Την 1η Ιουνίου 1941, η Κρήτη βρέθηκε κάτω από τη διπλή κατοχή των Γερμανών και των Ιταλών. Τους νομούς Χανίων Ρεθύμνης και Ηρακλείου κράτησαν οι Γερμανοί με πρώτο Διοικητή τον Αντιπτέραρχο Στούντεντ και τον νομό Λασιθίου οι Ιταλοί με Διοικητή τον Στρατηγό Κάρτα.
Το Συμμαχικό Στρατηγείο Μέσης Ανατολής, σχεδίαζε και υλοποιούσε τα χρόνια 1941-1945 μικρά σαμποτάζ, ώστε να παρενοχλούνται οι Γερμανοί και ο αριθμός των 20.000 περίπου στρατιωτών που διέθεταν στο νησί, να παρέμενε συνεχώς ο ίδιος. Συγχρόνως μαζί με τα οργανωμένα σαμποτάζ, διέδιδαν ότι θα απελευθέρωναν την Κρήτη με απόβαση.
Οι Γερμανοί, πιστεύοντας αυτές τις διαδόσεις – φήμες και διαπιστώνοντας ότι καθ’όλη τη διάρκεια της κατοχής τα σαμποτάζ διενεργούνταν συνεχώς, αντί να αποδεσμεύουν στρατιώτες τους που θα ήταν χρήσιμοι σε άλλα μέτωπα, διατηρούσαν αμετάβλητο τον αριθμό τους στα οχυρωματικά έργα της Κρήτης (αεροδρόμια, λιμάνια, φυλάκια, αντιαεροπορικές συστοιχίες, καταυλισμούς, αποθήκες, στρατιωτικά νοσοκομεία, εργοτάξια κ.α.).
Τα σπουδαιότερα σαμποτάζ στην Κρήτη τα χρόνια 1941-1945 ήταν:
Α. 10 Ιουνίου 1942. Το πρώτο σαμποτάζ εναντίον των δυνάμεων του άξονα στην Ευρώπη
Τον Ιούνιο του 1942 ο Β΄ Παγκόσμιος Πόλεμος βρισκόταν στην πιο κρίσιμη καμπή του. Το μέτωπο ήταν στραμμένο στη Μέση Ανατολή. Εκεί κυριαρχούσε το όνομα του Στρατάρχη Έρβιν Ρόμελ. Η μια του νίκη διαδεχόταν την άλλη και οι συμμαχικές δυνάμεις προσπαθούσαν με λυσσαλέο και ηρωικό τρόπο να τον σταματήσουν. Αρχές Ιουνίου, αντικειμενικός σκοπός του Ρόμελ, ήταν η με κάθε τρόπο και θυσίες κατάληψη του Τομπρούκ.
Αυτό θα τον έφερνε μόλις 100 χιλιόμετρα από την πανίσχυρη βρετανική βάση της Αλεξάνδρειας. Οι σύμμαχοι έπρεπε να απαντήσουν στην προέλαση του Ρόμελ.
Και επέλεξαν να χτυπήσουν τα αεροδρόμια του νομού Ηρακλείου, (Ηράκλειο-Καστέλλι-Τυμπάκι), από τα οποία γίνονταν ο ανεφοδιασμός του. Ημερομηνία των σαμποτάζ καθορίστηκε η 10η Ιουνίου 1942 και για τα τρία αεροδρόμια.
Το σχέδιο εξελίχτηκε για το αεροδρόμιο Καστελλίου όπου οι Βρετανοί σαμποτέρ, (επικεφαλής ο Λοχαγός Ντόνεαν), με τους Έλληνες βοηθούς τους Γιώργο Ψαράκη, Κίμωνα Ζωγραφάκη, Κώστα Μαυραντωνάκη και Γιώργο Δουνδουλάκη έπληξαν το στόχο την καθορισμένη ημερομηνία με επιτυχία.
Στο αεροδρόμιο Τυμπακίου οι σαμποτέρ μπήκαν με οδηγό τον Μύρωνα Σαμαρείτη, αλλά εκείνη τη νύχτα δεν υπήρχαν αεροπλάνα.
Στο αεροδρόμιο Ηρακλείου η επιχείρηση καθυστέρησε λίγες μέρες και έγινε στις 13 προς 14 Ιουνίου 1942. Αυτό οφείλονταν κυρίως στο ότι η μεταφορά των σαμποτέρ έγινε με το παλαιού τύπου Ελληνικό υποβρύχιο «Τρίτων», με κυβερνήτη τον Επαμεινώνδα Κοντογιάννη, το οποίο έφτασε ανοιχτά του κόλπου των Μαλλίων τα ξημερώματα της 11ης Ιουνίου 1942.
Η επιχείρηση του σαμποτάζ του αεροδρομίου Καστελλίου στις 10 Ιουνίου 1942, καταγράφεται ιστορικά ως το πρώτο σαμποτάζ εναντίον των δυνάμεων του άξονα στην Ευρώπη, από άντρες του συμμαχικού στρατηγείου.
Για το σαμποτάζ και τις επιπτώσεις του στο αεροδρόμιο Καστελλίου, σε έγγραφο του Διοικητή νοτίου Ελλάδος προς τον Διοικητή νοτιοανατολικής Ελλάδος με ημερομηνία 11 Ιουνίου 1942, διαβάζουμε:
«Στις 10.06 και ώρα 21:30 πραγματοποιήθηκε επίθεση με περίπου 15 εχθρικά αεροσκάφη από νοτιοδυτική προέλευση εναντίον του Καστελλίου και Ηρακλείου. Έγινε ρίψη βομβών. Πάνω από το Μάλεμε 1 μεμονωμένο αεροσκάφος χωρίς να προβεί σε βομβαρδισμό στόχων.
Από τις 22:35 έως τις 23:10 εντοπίστηκαν περίπου 8-10 εχθρικά αεροσκάφη πάνω από το Καστέλλι. Ρίψη 100 περίπου βομβών, μεταξύ των οποίων πυρκαγιάς και βόμβες μεγάλης ισχύος.
Προέκυψαν οι εξής ζημιές: 2 αεροσκάφη τύπου Junker 88 από το νυχτερινό σμήνος καταδίωξης και 1 αεροσκάφος τύπου He 111 κάηκαν ολοσχερώς. 2 βυτιοφόρα κατεστράφησαν, κάηκε 1 αποθηκευτικός χώρος καυσίμων με περίπου 10 βαρέλια, ο αγωγός διοχέτευσης τέθηκε εκτός λειτουργίας, 1 άντρας νεκρός, 2 βαριά τραυματίες και 1 ελαφρά. Από τη Διοίκηση αεροπορίας Καστελλίου διαπιστώθηκε εκ των υστέρων ότι οι αποθήκες καυσίμων κατεστράφησαν από πράξη δολιοφθοράς. Η ομάδα δολιοφθοράς παρενοχλήθηκε ενδεχομένως από την αεροπορική επίθεση, επειδή βρέθηκαν πολλά εκρηκτικά σώματα. Πάρθηκαν αυξημένα μέτρα ασφαλείας».
Β. 13 Ιουνίου 1942. Το μεγάλο σαμποτάζ του αεροδρομίου Ηρακλείου
Την νύχτα της 13ης ξημερώματα 14ης Ιουνίου 1942, πραγματοποιήθηκε το μεγάλο σαμποτάζ του αεροδρομίου Ηρακλείου από άντρες του συμμαχικού Στρατηγείου Μέσης Ανατολής.
Η επιχείρηση ακολούθησε τρεις ημέρες μετά το σαμποτάζ του αεροδρομίου Καστελλίου και αυτό οφείλονταν κυρίως στο ότι η μεταφορά των σαμποτέρ έγινε με το παλαιού τύπου Ελληνικό υποβρύχιο «Τρίτων», με κυβερνήτη τον Επαμεινώνδα Κοντογιάννη, το οποίο έφτασε ανοιχτά του κόλπου των Μαλλίων τα ξημερώματα της 11ης Ιουνίου 1942.
Για το αεροδρόμιο Ηρακλείου, το Συμμαχικό Στρατηγείο επέλεξε μία ομάδα με αρχηγό τον Γάλλο Ταγματάρχη Ζωρζ Μπερζέ. Μέλη της ομάδας ήταν ο Έλληνας Ανθυπολοχαγός Κωστής Πετράκης, ο Άγγλος Υπολοχαγός Τζωρτζ Τζέλικο και οι Γάλλοι αλεξιπτωτιστές Ζακ Σιμπάρ, Ζακ Μο και Πιέρ Λεοστίκ.
Όλοι οι σαμποτέρ ανήκαν στην Ειδική Αεροπορική Υπηρεσία S.A.S. (Special Air Service). Η επιχείρηση έγινε γρήγορα. Οι σαμποτέρ εισήλθαν όλοι στο αεροδρόμιο κρατώντας ο καθένας τους ένα σάκο με εμπρηστικές και εκρηκτικές βόμβες.
Απόθεταν τις βόμβες πάνω από το αριστερό φτερό κάθε αεροπλάνου που βρέθηκε μπροστά τους. Αυτό έγινε σκόπιμα για να μην μπορέσει ο εχθρός να επισκευάσει τα κατεστραμμένα αεροπλάνα. Ρύθμισαν τις βόμβες να εκραγούν μετά από δύο ώρες και αποχώρησαν. Το σαμποτάζ είχε επιτυχία.
Οι σαμποτέρ στράφηκαν προς τον νότο. Τα νότια παράλια της Κρήτης αποτελούσαν τα χρόνια της Κατοχής την πύλη σύνδεσης του νησιού μας με τη Μέση Ανατολή. Την πορεία τους βοήθησαν αρκετοί Κρητικοί, όπως ο Εμμανουήλ Ιωσήφ Σταυρακάκης ή Σηφομανόλης από το χωριό Καρκαδιώτισσα, ο Ιωάννης Αντωνογιανάκης ή Μυρογιάννης και Γιάννης Λαμπράκης ή Θεός από το χωριό Κρότος, ο Ανωγειανός Ανθυπομοίραρχος Βασίλης Δραμουντάνης ή Κοζωνοβασίλης και άλλοι.
Δυστυχώς όμως η ομάδα των σαμποτέρ προδόθηκε στη θέση «Κολυβά» κοντά στο χωριό Βασιλικά Ανώγεια και ακολούθησε συμπλοκή με τα γερμανικά στρατεύματα. Σκοτώθηκε ο Γάλλος δεκανέας Πιέρ Λεοστίκ. Ο επικεφαλής Ταγματάρχης Μπερζέ μαζί με τους άντρες του Μουό και Σιμπάρ πιάστηκαν αιχμάλωτοι. Ο Λόρδος Τζέλικο και ο Κωστής Πετράκης την ώρα της συμπλοκής είχαν μεταβεί στο χωριό Κρότος να μάθουν νέα της άφιξης του πλωτού που θα τους έπαιρνε στη Μέση Ανατολή.
Τα σαμποτάζ που οργάνωσε το Συμμαχικό Στρατηγείο Μέσης Ανατολής τον Ιούνιο του 1942 των αεροδρομίων του νομού Ηρακλείου, ήταν τα πρώτα εναντίον των δυνάμεων του Άξονα σε ολόκληρη την Ευρώπη. Το σαμποτάζ του αεροδρομίου Ηρακλείου, καταγράφηκε ως ένα από τα μεγαλύτερα του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου.
Τα σαμποτάζ του Ιουνίου 1942 είχαν και το τίμημά τους. Στις 14 Ιουνίου, εκτελέστηκαν 50 πατριώτες στη θέση Ξηροπόταμος Ηρακλείου. Την εκτέλεση των 50 πατριωτών πρότειναν στον γερμανό Διοικητή Κρήτης Αντρέ, ο Στρατιωτικός Διοικητής Ηρακλείου Υποστράτηγος Φόλκμαν και ο επικεφαλής της γερμανικής κατασκοπείας Ταγματάρχης Χάρτμαν με τους γνωστούς (σήμερα) Έλληνες συνεργάτες τους. Στην τελική έκθεση της SOE για την Κρήτη, στο παράρτημα Α που αφορά τις θηριωδίες του εχθρού στο νησί, η παράγραφος 5 αναφέρεται στην εκτέλεση των 50 Κρητών πατριωτών. Στην Έκθεση, μεταξύ άλλων τονίζεται:
«…εκτέλεση 50 ομήρων στο Ηράκλειο, μεταξύ των οποίων ο πρώην Γενικός Διοικητής Κρήτης, ο πρώην Δήμαρχος Ηρακλείου και άλλοι σημαίνοντες την 14η Ιούνη 1942. (Αιτιολογία ): Αντίποινα για την επιδρομή σαμποτάζ από το SBS στα αεροδρόμια Ηρακλείου και του χωριού Καστέλλι επαρχίας Πεδιάδος. Υπεύθυνοι, ο Στρατηγός της Αεροπορίας ANDRAE, ο Αντ/χης BASSANGE και ο Λοχαγός LITZENBERGER…».
Την ημέρα της εκτέλεσης των 50 πατριωτών στον Ξηροπόταμο Ηρακλείου, οι Γερμανοί οδήγησαν ως αγγαρεία 16 Ηρακλειώτες για να σκάψουν τους λάκκους των μελλοθάνατων και να τους σκεπάσουν στη συνέχεια στον τόπο της θυσίας. Μεταξύ των 16 ανδρών, ήταν ο Δημήτρης Ηγουμενάκης από το χωριό Αποστόλοι Πεδιάδος, ο οποίος στο ημερολόγιό του διέσωσε τα τελευταία λόγια των εκτελεσθέντων.
Τα λόγια του συμπολίτη μας Αντωνίου Καστρινάκη, πριν την εκτέλεσή του το απόγευμα της επομένης ημέρας του σαμποτάζ, στις 14 Ιουνίου 1942, συγκλονίζουν:
«…το αγιότερο και το τιμιότερο των αγαθών, επί ανθρώπων, είναι η Ελευθερία σε μια ελεύθερη πατρίδα. Και το μεγαλύτερο και το πολυτιμότερο των αγαθών δεν μπορεί να συγκριθεί με το ανεκτίμητο αγαθό της Ελευθερίας. Και δίκαια λογίζεται μεταξύ των εχθρών εκείνος που πρόκειται να σου αφαιρέσει τη Λευτεριά, γιατί πραγματικά είναι ο πιο μεγάλος και ο πιο επικίνδυνος εχθρός. Γι’αυτό και το καθήκον κάθε Έλληνος σήμερα είναι να αγωνιστεί για τη Λευτεριά του, μ’όλη του τη δύναμη, αδιαφορώντας για τις θυσίες και για τη ζωή του ακόμη…».
Γ. Το ιδιότυπο σαμποτάζ του νερού και της πατάτας των γυναικών του Διαβαϊδέ
Στον κάμπο τυο Καστελλίου, βρίσκονταν το πολεμικό του αεροδρόμιο που εξυπηρετούσε τις δυνάμεις του Άξονα στις επιχειρήσεις στο μέτωπο της Αφρικής και στη Μεσόγειο Θάλασσα. Το καλοκαίρι του 1942, ονομάστηκε από τους Καστελλιανούς «καλοκαίρι του νερού και της πατάτας». Κι αυτό γιατί από το αεροδρόμιο του Καστελλίου καθημερινά ξεκινούσαν δεκάδες μεταγωγικά αεροπλάνα φορτωμένα με νερό και τηγανητές πατάτες για τις δυνάμεις του Ρόμελ στην Αφρική.
Από τα πηγάδια που βρισκόταν γύρω από το αεροδρόμιο, άντρες της περιοχής εκτελώντας καταναγκαστική εργασία, αντλούσαν νερό και γέμιζαν κάνιστρα. Οι γυναίκες της ευρύτερης περιοχής του Καστελλίου, καθάριζαν «βουνά» από πατάτες, τις έκοβαν, τις τηγάνιζαν και τις τοποθετούσαν σε ατομικές συσκευασίες. Τα κάνιστρα με το νερό και οι πατάτες φορτώνονταν στα γερμανικά μεταγωγικά αεροπλάνα και κατέληγαν στους Γερμανούς στρατιώτες που πολεμούσαν στην έρημο.
Εκείνο το καλοκαίρι, οι γυναίκες της περιοχής της καταναγκαστικής εργασίας, με υπόδειξη των Αξιωματικών Βρετανών Συνδέσμων που βρίσκονταν στο νησί και των ανδρών της Αντίστασης, έκαναν ένα ιδιότυπο σαμποτάζ. Έβαζαν λίγο παραπάνω αλάτι στις πατάτες για να είναι αλμυρές, ώστε η κατανάλωσή τους από τους άντρες του εχθρού, να επιφέρει τη δίψα. Και είναι γνωστά τα αποτελέσματα αυτού του σαμποτάζ. Αναφέρεται ότι σε πολλές περιπτώσεις, Γερμανοί στρατιώτες που δεν άντεχαν τη δίψα από τις αλμυρές πατάτες, έτρεχαν, άδειαζαν το νερό από τα ψυγεία των αυτοκινήτων και των αρμάτων μάχης και το έπιναν.
Από το χωριό Διαβαϊδέ (πλησίον του πολεμικού αεροδρομίου Καστελλίου), στην αγγαρεία με τις πατάτες πήγαιναν η Μαρία Καλογεράκη-Καρυωτάκη (Μαρία του Δημήτρη), η Ελευθερία Καρέλλη-Σμαριαννάκη (Καρέλαινα), η Ειρήνη Τρευλάκη-Σμαριαννάκη (Τρυφώναινα), η Αικατερίνη Μπιτζαράκη-Σμαριαννάκη (Καντή), η Χρυσή Σμαριαννάκη – Παπαδάκη (Χρυσή του Ράφτη), η Ανθούλα Σωμαράκη Μπιτζαράκη, η Μαρία Παπαδάκη-Παναγιωτάκη (Παπαδοπούλα).
Αφήγηση Μαρίας Καλογεράκη – Καρυωτάκη, (Διαβαϊδέ, 20 Ιουλίου 2002): «´…ήρθε με ένα χαρτί και εδιάβασε τα ονόματά μας ο Πρόεδρος του Καστελλίου. Μας είπε ότι δε θα πάμε αυτή τη φορά να πλύνομε ρούχα. Εμείς επηγαίναμε στο πλυσταριό, στο Καρδουλιανώ στου Μπαλτζή το σπίτι και πλύναμε ρούχα. Μόνο να πάμε στο σπίτι του Νταήλα στο Καστέλλι. Εκεί θα μας πει ο Κωστής του Λιονή τι θα κάνομε. Αυτός ήτανε ο επιστάτης στα μαγειρεία. Την άλλη μέρα το πρωί επήγαμε. Κι ήντα να δούμε. Στην αυλή του σπιτιού ένας μεγάλος σωρός πατάτες. Τέσσερις Γερμανοί
εξεφορτώνανε ένα φορτηγό που είχε σταθεί στο δρόμο. Μας είπε ο Κωστής να τσι καθαρίζομε. Είμαστε καμιά κοσαριά γυναίκες κι άλλες τόσες στο σπίτι μέσα στα μαγειρεία. Και εκαθαρίζαμε τσι πατάτες. Μόλις εγέμιζε το καζάνι, άλλες από μας τσι κόβανε μικρές για το τηγάνι. Και τσι τηγανίζαμε. Αυτό εγίνουντανε όλη μέρα από το πρωί μέχρι το βράδυ. Μας εδίνανε ύστερα κάτι μικρά σακουλάκια και μας ελέγανε να τα γεμίζομε.
Και βάναμε τα σακουλάκια σε ξύλινα κιβώτια ανοιχτά από πάνω. Μόλις εγέμιζε το κιβώτιο τα παίρναμε και τα φορτώναμε σ’ένα γερμανικό φορτηγό. Το φορτηγό εμάθαμε μετά πως επήγαινε στο αεροδρόμιο κι εφόρτωνε τα τελάρα στα αεροπλάνα. Το βράδυ εσκολούσαμε. Την άλλη μέρα το ίδιο. Μετά τρεις μέρες ήρθε ο Κωστής ο Λιονής και μου λέει σιγανά:
-Μαρία, κατέχεις πού πάνε οι πατάτες που καθαρίζεις;
-Όχι, του λέω.
–Πάνε στην Αφρική, και τσι τρώνε οι Γερμανοί του Ρόμελ. Μπορείς να μου κάνεις μια χάρη ;
-Μπορώ Κωστή.
-Να βάνεις μια στάξη παραπάνω αλάτι και μετά να τσι βάνετε στο τηγάνι.
Δε του’πα πράμα, αλλά το΄κανα. Το βράδυ που σκολάσαμε ήμαθα πως το ίδιο το’χε πει σε όλες μας. Και εβάναμε παραπάνω αλάτσι. Όλο το καλοκαίρι αυτή η δουλειά. Ήρχουντανε οι Γερμανοί στο σπίτι του πατέρα μου και μας εζητούσανε συνέχεια αυγά. Και εξέραμε ότι τα αυγά αρέσουνε στσι Γερμανούς. Και ήλεγα από μέσα μου ότι Μαρία και οι τηγανητές πατάτες θα τος αρέσουνε να’ναι λίγο αλμυρές. Άμα τελείωσε ο πόλεμος ήμαθα ότι αυτό με το αλάτσι μας εβάνανε και το κάναμε επίτηδες. Για να διψούνε οι Γερμανοί στην Αφρική…».
Σε έγγραφο του Κωνσταντίνου Μιχ. Παραδεισανού, που αναφέρεται στο σαμποτάζ της αλμυρής πατάτας, διαβάζουμε:
«…πρωτότυπον αλλά άκρως επιτυχές υπήρξεν το παθητικό σαμποτάζ των Γερμανών του Αφρικανικού μετώπου με τις αλμυρές πατάτες τας οποίας ετοίμαζον γυναίκες εις τα αεροδρόμια του Τυμπακίου και Καστελλίου και απεστέλλοντο αεροπορικώς εις το μέτωπον. Χαρακτηριστικώς μία έκθεσις
του Μοντγκόμερυ γράφει ότι: “Υπήρξεν δι’ ημάς έκπληξις το γεγονός ότι ολόκληρα τμήματα Γερμανών παρεδόθησαν εις τον στρατό μας με την κραυγήν νερό…νερό… αφού είχον αφαιρέση και την τελευταίαν σταγόναν νερού από τας μηχανάς των οχημάτων των και αυτοί είχον καεί κυριολεκτικώς”. Οι καημένοι οι Γερμανοί είχον φάει πολλές αλμυρές πατάτες από αυτάς τας
οποίας είχομεν εμείς αλατίσει εις το Τυμπάκι. και το Καστέλλι…».
(Έκθεσις οργανώσεως και δράσεως του Κωνσταντίνου Μιχαήλ Παραδεισανού
εφέδρου ταγματάρχου κατά την περίοδον της κατοχής 1941-1945 κατά των εχθρικών δυνάμεων κατοχής της Κρήτης. Εν Φουρφουρά τη 16- 3- 1970).
* Ο Γεώργιος Α. Καλογεράκης είναι δρ. Πανεπιστημίου Ιωαννίνων, διευθυντής Δημοτικού Σχολείου Θραψανού Πεδιάδος