Δίχτυ προστασίας για τους φυσητήρες υψώνουν ερευνητές του Ινστιτούτου Υπολογιστικών Μαθηματικών του Ιδρύματος Τεχνολογίας και Έρευνας.
Ο διευθυντής ερευνών στο ΙΥΜ-ΙΤΕ και μέλος της Ομάδας Υποβρύχιας Ακουστικής, Δρ. Μανόλης Σκαρσουλής, μιλά στην «Π» για τους φυσητήρες, ένα είδος που χρειάζεται τη φροντίδα μας, ένα ζώο που δεν έχει αναπτύξει τους μηχανισμούς άμυνας που θα μπορούσαν να το θωρακίσουν απέναντι στις απειλές, όπως είναι τα πλοία.
Η ομάδα υποβρύχιας ακουστικής υπάρχει από το 1985 και είναι μοναδική στο είδος της στην Ελλάδα και μια από τις λίγες στην Ευρώπη. Υπάρχει μνημόνιο συνεργασίας με το Ελληνικό Κέντρο θαλάσσιων Ερευνών (ΕΛΚΕΘΕ) σε θέματα θαλάσσιας ακουστικής ενώ οι επιστήμονες του ΙΤΕ έχουν στενή συνεργασία με το Ινστιτούτο Κητολογικών Ερευνών ΠΕΛΑΓΟΣ, αλλά και με άλλους φορείς στην Ελλάδα, την Ευρώπη και την Αμερική.
Η ομάδα αυτή τη στιγμή εργάζεται στην περαιτέρω ανάπτυξη για μακροχρόνια λειτουργία του συστήματος εντοπισμού φυσητήρων και αποφυγής συγκρούσεών τους με πλοία και είναι σε επαφές για την επιχειρησιακή εφαρμογή του συστήματος αυτού σε περιοχές αυξημένου κινδύνου στην Ελλάδα και το εξωτερικό.
Παράλληλα, αναπτύσσει και άλλες δραστηριότητες που έχουν να κάνουν με τη μοντελοποίηση και ανάπτυξη συστημάτων μέτρησης του υποβρύχιου θορύβου – για τον οποίο υπάρχει ειδικό κανονιστικό πλαίσιο από την ΕΕ – αλλά και δραστηριότητες που έχουν να κάνουν με την αξιοποίηση του υποβρύχιου θορύβου ως οχήματος για την παρατήρηση μεταβολών στο εσωτερικό της θάλασσας. Αυτό είναι πολύ σημαντικό για την μη επεμβατική επιτήρηση.
«Τέλος, εργαζόμαστε για την ανάπτυξη βελτιωμένων ακουστικών μεθόδων παθητικού εντοπισμού που θα επιτρέψουν την ακόμη πιο αποτελεσματική παρακολούθηση και προστασία της θαλάσσιας ζωής», εξηγεί ο κ. Σκαρσουλής.
Για την προστασία του… Moby Dick
Ο Δρ. Μανόλης Σκαρσουλής αναφέρει πως «ένα από τα θέματα που μας απασχολούν τα τελευταία 20 χρόνια έχει να κάνει με την προστασία φυσητήρων στις ελληνικές θάλασσες και για τον λόγο αυτόν συνεργαζόμαστε στενά με το Ινστιτούτο Κητολογικών Ερευνών ΠΕΛΑΓΟΣ και τον Δρ. Αλέξανδρο Φραντζή».
Όπως εξηγεί, οι φυσητήρες είναι τα μεγαλύτερα οδοντοκήτη που υπάρχουν στον πλανήτη, χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι ο Moby Dick, με μήκος που μπορεί να φθάσει τα 20 μέτρα και βάρος τους 50 τόνους.
«Έχουμε και στις ελληνικές θάλασσες έναν πληθυσμό φυσητήρων, περί τα 300 άτομα, κυρίως κατά μήκος του Ελληνικού Τόξου, μιας θαλάσσιας περιοχής που εκτείνεται από το Ιόνιο μέχρι το Νότιο Κρητικό Πέλαγος και τη θάλασσα της Ρόδου», αναφέρει.
Ένας φυσητήρας για να τραφεί εκτελεί μια κατάδυση 45 περίπου λεπτών κάθε ώρα σε βάθη 1000 μέτρων ή και περισσότερο, κρατώντας την αναπνοή του και αναζητώντας γιγάντια καλαμάρια που ζουν σε αυτά τα βάθη.
Ένας αρσενικός φυσητήρας χρειάζεται 1-1.5 τόνο τροφή τη μέρα. Στα βάθη αυτά, σε συνθήκες ιδιαίτερα δύσκολες (πίεση 100 ατμόσφαιρες, απόλυτο σκοτάδι, αδυναμία αναπνοής) τα ζώα χρησιμοποιούν ήχο για να «δουν»: Εκπέμπουν παλμικούς ήχους (κλικς) και από την επιστροφή των ήχων αυτών σχηματίζουν ουσιαστικά 3-διάστατη εικόνα για το τι υπάρχει μπροστά τους.
Με την ολοκλήρωση της κατάδυσης αναδύονται στην επιφάνεια όπου και μένουν για 10 ως 15 λεπτά για να ανανεώσουν τον αέρα, να ξεκουραστούν και να ετοιμαστούν για την επόμενη κατάδυση. «Σε αυτό το διάστημα τα ζώα είναι εξαιρετικά ευάλωτα σε συγκρούσεις με διερχόμενα πλοία, και στην προκειμένη περίπτωση είναι πολλά τα πλοία που διασχίζουν το Ελληνικό Τόξο.
Οι συγκρούσεις αυτές κατά κανόνα είναι μοιραίες και αποτελούν τον κυριότερο παράγοντα θανάτου για τον συγκεκριμένο πληθυσμό. Κατά μέσο όρο στην Ελλάδα καταγράφεται ένας εκβρασμός χτυπημένου-σκοτωμένου φυσητήρα τον χρόνο, αριθμός πολύ μεγάλος για το μέγεθος του πληθυσμού, ειδικά αν λάβουμε υπόψη ότι δεν εκβράζονται όλα τα σκοτωμένα ζώα στις ακτές.
Στο ΙΤΕ αναπτύχθηκε – με χρηματοδότηση από την Ocean Care, μια ελβετική οργάνωση για την προστασία του θαλάσσιου περιβάλλοντος – ένα καινοτόμο σύστημα που ανιχνεύει και εντοπίζει τους φυσητήρες σε πραγματικό χρόνο σε τρεις διαστάσεις, βρίσκει δηλαδή ακριβώς τη θέση τους, αναλύοντας τους ήχους, τα κλικς, που αυτοί παράγουν. Το σύστημα αποτελείται από τρεις ακουστικούς σταθμούς που βρίσκονται στη θάλασσα, λαμβάνουν τους ήχους των φυσητήρων, τους επεξεργάζονται και στέλνουν τα αποτελέσματα στο κέντρο ανάλυσης στο ΙΤΕ.
Εκεί, ένα υπολογιστικό σύστημα που έχει αναπτυχθεί από τους επιστήμονες της ομάδας υποβρύχιας ακουστικής και λειτουργεί σε 24ωρη βάση, συνδυάζει και αναλύει τα δεδομένα από τους διαφορετικούς σταθμούς, κάνει την ανίχνευση και τον εντοπισμό και τελικά στέλνει τα αποτελέσματα στη MarineTraffic, μια μεγάλη ελληνική εταιρεία παρακολούθησης της ναυσιπλοΐας, η οποία με τη σειρά της ειδοποιεί τα παραπλέοντα σκάφη για την παρουσία φυσητήρων στην περιοχή, όλα αυτά σε πραγματικό χρόνο, με σκοπό την αποφυγή σύγκρουσης.
Το σύστημα αναπτύχθηκε σε πιλοτική μορφή και εφαρμόσθηκε τα δύο τελευταία καλοκαίρια (2020, 2021) στη ΝΔ Κρήτη, ανοιχτά της Σούγιας, για συνολικά έξι μήνες με επιτυχία.
Ο επιστήμονας εξηγεί στην «Π» πως οι φυσητήρες λόγω του μεγέθους τους, έχουν συνηθίσει να μην αισθάνονται απειλούμενοι, για αυτό και οι συγκρούσεις με τα πλοία αποτελούν πολύ μεγάλο κίνδυνο γι’ αυτούς. Δεν έχουν φυσικούς αντιπάλους και για αυτό δεν έχουν μάθει να προστατεύονται. Οι γίγαντες αυτοί δεν είναι επικίνδυνοι για τον άνθρωπο, αρκεί να μην κινηθεί κανείς απειλητικά εναντίον τους.
«Βλέπουν» με τον ήχο
Ο επιστήμονας του ΙΤΕ εξηγεί πως ο ήχος είναι μια μεταβολή της πίεσης που από τη στιγμή που θα δημιουργηθεί διαδίδεται. Τα ακουστικά κύματα προϋποθέτουν συμπιεστό μέσο όπως ο αέρας ή το νερό. Όσο πιο ασυμπίεστο το μέσο τόσο μεγαλύτερη η ταχύτητα διάδοσης. Για τον λόγο αυτόν ο ήχος στο νερό διαδίδεται τέσσερις με πέντε φορές ταχύτερα απ’ ό,τι στον αέρα.
Τα θαλάσσια ζώα, και ιδιαίτερα τα θαλάσσια θηλαστικά, όπως τα δελφίνια, οι ζιφιοί και οι φυσητήρες, έχουν αναπτύξει εξαιρετικές ικανότητες χρήσης του ήχου, ουσιαστικά μπορούν να «δουν» με τον ήχο, κάτι αντίστοιχο με αυτό που γίνεται με ένα υπερηχογράφημα.
Συνέπεια αυτού είναι να ακούν, να επηρεάζονται και να υποφέρουν, άλλα περισσότερο και άλλα λιγότερο, από τους ανθρωπογενείς ήχους όπως είναι ο θόρυβος ναυσιπλοΐας, οι υποθαλάσσιες εκρήξεις, οι σεισμικές έρευνες κ.ά.