιά στις Βούτες, Μανόλη Μαρκογιαννάκη στην Πλώρα, Δαμάσκου στη Μεσαρά και την απόπειρα εκτέλεσης του αστυνομικού Διευθυντή Ηρακλείου Ιωάννου Πολιουδάκη, οι Γερμανοί εξαπέλυσαν λυσσαλέες εξορμήσεις στην ύπαιθρο του Νομού για να εντοπίσουν και να συλλάβουν τους αντάρτες. Στις περιοδείες μετείχε η Καταδιωκτική Ομάδα του Φριτς Σούμπερτ (Jagdkommando Schubert).
Συνέλαβαν πολλούς Κρητικούς, τους περισσότερους μετά από υποδείξεις συνεργατών των κατακτητών. Η ομάδα του Φριτς Σούμπερτ στο χωριό Στόλοι, ύστερα από υπόδειξη δοσίλογων, συλλαμβάνει τον δάσκαλο Γιάννη Μανουσάκη. Είχε λάβει μέρος στη Μάχη της Κρήτης και μετείχε της Εθνικής Αντίστασης.
Οδηγήθηκε στις φυλακές Ηρακλείου. Για τις εκτελέσεις των συνεργατών τους, οι Γερμανοί ως αντίποινα εκτέλεσαν 12 επιφανείς Ηρακλειώτες, στις 3 Ιουνίου 1942 στη θέση Ξηροπόταμος. Μεταξύ τους, ο πρώτος πολίτης του νομού Δήμαρχος Ηρακλείου Μηνάς Γεωργιάδης. Και ο αδελφός του δικηγόρος, με λαμπρή πολιτική εξέλιξη, Τίτος Γεωργιάδης. Και ο τρίτος αδελφός, έμπορος, μορφωμένος και διανοούμενος, Μανόλης Γεωργιάδης.
Ημερομηνία των σαμποτάζ των αεροδρομίων καθορίστηκε η νύχτα της 7ης προς 8η Ιουνίου 1942 και για τα τρία αεροδρόμια. Το σχέδιο εξελίχτηκε για το αεροδρόμιο Καστελλίου στις 10 Ιουνίου με επιτυχία. Στο αεροδρόμιο Τυμπακίου οι σαμποτέρ μπήκαν αλλά εκείνη τη νύχτα δεν υπήρχαν αεροπλάνα. Στο αεροδρόμιο Ηρακλείου η επιχείρηση καθυστέρησε λίγες μέρες και έγινε τη νύχτα της 13ης προς 14η Ιουνίου 1942.
Αυτό οφειλόταν κυρίως στο ότι η μεταφορά των σαμποτέρ έγινε με το παλαιού τύπου Ελληνικό υποβρύχιο «Τρίτων», με κυβερνήτη τον Επαμεινώνδα Κοντογιάννη, το οποίο έφτασε ανοιχτά του κόλπου των Μαλλίων τα ξημερώματα της 11ης Ιουνίου 1942. Επικεφαλής του σαμποτάζ του αεροδρομίου Ηρακλείου ο Γάλλος Ταγματάρχης Μπερζέ. Στο σαμποτάζ συμμετείχαν ο Βρετανός Λοχαγός Κόμης Τζέλικο, ο Γάλλος λοχίας Μουό, οι Γάλλοι δεκανείς Σιμπάρ και Πιέρ Λεοστίκ και ο συμπατριώτης μας έφεδρος Ανθυπολοχαγός Κωστής Πετράκης.
Το σαμποτάζ του αεροδρομίου Ηρακλείου καταγράφηκε σαν ένα από τα μεγαλύτερα του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου. Την επόμενη ημέρα, 14 Ιουνίου 1942, στις 6 η ώρα το απόγευμα, εκτελέστηκαν ως αντίποινα για το σαμποτάζ 50 πατριώτες στη θέση Ξηροπόταμος. Ίδιος ο τόπος εκτέλεσης με τους 12 πατριώτες της 3ης Ιουνίου. Για να ανέλθει ο αριθμός των εκτελεσμένων στους 62 και να μείνουν στην ιστορία ως οι 62 Μάρτυρες του Ηρακλείου.
Την εκτέλεση των 50 πατριωτών πρότειναν στον Γερμανό Διοικητή Κρήτης Αντρέ ο Στρατιωτικός Διοικητής Ηρακλείου Υποστράτηγος Φόλκμαν και ο επικεφαλής της γερμανικής κατασκοπείας Ταγματάρχης Χάρτμαν με τους Έλληνες συνεργάτες του. Μεταξύ των 50 πατριωτών που εκτελέστηκαν ήταν ο δάσκαλος Γιάννης Εμμανουήλ Μανουσάκης, ετών 27.
Ο υπεύθυνος της σύλληψης και του θανάτου του δασκάλου Ιωάννη Μανουσάκη Φριτς Σούμπερτ, γεννήθηκε στην πόλη Ντόρτμουντ της Γερμανίας στις 21 Φεβρουαρίου 1897. Οι γονείς του ονομάζονταν August και Wilhelmina. Ήταν παντρεμένος με την Τζοάνα, δεν απέκτησε παιδιά. Ίδρυσε και διηύθυνε ένα σώμα Κρητών δοσίλογων «Σουμπεριτών» και ονομάστηκε «Δήμιος της Κρήτης».
Από τα χέρια του πέρασαν βασανίστηκαν και εκτελέστηκαν πλήθος πατριωτών. Από την Κρήτη αναχώρησε στις 11 Ιανουαρίου 1944 και μετέφερε τη φονική του δράση στη Θεσσαλονίκη. Μετά την κατοχή συλλαμβάνεται, δικάζεται και καταδικάζεται σε θάνατο από το Ειδικό Στρατοδικείο Εγκληματιών Πολέμου στην Αθήνα. Εκτελέστηκε τον Οκτώβριο του 1947.
Ο επικεφαλής του Γραφείου Κρητικών Υποθέσεων Φορς 133, του Συμμαχικού Στρατηγείου Μέσης Ανατολής Ταγματάρχης Τζακ Σμιθ Χιουζ, στην απόρρητη Έκθεσή του για την δράση της ΣΟΕ στην Κρήτη τα χρόνια 1941-1945 αναφέρεται στα σαμποτάζ των αεροδρομίων της Κρήτης τον Ιούνιο του 1942 και την εκτέλεση των 62 πατριωτών στον Ξηροπόταμο Ηρακλείου. Την απόρρητη Έκθεση του Ταγματάρχη Τζακ Σμιθ Χιουζ μετέφρασε ο Υποστράτηγος Ελευθέριος Παπαγιαννάκης. Στις σελίδες 37-40 της Έκθεσης, διαβάζουμε:
«στις 27-28 Μαΐου, (1942), συναντήθηκε (ο Τομ Ταμπάμπιν), με τους τρεις αρχηγούς του Ηρακλείου και με τους αρχηγούς από τ’ Ανώγεια και προσπάθησε να τους πείσει ότι πράξεις που πιθανόν να οδηγούσαν σε μια γενική εξέγερση, δεν ήταν επιθυμητές αυτή την περίοδο. Τότε έγιναν δυο μικρές επιτύχεις ρίψεις εφοδίων για τις ομάδες αυτές – συνολικής δυνάμεως 30 ανδρών – και το γεγονός αυτό ακόνισε την διάθεσή τους για περισσότερα.
Την εποχή αυτήν έγιναν και οι πρώτες επιθέσεις εναντίον των γερμανικών αεροδρομίων οι οποίες αποτέλεσαν τα πλέον εντυπωσιακά γεγονότα της χρονιάς. Μια ομάδα κομμάντος της SBS (της υπηρεσίας ειδικού στολίσκοι) υπό την αρχηγία του λοχαγού Ντόνεαν (Dunean) αποβιβάσθηκε την 23η Μαΐου και έκανε αναγνωρίσεις στα αεροδρόμια Τυμπακίου και Καστελλίου Πεδιάδος με την βοήθεια και την καθοδήγηση ανδρών της αποστολής – αυτή η δουλειά είχεν αναληφθεί από τον νεαρό Ελληνοαμερικανό Γεώργιον Ντουντουλάκη.
Στις 9 Ιουνίου η ομάδα εισχώρησε στο αεροδρόμιο Καστελλίου και κατέστρεψε τρία αεροπλάνα και μια ποσότητα καυσίμων. Μια άλλη ομάδα «Ελεύθερων Γάλλων» υπό τον λοχαγό Λόρδο Τζέλλικο (Jellico) αποβιβάσθηκε από υποβρύχιο στην βόρεια ακτή και κατέστρεψε 18 αεροπλάνα στο αεροδρόμιο του Ηρακλείου.
Η ομάδα αυτή δέχθηκε αιφνιδιαστική επίθεση, καθώς αποσυρόταν κοντά στα βασιλικά Ανώγεια, σε απόσταση τεσσάρων ωρών με τα πόδια από το συμφωνημένο μέρος του ραντεβού στην παραλία. Ένας άνδρας σκοτώθηκε και τρεις αιχμαλωτίσθηκαν. Ο λοχαγός Τζέλλικο δραπέτευσε.
Άλλες ομάδες πήγαν στο Μάλεμε και στο Τυμπάκι, αλλά δεν βρήκαν αεροπλάνα. Η επιχείρηση αυτή είχε δημιουργήσει, αρχικά, πολλές διαφορές στο Κάιρο και στην Κρήτη. Η στάση όλων σχεδόν των Κρητών επηρεαζόταν από τον φόβο των αντιποίνων που θα επακολουθούσαν.
Η στάση των Βρετανών αξιωματικών και στην Κρήτη και στο Στρατηγείο επηρεαζόταν αναπόφευκτα από το ηθικό των Κρητών, καθώς και από τη δυσαρέσκειά τους και επίσης από το αποτέλεσμα των περιοριστικών μέτρων στην δουλειά της Αποστολής. Αυτή η αντίθεση μεταξύ των άμεσων σκοπών μιας επιχείρησης και των μακροχρονίων αποτελεσμάτων ήταν πάντα επίκαιρη, όταν γίνονταν συζητήσεις για την πολιτική των επιδρομών.
Όταν όμως αποφασιζόταν να γίνει κάποια επιδρομή για ένα συγκεκριμένο σκοπό, όπως το πέρασμα μιας νηοπομπής προς την Μάλτα λ.χ. δίδονταν όλα τα απαραίτητα μέσα, ώστε να υποχρεωθούν οι γερμανικές αεροπορικές δυνάμεις να μείνουν καθηλωμένες στο έδαφος και να περάσει χωρίς δυσκολίες η επικείμενη νηοπομπή την επικίνδυνη θαλάσσια περιοχή και να φτάσει στον προορισμό της. Δηλαδή σ’ αυτές τις περιπτώσεις λαμβάνονταν υπ’όψη μόνο τα απώτερα αποτελειώματα και όχι τα άμεσα, όπως αντίποινα των Ναζί.
Η τρομοκρατία των Γερμανών, με τα σαμποτάζ και τις εκτελέσεις των προδοτών, αυξήθηκε σε μεγάλο βαθμό. Αποσπάσματα ερευνούσαν τις ακτές, χωρίς όμως επιτυχία, ενώ λεηλατούσαν τις περιουσίες των κατοίκων και βασάνιζαν τους ομήρους, αλλά κανείς από τους χωρικούς δεν «έσπασε», παρ’όλη την τρομοκρατία.
Όλη η ακτή και σε βάθος δυο χιλιομέτρων από αυτήν κηρύχθηκε απαγορευμένη ζώνη και τα πέντε χωρία που βρίσκονταν κοντά στη θάλασσα εκκενώθηκαν. Στις 14 Ιουνίου, μια ημέρα μετά το σαμποτάζ στο αεροδρόμιο του Ηρακλείου, εκτελέσθηκαν 50 όμηροι στο Ηράκλειο.
Σ’αυτούς περιλαμβάνονταν οι Τίτος και Μηνάς Γεωργιάδης, πρώην Γενικός Διοικητής Κρήτης και πρώην Δήμαρχος Ηρακλείου αντίστοιχα και πολλοί άλλοι, ηγετικά στελέχη της πόλεως, από τους οποίους οι περισσότεροι συμμετείχαν στην Οργάνωση Ραφτόπουλου. Η ενέργεια αυτή προκάλεσε κύμα πανικού, αλλά και απέφερε νέους αντικατασκόπους στους Γερμανούς που πολλοί απ’αυτούς κατάγονταν από το χωριό του Σατανά Κρουσώνα.
Οι καπετάνιοι κατέβηκαν από τα βουνά τους για ν’απαιτήσουν να περάσουν στην Αίγυπτο και στάλθηκαν στην παραλία, με την ελπίδα να φύγουν μαζί με την ομάδα SBS (ειδικού στολίσκου πλοίων). Στις 23 Ιουνίου οι άνδρες της ομάδος SBS με τους οδηγούς τους, οι Καπετάνιοι με 30 αντάρτες και διάφοροι άλλοι περίμεναν στο φαράγγι που είχαν αναγνωρισθεί πρωτύτερα πίσω από την παραλία της Τρυπητής.
Η κατάσταση ήταν πολύ τεταμένη, καθώς οι Γερμανοί ερευνούσαν όλη την περιοχή, ύστερα από τη σύγκρουση στα Βασιλικά Ανώγεια. Η μεγάλη αποθήκη τροφίμων που είχε δημιουργηθεί εκεί κατά την άφιξη της ομάδας SBS, την 23η Μαΐου, είχε καταναλωθεί από τους αντάρτες. Αυτό εννοείται, έκανε ακόμη περισσότερη δύσκολη την θέση αυτών που περίμεναν στην ακτή.
Την νύκτα της 23/24 Ιουνίου δεν έφθασε το αναμενόμενο πλοίο του βασιλικού ναυτικού, αλλά το Πόρκουπιν (Porcupine), χωρητικότητος 30 ατόμων. Πήρε την ομάδα SBS και μερικούς άλλους, συμπεριλαμβανομένου και του Σατανά που ήταν άρρωστος και ο οποίος πέθανε αργότερα στην εξορία στην Αλεξάνδρεια. Το ίδιο πλεούμενο αποβίβασε τον λοχαγό Πάτρικ Λη Φέρμορ και τον διαβιβαστή λοχία Μ. Ρ. Χουάιτ μ’ένα στοιχείο ασυρμάτου και άφησε πίσω πλήθος από απογοητευμένους και θυμωμένους άνδρες. Το Πόρκουπιν, κατά την επιστροφή του, έφτασε στην Μάρσα Ματρούχ, λίγες ώρες πριν πέσει στα χέρια των Γερμανών…».
Οι 62 πατριώτες που εκτελέστηκαν τον Ιούνιο του 1942, (στις 3 και 14 του μήνα), στην περιοχή Ξηροπόταμος Ηρακλείου, είναι:
3 Ιουνίου 1942 (12 πατριώτες)
Μηνάς Γ. Γεωργιάδης, Τίτος Γ. Γεωργιάδης, Μανόλης Γ. Γεωργιάδης, Μιχάλης Σηφάκης, Μιχάλης Ι. Γκολέμης, Ιωάννης Φανουράκης, Νικόλαος Ν. Ανωγειανάκης, Μενέλαος Πατεράκης, Ιωάννης Γ. Σεμερτζάκης, Βασίλης Γ. Σαμαριτάκης, Ζαχαρίας Λεβή, Χαμάμ Λεβή
14 Ιουνίου 1942 (50 πατριώτες)
Γεώργιος Σκουλάς, Αντώνιος Καστρινάκης, Γεώργιος Μεθυμάκης, Σπύρος Μπογδάνος, Νικόλαος Σουργιαδάκης, Γεώργιος Βοΐλας, Γεώργιος Κουρομιχελάκης, Αλκιβιάδης Μαρής, Νικόλαος Κατεχάκης, Αριστείδης Ραγκαβής, Γεώργιος Σηφάκης ιερεύς, Κωνσταντίνος Σημαιόνογλου, Κωνσταντίνος Καρακωνσταντάκης, Ζαχαρίας Καρβουνάκης, Ιωάννης Ανωγειανάκης, Εμμανουήλ Αποστολάκης, Ευάγγελος Σηφάκης, Δημήτριος Πατεράκης, Νικόλαος Σηφάκης, Δημήτρης Ανωγειανάκης,
Γεώργιος Πατεράκης, Στυλιανός Καπετανάκης, Μιχαήλ Κονδυλάκης, Μιχαήλ Παπαδογιάννης, Χρήστος Πετράκης, Νικόλαος Πετράκης, Εμμανουήλ Κουτεντάκης,
Παύλος Κουτεντάκης, Μιχαήλ Κουτεντάκης, Ιωάννης Μετζάκης, Ιωάννης Ρωμάνος,
Εμμανουήλ Μαυρονύχτης, Γεώργιος Μαυρονύχτης, Αντώνιος Βαρούχας, Γεώργιος Μεταξάς, Εμμανουήλ Μιγάδης ή Πλανόδιος, Ιωάννης Μανουσάκης, Δημήτριος Γρηγοράκης, Ιερόθεος Κονταδάκης, Παναγιώτης Φρυσούλης, Μιχαήλ Πρεκατσούνης, Χριστόφορος Παπαδάκης, Νικόλαος Ηλιού, Ανδρέας Τσεπαπαδάκης,
Εμμανουήλ Σπυριδάκης, Γεώργιος Σαμαρείτης Χαράλαμπος Σαμαρείτης, Βασίλης Σαμαρείτης, Ιωάννης Μπαντουβάς, Ιωάννης Αποστολάκης.
* Ο Γεώργιος Α. Καλογεράκης είναι δρ. Πανεπιστημίου Ιωαννίνων, διευθυντής Δημοτικού Σχολείου Θραψανού