Η Κυριακή των Βαΐων, η οποία φέτος εορτάζεται στις 13 Απριλίου, αποτελεί την αρχή της Μεγάλης Εβδομάδας και είναι μια από τις σημαντικές ημέρες της Ορθόδοξης Εκκλησίας, μας φέρνει πιο κοντά στην μεγάλη γιορτή του Πάσχα, με την Εκκλησία να τιμά τη θριαμβευτική είσοδο του Ιησού Χριστού στην Ιερουσαλήμ.
Παρά το γεγονός ότι βρισκόμαστε στην καρδιά της Σαρακοστής, η Κυριακή των Βαΐων «σπάει» τη νηστεία για τελευταία φορά μέχρι το Πάσχα. Οι πιστοί, μπορούν να καταναλώσουν ψάρι, επιβεβαιώνοντας το πανηγυρικό κλίμα της ημέρας και τη σπουδαιότητά της.
Γιατί τρώμε ψάρι;
Η Εκκλησία τιμά την είσοδο του Ιησού Χριστού στην Ιερουσαλήμ με μία πανηγυρική τελετή, η οποία αναφέρεται στην υποδοχή Του ως βασιλέα από τον λαό. Σύμφωνα με τα Ευαγγελικά κείμενα, την ημέρα μετά την Ανάσταση του Λαζάρου, ο Ιησούς ζήτησε από τους μαθητές Του να του βρουν ένα γαϊδουράκι, επάνω στο οποίο κατευθύνθηκε στην Ιερουσαλήμ. Η πόλη ήταν γεμάτη κόσμο λόγω του εορτασμού του Εβραϊκού Πάσχα, και οι άνθρωποι, μαθαίνοντας για το θαύμα της Ανάστασης του Λαζάρου, υποδέχθηκαν τον Ιησού με θριαμβευτικά συνθήματα, απλώνοντας κλαδιά φοινικιάς στον δρόμο του.
Αυτό το γεγονός αποτελεί την αφορμή για την ονομασία της ημέρας ως «Κυριακή των Βαΐων», από τα βάγια που οι άνθρωποι έστρωσαν στο δρόμο, και σηματοδοτεί την αρχή του Θείου Δράματος. Η Εκκλησία, γιορτάζοντας την είσοδο του Ιησού ως βασιλέα, επιτρέπει στους πιστούς να «σπάσουν» τη νηστεία και να καταναλώσουν ψάρι, εντείνοντας την εορταστική ατμόσφαιρα. Αυτό το έθιμο συνδέεται με την προετοιμασία των πιστών για την αυστηρή νηστεία της Μεγάλης Εβδομάδας.
Στις εκκλησίες της χώρας, οι πιστοί στολίζουν τους ναούς με βάγια, ενώ σε περιοχές όπου δεν υπάρχουν φοινικιές, χρησιμοποιούνται κλαδιά δάφνης, ιτιάς, ελιάς ή μυρτιάς. Μετά τη λειτουργία, τα ευλογημένα βάγια μοιράζονται στους πιστούς, οι οποίοι τα φυλάσσουν στα σπίτια τους, θεωρώντας ότι προστατεύουν από το κακό και φέρνουν ευλογία. Εντυπωσιακό είναι το έθιμο σε ορισμένες περιοχές της Ελλάδας, όπου τα βάγια χρησιμοποιούνται για να «χτυπήσουν» τις έγκυες γυναίκες, με την πίστη ότι θα γεννήσουν πιο εύκολα.
Τα βάγια, οι παραδόσεις και τα έθιμα
Τα έθιμα της Κυριακής των Βαΐων στην Ελλάδα διαφέρουν από περιοχή σε περιοχή, με πολλές παραδόσεις να συνδέονται με τη θρησκευτική σημασία της ημέρας, αλλά και με τοπικές πεποιθήσεις που περνούν από γενιά σε γενιά. Ακολουθούν κάποια από τα πιο χαρακτηριστικά έθιμα ανά την Ελλάδα:
1. Θράκη
Βαγιοχτυπήματα: Στην Θράκη, η παράδοση θέλει τις γυναίκες να χτυπούν τις έγκυες με τα βάγια για να εξασφαλίσουν έναν ανώδυνο τοκετό. Το έθιμο αυτό είναι αναβίωση μιας αρχαίας πεποίθησης ότι τα βάγια έχουν γονιμοποιό δύναμη.
Στεφάνια και Χορός: Σε πολλά χωριά της Θράκης, τα κορίτσια φτιάχνουν στεφάνια από τα βάγια που τους δίνει ο παπάς και τα ρίχνουν στο ρέμα. Η κάτοχος του στεφανιού που φτάνει πρώτη στο ρέμα, φιλοξενεί τις άλλες κοπέλες και γιορτάζουν με χορούς και τραγούδια.
2. Κέρκυρα
Λιτανεία Αγίου Σπυρίδωνα: Στην Κέρκυρα, την Κυριακή των Βαΐων πραγματοποιείται μεγάλη λιτανεία με το σκηνώμα του Αγίου Σπυρίδωνα, συνοδευόμενο από τις φιλαρμονικές της πόλης. Το έθιμο αναβιώνει τη μνήμη της απαλλαγής του νησιού από την πανώλη του 1629.
3. Τήνος
Περιφορά Κλαδιών και Αργινάρα: Τα παιδιά στην Τήνο κρατούν στεφάνια και “αργινάρες” (ξύλινες ή σιδερένιες ροκάνες) που στριφογυρίζουν, προκαλώντας θόρυβο στους δρόμους. Στη συνέχεια, τα παιδιά πετούν τα στεφάνια στη θάλασσα και το πρώτο που φτάνει στο νερό θεωρείται ότι θα φέρει τύχη. Το έθιμο αυτό θυμίζει την αρχαία «ειρεσιώνη», το στολισμένο κλαδί που οι αρχαίοι Έλληνες περιέφεραν στις γιορτές της άνοιξης.
4. Λέσβος
Πάσχα και Καλοτυχία με Δάφνη: Στη Λέσβο, τα παιδιά δημιουργούν “βάγια” από δάφνη με κόκκινα πανάκια και κουδούνια, τα οποία περνούν από τα σπίτια για να εξορκίσουν ψύλλους και ποντίκια. Στο τέλος, δίνουν ένα κλαρί δάφνης στην νοικοκυρά για καλοτυχία.
5. Σκόπελος
Έθιμο με Φλουρί: Στη Σκόπελο, οι πεθερές που είχαν αρραβωνιάσει το γιο τους, παίρνουν το βάγιο από την εκκλησία, το χρύσωνουν και το δένουν με άσπρη κορδέλα. Στη συνέχεια, το κρεμούν με ένα φλουρί και το δίνουν στον παπά, ο οποίος το παραδίδει στην αρραβωνιασμένη κοπέλα.
6. Χαλκιδική
Προσκύνημα του Τιμίου Σταυρού: Στο χωριό Πετροκέρασα Χαλκιδικής, την Κυριακή των Βαΐων και τη Μεγάλη Δευτέρα, φιλοξενείται τμήμα του Τιμίου Σταυρού από τη Μονή Ξηροποτάμου του Αγίου Όρους. Οι πιστοί συρρέουν για να προσκυνήσουν και να τιμήσουν τη σωτηρία του χωριού από θανατηφόρα ασθένεια, πιθανώς πανώλη.
7. Ιωάννινα (Γκρίμποβο)
Δάφνη της Εκκλησιάς: Στο Γκρίμποβο Ιωαννίνων, κάθε χρόνο την παραμονή των Βαΐων, τα παιδιά του σχολείου κόβουν μικρά κλαδιά από τη δάφνη της Εκκλησίας και τα τοποθετούν στην κανίστρα της εκκλησίας. Αυτά τα κλαδιά θεωρούνται ευλογημένα και τοποθετούνται μπροστά από το Δεσποτικό Θρόνο.
8. Κρήτη
Σε ολόκληρη την Κρήτη, τα φύλλα των Βαΐων κατέχουν ιδιαίτερη θέση στην παράδοση, τόσο για τον άνθρωπο όσο και για τα ζώα. Χρησιμοποιούνται συχνά ως ιαματικά, ενώ η καύση τους σε θυμιάματα αποτελεί σύνηθες τελετουργικό.
Ο σταυρός των Βαΐων, φτιαγμένος από τα ανθεκτικά φύλλα του φοίνικα, κουβαλά πολλαπλούς συμβολισμούς. Πιστεύεται πως οι ζωογόνες του ιδιότητες μπορούν να μεταφερθούν όχι μόνο στους ανθρώπους και τα ζώα, αλλά και στα ίδια τα φυτά και τα δέντρα. Έτσι εξηγείται και το έθιμο των “βαγιοχτυπημάτων”, που απαντάται σε διάφορες περιοχές της Ελλάδας – μια πράξη ευλογίας και μετάδοσης της δύναμης του φοίνικα.
Στην Κρήτη, η πλέξη των σταυρών είχε έντονο γονιμικό χαρακτήρα. Ήταν σύνηθες να τους φτιάχνουν νεόνυμφες γυναίκες που δεν είχαν ακόμα αποκτήσει παιδιά ή ανύπαντρες κοπέλες, ως μια συμβολική πράξη που επικαλείται τη συνέχιση της ζωής. Σε κάθε περίπτωση, η κατασκευή των σταυρών ήταν αποκλειστικά γυναικεία υπόθεση – αφού η γυναίκα, ως φύση, γεννά και διατηρεί τη ζωή.
Σε πολλά χωριά του νότου και του κέντρου της Κρήτης, οι κάτοικοι συνήθιζαν να τοποθετούν τους σταυρούς από βάγια στους ελαιώνες, στα αμπέλια ή ακόμα και στους λαχανόκηπους. Το έθιμο αυτό είχε σκοπό να μεταδώσει τη ζωντάνια και τη δύναμη του φοίνικα, μαζί με την εκκλησιαστική ευλογία, στη γη και τους καρπούς της.
Τον σταυρό μετέφερε συνήθως η γυναίκα του σπιτιού, προσεκτικά τυλιγμένο σε λευκό μαντίλι – σύμβολο καθαρότητας και σεβασμού.
Στην περιοχή της Κισσάμου, η υποδοχή του σταυρού απαιτούσε προηγουμένως σχολαστική καθαριότητα του σπιτιού. Υπήρχε η πίστη πως κάθε τι μιαρό έπρεπε να φύγει πριν μπει μέσα το “χρυσό βαγί”, γι’ αυτό και έλεγαν χαρακτηριστικά:
«Όξω ψύλλοι και κοριοί, να μπει το χρυσό βαγί.»
Στη Σητεία, τα φύλλα της βάγιας είχαν ακόμη μία ξεχωριστή χρήση. Έκαιγαν τον σταυρό και με τη στάχτη του ζύμωναν το προζύμι, πιστεύοντας πως έτσι το ψωμί θα φούσκωνε καλύτερα και θα έφερνε ευλογία στο τραπέζι.
Η Κυριακή των Βαΐων είναι η τελευταία ημέρα της νηστείας της Μεγάλης Τεσσαρακοστής και ταυτόχρονα η αρχή της αυστηρής νηστείας της Μεγάλης Εβδομάδας.
Επομένως, αυτή η ημέρα βρίσκεται μεταξύ δύο νηστειών, και γι’ αυτό, παρά την αυστηρότητα της Σαρακοστής, επιτρέπεται η κατανάλωση ψαριού, μιας και η ημέρα αυτή έχει τόσο χαρμόσυνο όσο και ιδιαίτερο θρησκευτικό χαρακτήρα.
Μάλιστα, υπάρχει και ένα παλιό τραγούδι που αναφέρεται στην παράδοση της ημέρας: «Βάγια, βάγια των βαγιών, τρώνε ψάρι και κολιό κι ως την άλλη Κυριακή με το κόκκινο αυγό».