Η Μικρασιατική καταστροφή διδάσκεται στα σχολεία, πρωταγωνιστεί σε πολλά βιβλία Ιστορίας. Όμως, το ημερολόγιο ενός απλού λοχία που έζησε τα γεγονότα της εποχής έχει μια άλλη αξία. Ο εκπαιδευτικός, κ. Μανόλης Μακράκης, στο νέο του βιβλίο «Ημερολόγιο Μικρασιατικής Εκστρατείας» παρουσιάζει το ημερολόγιο του λοχία γεφυροποιού, Εμμανουήλ Κ. Φουντουλάκη.
Σε συνέντευξή του στην «Π» αναφέρει πως «ως αναγνώστη, ιδιαίτερη εντύπωση, συγκίνηση αλλά και ρίγος μου προξένησαν εκείνες οι στιγμές που σχετίζονται με το θάνατο νέων ανθρώπων. Ήταν αυτό που σκίαζε την καθημερινή ζωή, το φάσμα του θανάτου που πολλές φορές οι Έλληνες στρατιώτες αντίκριζαν κατάματα».
Το κείμενο της ερώτησης έχει ως εξής:
Ποιά θέματα κυριαρχούν στο Ημερολόγιο; Ως αναγνώστης του ημερολογίου, αρχικά, τι ήταν αυτό που σας έκανε ιδιαίτερη εντύπωση;
«Η Μικρασιατική Εκστρατεία και το οδυνηρό για τον ελληνισμό αποτέλεσμά της, η Μικρασιατική καταστροφή, αποτελούν αναντίλεκτα τις συγκλονιστικότερες στιγμές της νεότερης ιστορίας μας. Κατά συνέπεια, ένα ημερολόγιο με τη ματιά του απλού στρατιώτη και τις προσωπικές του μαρτυρίες παρουσιάζει από μόνο του έντονο ενδιαφέρον.
Στο Ημερολόγιο κυριαρχούν τα καθημερινά προβλήματα που αντιμετωπίζει ο ελληνικός στρατός σ’ αυτό το δύσκολο πολεμικό εγχείρημα και η με κάθε τρόπο επίλυσή τους. Εν προκειμένω, η κατασκευή γεφυρών για τη διάβαση του ελληνικού στρατού και στη συνέχεια η λύση και η συλλογή της γεφυροσκευής καθώς και οι αποστολές σε σαμποτάζ κατά του εχθρού με την καταστροφή γεφυρών και σιδηροδρομικών γραμμών.
Εντύπωση προκαλούν οι ξαφνικές επιθέσεις τσετών και οι αντίξοες καιρικές συνθήκες μιας αφιλόξενης γης. Να τονίσουμε ότι επικρατούσε ανυπόφορη ζέστη τους θερινούς μήνες και ιδιαίτερα κατά τη διάβασή τους από την έρημο, ενώ το ίδιο διάστημα στα υψίπεδα του Σαγγάριου το ψύχος ήταν έντονο τις νυχτερινές και πρώτες πρωινές ώρες. Επίσης ψύχος και χιόνια το χειμώνα, που σε συνδυασμό με τον ατελή εξοπλισμό των καταυλισμών επέτειναν την ταλαιπωρία των στρατιωτών μας. Εντύπωση ακόμη προξενούν οι δυσχέρειες προέλασης, η έλλειψη τροφής, η επίταξη Τούρκων.
Στο πολεμικό Ημερολόγιο του Φουντουλάκη εντυπωσιάζουν, το υψηλό ηθικό, οι στιγμές ηρωισμού και αυταπάρνησης τους τάγματος των γεφυροποιών όπου υπηρετούσε ο Φουντουλάκης. Τα μεσάνυχτα της 10ης προς 11ης Αυγούστου 1921, έπρεπε να κατασκευαστεί ταχύτατα γέφυρα στο Σαγγάριο για να περάσουν τμήματα του ελληνικού στρατού ανατολικά και να συνδράμουν στις μάχες. Οι γεφυροποιοί εργάστηκαν με ταχύτητα, πρωτοφανές θάρρος και αυταπάρνηση «ενώ γύρω εκαίετο ο ορίζων από τα πυρά του εχθρού».
Ως αναγνώστη, ιδιαίτερη εντύπωση, συγκίνηση αλλά και ρίγος μου προξένησαν εκείνες οι στιγμές που σχετίζονται με το θάνατο νέων ανθρώπων. Ήταν αυτό που σκίαζε την καθημερινή ζωή, το φάσμα του θανάτου που πολλές φορές οι Έλληνες στρατιώτες αντίκριζαν κατάματα.
Περιγράφει παραστατικά την επιστροφή στην έδρα της Στρατιάς στο Καβουντζί των αυτοκινήτων με τους τραυματίες από τις μάχες στα υψώματα ανατολικά του Σαγγάριου τον Αύγουστο του 1921. Καθώς επέστρεφαν τα αυτοκίνητα προς το Καβουντζί μετέφεραν από την πρώτη γραμμή χιλιάδες τραυματίες σε τραγική κατάσταση. Την κατάσταση επέτεινε η πείνα στα όρη ανατολικά του Σαγγάριου όπου πολεμούσαν νηστικοί επί 4 ημέρες, στην πρώτη γραμμή.
Ο Φουντουλάκης είναι εξόχως παραστατικός! «Τα επανακάμπτοντα αυτοκίνητα εκ των πρώτων γραμμών μετέφερον εις Καβουντζί χιλιάδας τραυματίας εις αθλίαν κατάστασιν πεινασμένους και τελείως ελεεινούς. Ο λόχος παρασκευάζει τέιον διά να τους συγκρατήσει τους δυστυχείς αλλά αδύνατον. Η πείνα των είχεν κορυφωθεί. Ακόμα και τα τρίμματα του μουχλιασμένου άρτου δι’ αυτούς ήσαν θησαυρός πολύτιμος. Με παράπονο στο στόμα και με βαρύ αναστεναγμό άκουες το: «πεινώ, σώσε με, πεθαίνω».
Ρίγος ακόμη προκαλεί η από θαύμα διάσωση του Φουντουλάκη την 31η Αυγ. 1921, τη β΄ ημέρα της οπισθοχώρησης, όταν μόλις είχαν λύσει τη γέφυρα στο Καβουντζί του Σαγγάριου και ενώ ετοιμαζόταν να αναχωρήσουν βλήματα τουρκικού αεροπλάνου περνούν ακριβώς δίπλα του. Χτυπούν τις αποσκευές του αλλά εκείνος μένει αλώβητος!».
Τί μαθαίνουμε μέσα από τις διηγήσεις απλών στρατιωτών που δεν το διαβάζουμε στα βιβλία της ιστορίας;
«Η αφήγηση-γραπτή κατάθεση από έναν αυτόπτη μάρτυρα, λοχία-γεφυροποιό, που βίωσε τα γεγονότα της Μικρασιατικής Εκστρατείας, φτάνοντας μέχρι τον ποταμό Σαγγάριο, πέρα από το αναμφισβήτητο ιστορικό της ενδιαφέρον, αποτελεί σίγουρα πολύτιμη ιστορική πηγή, ένα αυθεντικό τεκμήριο, μια άμεση και έγκυρη μαρτυρία που εμπλουτίζει τις γνώσεις μας και χρωματίζει τις εικόνες μας.
Αυτές οι διηγήσεις των απλών στρατιωτών, η ματιά του απλού στρατιώτη είναι άγνωστη στα βιβλία της ιστορίας. Ένα βιβλίο εθνικής ιστορίας π.χ. που έχει σκοπό τη διαμόρφωση εθνικής συνείδησης θα αποκρύψει τις «μαύρες σελίδες», θα στρογγυλέψει στην καλύτερη περίπτωση το γεγονός αποκρύπτοντας γεγονότα μη αποδεκτά από την επίσημη ιστορία. Ο απλός αγωνιστής που καταγράφει τα γεγονότα όπως τα έζησε δεν γνωρίζει, δεν υπόκεινται σε σκοπιμότητες. Στο ημερολόγιο του Φουντουλάκη και στις καταγραφές του μαθαίνουμε πολλά που δεν διαβάζουμε στα βιβλία της ιστορίας.
Οι συγκινητικές-σπαρακτικές στιγμές του αποχωρισμού από τα αγαπημένα τους πρόσωπα των στρατιωτών που έφυγαν για τον πόλεμο και δεν ήξεραν αν θα επιστρέψουν ζωντανοί, οι τρομερές δυσκολίες προέλασης και ανεφοδιασμού, η πείνα στις μάχες ανατολικά του Σαγγάριου, όπου μάχονταν τέσσερις ημέρες χωρίς φαγητό, οι τραγικές στιγμές με τους νεκρούς και τους τραυματίες το διάστημα 10-24 Αυγούστου 1921.
Οι καταγραφές των καιόμενων τουρκικών χωριών κατά την επέλαση κυρίως όμως κατά την οπισθοχώρηση του ελληνικού στρατού, δεν υπάρχουν σε κανένα ελληνικό βιβλίο ιστορίας. Τα μαθαίνουμε τώρα από το προσωπικό ημερολόγιο του Φουντουλάκη”.
Η εξαθλίωση
Εσείς μάθατε κάτι που δε γνωρίζατε ή αλλάξατε εικόνα για κάτι που πιστεύατε ότι ξέρατε;
«Ασφαλώς γνώριζα για τις δυσχέρειες προέλασης του ελληνικού στρατού, όχι όμως με τέτοιες λεπτομέρειες. Δεν μπορούσα να φανταστώ την πορεία προς την Άγκυρα με βοδάμαξες σε βουνά και λαγκάδια «απ’ όπου δεν είχον περάσει άνθρωποι ποτέ», υπό τον καυστικό ήλιο στις παρυφές της Αλμυράς Ερήμου. Με οχήματα βοδάμαξες στις πλαγιές των βουνών όπου οι στρατιώτες τις έσπρωχναν για να προχωρήσουν. Για την εξαθλίωση των Ελλήνων στρατιωτών, την πείνα κ.ά. Για πρώτη φορά διάβασα σε γραπτό κείμενο για τους εμπρησμούς των τουρκικών χωριών, τους οποίους είχα ακούσει από πολεμιστές της Μικρασιατικής Εκστρατείας όταν ήμουν παιδί».
Πώς αντέδρασε η οικογένεια του Εμμανουήλ Φουντουλάκη όταν είδε τυπωμένο το βιβλίο;
«Το βιβλίο αξιοποιεί το προσωπικό ημερολόγιο του Φουντουλάκη, τις καταγραφές σε μια εκστρατεία, σ’ ένα πολεμικό γεγονός το οποίο αναντίρητα υπήρξε το κορυφαίο της ελληνικής ιστορίας και ο τραγικός του επίλογος σημάδεψε τον ελληνισμό κατά τον 20ο αιώνα. Έχει κατά συνέπεια μεγάλο ενδιαφέρον για όλους τους Έλληνες. Όταν το πήρα στα χέρια μου σκέφτηκα ότι οι προσωπικές αυτές καταγραφές, οι μικρές στιγμές, η μικρή ιστορία που δένεται με τη μεγάλη του λαού και του γένους μας πρέπει να γίνει κτήμα όλων.
Ότι οι μικρές ιστορίες που ο Φουντουλάκης έλεγε στα παιδιά και στα εγγόνια του πρέπει να διαβαστούν απ’ όλα τα παιδιά, απ’ όλα τα ελληνόπουλα. Για να πραγματωθεί αυτό ένας μόνον τρόπος υπήρχε. Όλη αυτή η ιστορία να εκδοθεί σε βιβλίο.
Η οικογένεια όταν οι ιστορίες της, οι οικογενειακές ιστορίες, η οικογενειακή μνήμη συνδράμει στη συλλογική, στην ιστορική μνήμη ασφαλώς και αντιδρά θετικά. Η οικογένεια ενθουσιάστηκε με την έκδοση του βιβλίου, ήταν παρούσα στην παρουσίασή του που πραγματοποιήθηκε στην Ελούντα τον περασμένο μήνα, με έκδηλη τη συγκίνηση μη κρύβοντας τον ενθουσιασμό και την περηφάνεια της για το δικό της ξεχωριστό ήρωα».
κ. Μακράκη, εκτός από την εκπαίδευση, έχετε αφιερωθεί στη διάδοση της τοπικής Ιστορίας, θεωρείτε πως δεν τη γνωρίζουμε; 100 χρόνια μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή την έχουμε ξεχάσει;
«Ο εκπαιδευτικός έχει χρέος να αξιοποιεί κάθε ευκαιρία ή μάλλον να δημιουργεί ο ίδιος ευκαιρίες για τη διδασκαλία της τοπικής ιστορίας. Η τοπική ιστορία όχι μόνο δεν διδάσκεται αλλά αντιμετωπίζεται σαν παρίας από το κεντρικό κράτος. Κατά συνέπεια, απαντώντας στο ερώτημά σας, όχι μόνο δεν γνωρίζουμε την ιστορία του τόπου μας, αλλά πιστεύω πως επικρατεί παντελής άγνοια. Έχουμε λοιπόν χρέος να τη διδάξουμε στους μαθητές μας.
Σε σχέση με τη Μικρασιατική καταστροφή, πρέπει να τονίσω ότι διδάσκεται στο σχολείο, Δημοτικό, Γυμνάσιο και Λύκειο. Σε ό,τι έχει σχέση με το Δημοτικό διδάσκεται στην εθνική ιστορία της ΣΤ’ τάξης στα τελευταία όμως κεφάλαια με αποτέλεσμα να μην προλαμβάνει ο δάσκαλος να διδάξει τα σπουδαία αυτά γεγονότα, την τραγικότερη σελίδα του ελληνισμού στον 20ο αιώνα.
Ευτυχώς όμως, η Μικρασιατική Εκστρατεία και ο επώδυνος ξεριζωμός από τις εστίες τους των Ελλήνων της Μικράς Ασίας, έχουν καταγραφεί και αποτυπωθεί στη συλλογική μνήμη του γένους μας, μέσα από καταγραφές στους τομείς της ιστορίας, της λογοτεχνίας και της τέχνης σε ποικίλες εκφάνσεις της (θέατρο, κινηματογράφος, τραγούδι κλπ.).
Εκτός όμως από τις επετειακές εκδηλώσεις και ενθυμήσεις, που γίνονται φέτος με αφορμή τη συμπλήρωση των 100 χρόνων από την καταστροφή του μικρασιατικού ελληνισμού, έχω την πεποίθηση, ότι το οδυνηρό αυτό αποτέλεσμα πρέπει να μένει ζωντανό στην ιστορική μνήμη, να μην ξεθωριάσει ποτέ. Αυτή τη φλόγα που φωτίζει τη μνήμη και αποτελεί συλλογική ιστορική συνείδηση πρέπει να τη μεταλαμπαδεύσουμε στην τωρινή αλλά και στις επόμενες γενιές. Για να μας κάνει μνήμονες του παρελθόντος, να μας αφυπνίζει, να μας υπενθυμίζει και να μας διδάσκει».