…απ’ της Δαμάστας το χωριό ξένοι μου σαν περνάτε
παρακαλώ το χώμα της μην το βαροπατάτε.
Γιατί ’ναι χώματα ιερά χιλιοβασανισμένα
και με μαρτύρων αίματα περίσσια ποτισμένα…
Την 1η Ιουνίου 1941, η Κρήτη μετά από τη φοβερή μάχη των έντεκα ημερών, (20-31 Μαΐου 1941), κατέληγε στα χέρια των Γερμανοϊταλών. Πρώτη ενέργεια των κατακτητών, ήταν να απαγορεύσουν την κυκλοφορία των τοπικών εφημερίδων. Ορισμένοι διευθυντές σύνταξης ανέστειλαν την έκδοση των εφημερίδων τους.
Οι Γερμανοί, τον Αύγουστο του 1941, επέτρεψαν οργάνωσαν και βοήθησαν να εκδοθεί εφημερίδα στον νομό Ηρακλείου, με την ονομασία ´Κρητικός Κήρυξª. Διόρισαν διευθυντή τον Πέτρο Σταύρου Βάρβογλη και η κυκλοφορία της ξεκίνησε στην πόλη και τα χωριά. Ήταν μια εφημερίδα φιλογερμανική, όργανο προπαγάνδας στα χέρια των κατακτητών. Το 1ο φύλλο κυκλοφόρησε τη Δευτέρα 18 Αυγούστου 1941. Στην προμετωπίδα της εφημερίδας αναγράφονταν ως ιδιοκτήτες οι Μιχαήλ Μαρνελάκης και Πέτρος Βάρβογλης. Διευθυντής, ο Μιχαήλ Μαρνελάκης.
Από την 1η Νοεμβρίου 1941, μοναδικός ιδιοκτήτης ο Πέτρος Βάρβογλης, (την Κυριακή 18 Ιουνίου 1944, εκτελέστηκε από τους άντρες της Αντίστασης).
Την Τρίτη 8 Αυγούστου 1944, άντρες της Ανεξάρτητης Ομάδος Ανωγείων με επικεφαλής τον Κωνσταντίνο Σταυρακάκη – Αεροπόρο, ομάδα έξι Ρώσων και την ολιγομελή ομάδα του Βρετανού αξιωματικού Συνδέσμου Στάνλεϋ Μος, εκτέλεσαν σχέδιο σαμποτάζ στη θέση Δαμαστός πλησίον της Δαμάστας, χτυπώντας γερμανικά αυτοκίνητα πάνω στον κεντρικό δρόμο που οδηγούσε από το Ηράκλειο στα Χανιά. Η ενέργεια ονομάστηκε από τους ιστορικούς «Σαμποτάζ της Δαμάστας». Στη διάρκεια της μάχης των ανταρτών με τους Γερμανούς, σκοτώθηκαν:
α) Ο Ρώσος αξιωματικός Βάνυα.
β) Δύο κάτοικοι του χωριού Δαμάστα, η Λιαδάκη Αικατερίνη του Κυριάκου και ο Τριγώνης Ιωάννης του Στυλιανού.
γ) Τρεις καταναγκαστικοί εργάτες που οδηγούνταν για κοπή ξύλων, ο Εμμανουήλ Πλαϊτης από το χωριό Αλόιδες Μυλοποτάμου, ο Ιωάννης Αργυράκης και ο Ελευθέριος Σκεπετζής από την πόλη του Ηρακλείου.
δ) Ανεξακρίβωτος αριθμός Γερμανών και Ιταλών στρατιωτών (μεταξύ τους και οι εφτά αιχμάλωτοι Ιταλοί που εκτελέστηκαν από τους αντάρτες στον Ψηλορείτη).
Τραυματίστηκαν δύο αντάρτες και ένα κάτοικος της Δαμάστας. Ο Μανόλης Σπιθούρης – Νταμπακομανώλης (με σοβαρό τραύμα στην κοιλιακή χώρα) και ο Κώστας Κεφαλογιάννης – Κουντόκωστας (ελαφρύτερα) από τους αντάρτες και ο Αστρινός Εμμανουήλ Νικολουδάκης από τη Δαμάστα.
Οι Γερμανοί αξιωματούχοι, με εντολές του Διοικητή Κρήτης Στρατηγού Μίλερ και του Διοικητή των στρατευμάτων Ηρακλείου Στρατηγού Φρίμπε, υπακούοντας τυφλά στο δόγμα της συλλογικής ευθύνης, διέταξαν την εκτέλεση τριάντα ανδρών του χωριού.
Οι τριάντα άντρες επελέγησαν από το σύνολο των ανδρών της Δαμάστας που είχαν συγκεντρώσει τα κατοχικά στρατεύματα στην πλατεία του χωριού. Η εκτέλεσή τους έγινε στη θέση «Κερατίδι» της Δαμάστας.
Οι υπόλοιποι άνδρες καθώς και τα γυναικόπαιδα του χωριού, διατάχθηκαν και το εγκατέλειψαν.
Οι Γερμανοί, αφού άρπαξαν όλα τα υπάρχοντα των κατοίκων, (κοσμήματα, ρούχα, γυναικεία προικιά, λάδια, κρασιά, δημητριακά και όλα τα ζώα), πυρπόλησαν και ανατίναξαν το ιστορικό χωριό.
Ερευνήσαμε την προπαγανδιστική εφημερίδα «Κρητικός Κήρυξ» του Ηρακλείου, ώστε να διαπιστώσουμε τα άρθρα με τα οποία παρουσιάστηκε το σαμποτάζ και η καταστροφή της Δαμάστας. Οι γερμανόφιλοι αρθογράφοι απέκρυψαν τη λεηλασία καταστροφή και πυρπόληση του χωριού, που ακολούθησε τις εκτελέσεις.
Συγκεκριμένα στις στήλες της εφημερίδας εντοπίσαμε και παρουσιάζουμε τα παρακάτω κείμενα:
α) Παρασκευή 11 Αυγούστου 1944, άρθρο με τίτλο (Ύστατη Έκκλησις)
“Φόνοι, απαγωγαί, ληστείαι, κλοπαί, αποτελούν κατά τας τελευταίας ημέρας κοινά γεγονότα εις πλείστα σημεία της υπαίθρου του νομού μας.
Το δυστύχημα είναι ότι η κατάστασις αύτη επεκτείνεται εις γενικωτέρας παρεκτροπάς πολιτικού χαρακτήρος. Διεξάγεται πάλιν εν είδος κλεφτοπολέμου εναντίον των στρατευμάτων κατοχής. Σαμποτάζ σοβαράς σημασίας λαμβάνουν χώραν. Επακολουθούν επιθέσεις εναντίον γερμανικών φυλακίων ή γερμανικών αυτοκινήτων και Γερμανοί στρατιώται δολοφονούνται ανάνδρως υπό των συμμοριτών.
Είναι βέβαιον ότι η κατάστασις αυτή εγκυμονεί μεγίστους κινδύνους δια τον πληθυσμόν. Άλλως τε αι Γερμανικαί Αρχαί δια στόματος του αξιοτίμου Κυρίου Διοικητού του Φρουρίου Στρατηγού Μύλλερ και άλλων ανωτέρων αξιωματικών του γερμανικού στρατού, εδήλωσαν ότι η μεγαλοψυχία των στρατευμάτων κατοχής απέναντι των ενεχομένων ή υποβοηθούντων τοιαύτας πράξεις, δεν είναι αδυναμία και ότι ενδέχεται να έχη εις δεδομένην στιγμήν τα όριά της.
Και θα είναι καλόν και την υστάτην αυτήν ώραν να συνέλθουν οι διαταράσσοντες την ησυχίαν του τόπου. Διότι ενδεχομένη παράτασις της καταστάσεως ταύτης θα σημάνη αληθείς συμφοράς δια το σύνολον. Αι γερμανικαί αρχαί διαθέτουσαι εις πάσαν στιγμήν ισχυρά πολεμικά μέσα θ α
καταστρέψουν εκ ρίζης όλας τας εστίας των ληστανταρτών. Είναι φυσικόν κατόπιν τούτου να μη δυνηθούν να αποτρέψουν δεινά τα οποία θα επιπέσουν πάλιν κατά της κεφαλής όχι μόνον των ενεχομένων εις τα τελευταία γεγονότα αλλά και άλλων μη ενόχων και κατά του πληθυσμού γενικώτερον.
Υπενθυμίζοντες τα ανωτέρω, μίαν υστάτην έκκλησιν απευθύνομεν: Να παύσουν την δράσιν των οι ταραχοποιοί. Ας πεισθούν ότι η πράξις των αύτη θα είναι η μόνη πατριωτική…
Αν δεν το πράξουν, τόσον το χειρότερον. Η Κρήτη πάλιν θα δυστυχήση, η Κρήτη πάλιν θα πενθοφορήση. Και τούτο εξ αιτίας αυτών και μόνον και ουδενός άλλου».
β) Παρασκευή 25 Αυγούστου 1944, άρθρο με τίτλο (Σκληρός ο βαρυσήμαντος λόγος του αξιοτίμου Διοικητού της Μεραρχίας στρατηγού κ. Φρίμπε)
“´…επιβουλότατα αυτά τα κακουργήματα συνέχισαν οι κομμουνισταί υπονομεύοντες και τας διαφόρους οδούς της συγκοινωνίας και τούτο το κύμα της τρομοκρατίας έφθασεν εις την άνανδρον επίθεσιν εναντίον Γερμανικών αυτοκινήτων εις την μεγαλυτέραν οδόν συγκοινωνίας Ηρακλείου-Ρεθύμνου αι λεπτομέρειαι της οποίας δεν σας είναι άγνωστοι…
…την νύχτα προ της επιθέσεως γερμανικών υπηρεσιακών αυτοκινήτων οι κάτοικοι της Δαμάστας εφιλοξένησαν και υπεδέχθησαν εις το σπίτι των δύο Άγγλους αξιωματικούς και μίαν κομμουνιστικήν συμμορίαν. Δια την επίθεσιν αυτήν ο πληθυσμός από ένα βουνό κοντά στο χωριό αντελήφθη και πληροφόρησε με σημεία. Τουφεκισμοί έλαβον χώραν το χωρίον κατεδαφίσθη…ª.
γ) Κυριακή 27 Αυγούστου 1944, άρθρο με τίτλο (Προς τον Κρητικόν λαόν)
´Την 29ην Ιουλίου, ο Διοικητής Φρουρίου Κρήτης προσεκάλεσε τους ηγήτορας του Κρητικού λαού, τας Πολιτικάς, Εκκλησιαστικάς και Εκπαιδευτικάς αρχάς, καθώς και τους εκπροσώπους του σώματος των αξιωματικών και εξέθεσε προς αυτούς τας σκέψεις του δια τας σχέσεις μεταξύ των δυνάμεων κατοχής και του πληθυσμού της Κρήτης.
Ο λόγος του κ. Διοικητού του Φρουρίου Κρήτης, ο οποίος εγνωστοποιήθη δια του τύπου εις τον πληθυσμόν, ήτο μία ανωτάτη εις αισθήματα ανάκλησις προς την ορθοφροσύνην και τα πατριωτικά αισθήματα του Κρητικού λαού.
Αυτή η ανάκλησις δεν ελήφθη υπ’όψιν από πολλούς Κρήτας. Αι δολοφονίαι ειρηνικώς ζώντων Ελλήνων αι λαβούσαι χώραν κατ’Αύγουστον προσέλαβον καθαρώς τρομοκρατικήν μορφήν.
Μερικά μικρά γερμανικά φυλάκια προσέκρουσαν εις εμπόδια, μεταφορικά μέσα κατεστράφησαν. Κατά το διάστημα τούτο επίσης, 31 Γερμανοί και 7 Ιταλοί στρατιώται εφονεύθησαν ανάνδρως.
Ο πληθυσμός της νήσου Κρήτης είναι υπαίτιος δια τας ανάνδρους αυτάς δολοφονίας, τας συνεχείς διαρπαγάς και τας μη εν γένει ειρηνικάς πράξεις, δεδομένου ότι εναντίον των τρομοκρατικών στοιχείων του πληθυσμού και των ανοήτων διαδόσεων της ελεεινής εχθρικής προπαγάνδας, δεν αντιτάσσεται αρκετά.
Η γερμανική συνεπώς δύναμις κατοχής αντεπετέθη και εκτύπησε. Κατά την διάρκειαν των αντιμέτρων αυτής, πολυάριθμοι ανταρτικαί ομάδες κατεστράφησαν.
Δέκα (10) χωρία τα οποία εξηκριβωμένως είχον σχέσεις με αντάρτας, τροφοδοτούντα ή δίδοντα άσυλον, κατεστράφησαν εξ ολοκλήρου. Τα χωρία ταύτα είναι:
Περιφέρεια Χανίων: Κούνενι, Λίμνη και Φλοριά.
Ρεθύμνου: Ανώγεια, Βρύσες, Κρύα Βρύση, Γουργούδι, Γερακάρι, Άνω Μέρος.
Ηρακλείου: Σαχτούρια. (Σημ.: το χωριό Δαμάστα έχει πυρποληθεί στις 22 Αυγούστου 1944 και δεν αναφέρεται από τον γερμανόφιλο αρθογράφο).
Οι κάτοικοι ηχμαλωτίσθησαν ή μετεκομίσθησαν.
Έλληνες (489), εφονεύθησαν κατόπιν αγώνος ή ως αποδεδειγμένοι αντάρται ετυφεκίσθησαν. Πολλαί χιλιάδες Ελλήνων έχασαν τας οικίας και την περιουσίαν των και μετώκησαν εις άλλα χωρία.
Αυτός είναι ο απολογισμός της ανοησίας και της μικρότητος προς την έκκλησιν της Στρατιωτικής δυνάμεως κατοχής.
Έκαστος Κρης πολίτης ή χωρικός ας σχηματίση ήδη γνώμην, εάν είναι έξυπνον, να εξακολουθήση διαταράσσων την ειρηνικήν ζωήν και την τάξιν πιστεύων τους κομμουνιστάς ή Άγγλους πράκτορας, πιστεύων ότι τοιαύτα εγκληματικά έργα δύνανται να προάγουν την κατάστασιν και να μην εξαναγκάζουν εις μέτρα εξολοθρεύσεως, την τόσον συντηριτικώς και δικαίας καθ’όλην την διάρκειαν του πολέμου μέχρι τούδε συμπεριφερθείσαν γερμανικήν Στρατιωτικήν Δύναμιν».
δ) Τρίτη 29 Αυγούστου 1944, άρθρο με τίτλο (Κατάρα και ανάθεμα στους υπαιτίους)
“´Αι γνωσταί εις όλους εγκληματικαί πράξεις των κομμουνιστικών συμμοριών τελευταίως εις την ύπαιθρον, επεσώρευσαν εις τον τόπον συμφοράς και θλίψεις. Όταν ο στρατηγός Μίλερ ανέλαβε την Διοίκησιν του Φρουρίου Κρήτης την 26ην Ιουνίου ε.ε. δια προκηρύξεώς του προς τον Κρητικόν Λαόν εδήλωσε ότι τόσον αυτός όσον και οι Γερμανοί στρατιώται δεν έχουν καμίαν εχθρότητα εναντίον του ορθώς σκεπτόμενου Ελληνικού πληθυσμού και ότι στηρίζεται εις την νοημοσύνην και εφυίαν του Κρητικού Λαού ότι θα αποβλέψη εις τα ειρηνικά του έργα και θα συμπεριφερθή φιλησύχως και ορθώς έναντι των Γερμανών στρατιωτών. Πράγματι η μεγάλη πλειονότης του Κρητικού λαού έκλεισε τα ώτα εις τα ξένα στοιχεία της προπαγάνδας και αφωσιώθη εξ ολοκλήρου με τα ειρηνικά έργα και αι σχέσεις του πληθυσμού με τα Στρατεύματα κατοχής εγένοντο από ημέρας εις ημέραν στενώτεραι λόγω της πλήρους κατανοήσεως της πραγματικότητος και των αγαθών προθέσεων και σκοπών της γερμανικής Διοικήσεως.
Δυστυχώς η ειρηνική αύτη κατάστασις εν Κρήτη δεν ήρεσεν εις τους κομμουνιστάς και τα άλλα πληρωμένα στοιχεία τα οποία δια παντός τρόπου εσκέφθησαν να διαταράξουν την ειρηνικήν κατάστασιν της Νήσου και ήρχισαν από προμελετημένου ασφαλώς σχεδίου να προβαίνουν εις διαφόρους εκνόμους πράξεις δολοφονίας, ληστείας, απαγωγάς κλπ.
Ο Στρατηγός Μίλερ εν τη μεγαλοψυχία του και εν τη βεβαιότητι προφανώς ότι αι πράξεις αύται δεν επιδοκιμάζοντο από το μεγαλύτερον μέρος του πληθυσμού δεν προέβη αρχικώς εις αντίποινα. Οι συμμορίται όμως της υπαίθρου οι οποίοι όχι μόνον δεν εξετίμησαν την τιμίαν στάσιν ταύτην του Στρατηγού αλλά έβλεπον και τους σκοπούς των μη πραγματοποιουμένους, επροχώρησαν εις δολοφονίας γερμανών στρατιωτών όχι μόνον μακράν των χωρίων και κατωκημένων τόπων αλλά και εντός τούτων.
Τότε πλέον η υπομονή εξηντλήθη και τα γερμανικά αντίμετρα εστράφησαν σκληρά εναντίον των βάσεων των συμμοριτών και έπληξαν και μέρος του πληθυσμού ωρισμένων χωρίων τα οποία ώφειλον και ηδύναντο να προλάβουν την καταστροφήν εάν εγκαίρως αντετάσσοντο κατά των γνωστών βοηθών των τρομοκρατών και συμμοριτών όχι μόνον παθητικώς αλλά και ενεργητικώς καταδιώκοντες αυτούς από τα χωρία των έστω και δια των ράβδων.
Ήδη το πένθος και η δυστυχία εις τα χωρία ταύτα είναι γνωστά.
Ποιος καλής πίστεως άνθρωπος δεν ομολογεί ότι δια τα γενόμενα δεν πταίουν ποσώς οι Γερμανοί οι οποίοι ενώ αγωνίζονται σκληρότατον αγώνα ζωής ή θανάτου και υπάρξεως όχι μόνον δι’εαυτούς αλλά δι’όλην την Ευρώπην η οποία κινδυνεύει τον μεγαλύτερον των κινδύνων να υποδουλωθή δια παντός εις την Ρωσσικήν στέππαν δολοφονούνται ανάνδρως από πληρωμένους κακοποιούς, αλλά πταίουν οι συμμορίται ομοϊδεάται των και βοηθοί των οι οποίοι εν πλήρη γνώσει των κακών τα οποία θα εγένοντο προεκάλεσαν εν τούτοις ταύτα και εξακολουθούν να τα προκαλούν χωρίς κανένα λόγον και κανένα άλλον σκοπόν παρά μόνον να μεγαλώσουν την εξαθλίωσιν και καταστροφήν του πληθυσμού και να σβύσουν έτσι την Ελλάδα κάτω από τον Μπολσεβικισμόν.
Ασφαλώς όλοι ημείς σήμερον καταρώμεθα τους υπαιτίους των γενομένων καταστροφών κομμουνιστάς. Αλλά δεν αρκεί τούτο.
Ο φιλήσυχος και νομοταγής και συντηρητικός πληθυσμός της Νήσου μας έχει ύψιστον συμφέρον όχι μόνον να καταράται και αναθεματίζη τους υπαιτίους της καταστροφής του αναρχικούς και τους αυθέντας τούτων αλλά και να αρχίση τον αγώνα εναντίον τούτων με τα μικρά έστω μέσα τα οποία σήμερον διαθέτει.
Άλλως εάν συνεχίσωμεν όλοι μας την ολιγωρίαν και αδιαφορίαν και παθητικήν στάσιν είτε από τον φόβον των τρομοκρατικών συμμοριών και των μπολσεβίκων, συντόμως θα βαδίσωμεν όλοι προς τον θάνατον, την καταστροφήν, την πείναν και την ολοκληρωτικήν καταστροφήν της Νήσου μας».
Τα τριάντα παλικάρια της Δαμάστας που στήθηκαν στο εκτελεστικό απόσπασμα στις 21 Αυγούστου 1944 ήταν: Γεώργιος Νικολ. Κλίνης, Ανδρέας Εμμ. Κουγιουμτζάκης, Κων/νος Εμμ. Κουγιουμτζάκης, Γεώργιος Εμμ. Κουγιουμτζάκης, Εμμανουήλ Σταύρου Κουντούρης, Νικόλαος Δημ. Κουντούρης, Ιωάννης Γεωργίου Κρουσανιωτάκης, Ιωάννης Νικολ. Κρουσανιωτάκης, Ιωάννης Εμμ. Λιαδάκης, Κων/νος Χρήστου Λιαδάκης, Νικόλαος Αλεξ. Μαυράκης, Εμμανουήλ Στυλ. Μαυράκης, Ματθαίος Παν. Μουντουφάρης, Γεώργιος Εμμ. Μουντουφάρης, Γεώργιος Δημ. Μαρούσης, Χαρίδημος Σωτηρ. Νικολουδάκης, Γεώργιος Βασιλ. Νικολουδάκης, Αναστάσιος Βασιλ. Παπαδάκης, Νικόλαος Στυλ. Περάκης, Ιωάννης Αντων. Στρατιδάκης, Γεώργιος Αντων. Στρατιδάκης, Ιωάννης Γεωρ. Σαρρής, Ευάγγελος Γεωρ. Σαρρής, Αριστόδημος Κων/νου Σαρρής, Γεώργιος Δημ. Σαρρής, Γεώργιος Νικολ. Σαρρής, Μιχαήλ Δημ. Σαρρής, Εμμανουήλ Στυλ. Τριγώνης, Ματθαίος Γεωρ. Τριγώνης και Ιωάννης Γεωρ. Τριγώνης.
Σ’ αυτούς, οφείλουμε να προσθέσουμε και την Ελένη Γεωργίου Σαρρή – Μανουσολένη, που σκοτώθηκε στη Δαμάστα στις 26 Αυγούστου 1944. Είχε επιστρέψει κρυφά και αναζητούσε να βρει κάτι από τα χαλάσματα του σπιτιού της για τα δυο μικρά παιδιά της, τον Μανόλη (οχτώ ετών) και την Ασπασία (τεσσάρων ετών).
Ο Γεώργιος Α. Καλογεράκης είναι δρ. Πανεπιστημίου Ιωαννίνων, διευθυντής Δημοτικού Σχολείου Θραψανού Πεδιάδος