Το φετινό ορθόδοξο Πάσχα έχει μια ιδιαιτερότητα: εορτάζεται την ίδια ημέρα με το Πάσχα των καθολικών και διαμαρτυρόμενων χριστιανών! Αυτό συμβαίνει περίπου κάθε 3 χρόνια, επειδή στον αιώνα μας υπάρχουν 31 έτη με κοινό Πάσχα. Μας δημιουργείται λοιπόν η σχετική απορία για να δούμε, εν συντομία, που οφείλεται αυτός ο κοινός, αλλά και ο διαφορετικός εορτασμός.
Από τα πρώτα έτη μετά την Ανάσταση του Χριστού, υπήρχαν διαφορές μεταξύ των Χριστιανών στο πότε θα εορτάζεται η Ανάσταση, μερικοί μάλιστα εόρταζαν και την Σταύρωση-Σταυρόσημο Πάσχα. Οι διαφορές αυτές μεγάλωναν όσο περνούσαν τα χρόνια και μερικές φορές οξύνονταν. Αποτέλεσμα της κατάστασης αυτής ήταν να ασχοληθεί με την ημερομηνία του Πάσχα η Α΄ Οικουμενική σύνοδος που έγινε στην Νίκαια της Βιθυνίας το 325 μ. Χ.
Η Σύνοδος αυτή, λαμβάνοντας υπόψη ότι οι Εβραίοι εόρταζαν το δικό τους Πάσχα (Νομικό Φάσκα) κατά την ημέρα της πανσελήνου που γινόταν μετά την εαρινή ισημερία και επειδή ο Χριστός αναστήθηκε την πρώτη ημέρα μετά την εορτή του εβραϊκού Πάσχα (ήταν τότε Σάββατο), δηλαδή μετά την εαρινή πανσέληνο, καθόρισε τον εξής κανόνα, για το Χριστιανικό, το καινόν, δηλαδή το καινούργιο Πάσχα:
Το Χριστιανικό Πάσχα πρέπει να εορτάζεται την πρώτη Κυριακή μετά την Πανσέληνο, που θα γίνει κατά την ημέρα της εαρινής ισημερίας ή μετά από αυτήν. Αν η πανσέληνος γίνει Κυριακή, τότε το Πάσχα θα εορτάζεται την επομένη Κυριακή.
Το τελευταίο έγινε για να μην συμπίπτει ποτέ το χριστιανικό με το εβραϊκό Πάσχα! Η πανσέληνος που συμβαίνει κατά ή μετά την εαρινή ισημερία λέγεται και πανσέληνος του Πάσχα ή πασχαλινή πανσέληνος. Μάλιστα, η Α΄ Οικουμενική Σύνοδος ανέθεσε στον Πατριάρχη της Αλεξάνδρειας, πόλη στην οποία άκμαζε η αστρονομία τα χρόνια εκείνα, να φροντίσει τον καθορισμό της πανσελήνου του Πάσχα και κατ’ επέκταση την ημερομηνία του Πάσχα για όλες τις χριστιανικές εκκλησίες.
Δεχόμενοι λοιπόν την απόφαση της Συνόδου αυτής, γίνεται φανερό ότι η ημερομηνία εορτασμού του Πάσχα είναι πλέον θέμα μόνο αστρονομικό-μαθηματικό και όχι δογματικό, θεολογικό ή εκκλησιαστικό. Στην Αλεξάνδρεια όμως, για τον προσδιορισμό των μελλοντικών πανσελήνων, χρησιμοποιούσαν τότε τον Κύκλο του Μέτωνα, σύμφωνα βέβαια και με το Ιουλιανό (παλαιό) ημερολόγιο (π.η.).
Ο Κύκλος του Μέτωνα
Ο Αθηναίος αστρονόμος Μέτων (432 π.Χ.) ανακάλυψε ότι, 235 (συνοδικοί) μήνες ισοδυναμούν με 19 (τροπικά, ηλιακά) έτη. Αυτή η περίοδος των 19 (τροπικών) ετών ή 6940 ημερών περίπου, ονομάστηκε κύκλος του Μέτωνα ή κύκλος της Σελήνης. Ο κύκλος αυτός είναι πρακτικά χρήσιμος διότι, αν καταγράψομε τις ημερομηνίες των φάσεων της σελήνης επί 19 συνεχόμενα έτη, οι φάσεις θα επανέρχονται στις ίδιες ημερομηνίες και κατά την ίδια σειρά στα επόμενα 19 έτη κ.ο.κ.
Με βάση λοιπόν τον κύκλο του Μέτωνα σχηματίσθηκε (από τους Αλεξανδρινούς αστρονόμους) ο πίνακας των πανσελήνων του Πάσχα, δηλαδή των μετά την 21η Μαρτίου Ιουλιανού ημερολογίου πανσελήνων, που ακόμη και σήμερα χρησιμοποιούν οι ορθόδοξοι χριστιανοί, άλλοι αυτούσιο (π.χ. Ιεροσόλυμα, Ρωσία) και άλλοι (π.χ. εμείς οι Έλληνες) σε σχέση και με το νέο (Γρηγοριανό) ημερολόγιο. H ρύθμιση που έγινε με το νέο ημερολόγιο, το 1582, είχε ως αποτέλεσμα η εαρινή ισημερία να συμβαίνει στις 21 Μαρτίου ν.η. (11 Μαρτίου π.η. το 1582) και επομένως είναι πολύ κοντά στην αστρονομική, η οποία άλλοτε είναι στις 21 και άλλοτε στις 20 Μαρτίου ν.η.
Η ορθόδοξη εκκλησία, για διαφόρους λόγους που δεν έχουν σχέση με την επιστημονική αλήθεια, αλλά κυρίως με την παράδοση, δεν δέχτηκε αμέσως την ρύθμιση αυτή και ορισμένοι ορθόδοξοι χριστιανοί (οι παλαιοημερολογίτες) συνεχίζουν κανονικά μέχρι σήμερα να χρησιμοποιούν το π.η. Σήμερα το λάθος-καθυστέρηση είναι 13 ημέρες και σε κάθε 400 χρόνια θα αυξάνεται κατά 3 ημέρες.
Ας σημειωθεί ότι, η ημερομηνία εορτασμού του Πάσχα είναι κυρίαρχη στο χριστιανικό εορτολόγιο, αφού από την ημερομηνία του Πάσχα εξαρτάται ένα σύνολο εορτών που αρχίζουν 70 μέρες πριν (Κυριακή του Τελώνου και Φαρισαίου) και λήγουν 56 μέρες μετά την ημερομηνία του Πάσχα, με την Κυριακή των Αγίων Πάντων.
Όμως η ελληνική πολιτεία το 1923 και στην συνέχεια η εκκλησία της Ελλάδας το 1924, δέχθηκε το νέο ημερολόγιο (ν. η.) στις 10 Μαρτίου 1924, αλλά χωρίς μετακίνηση του Πασχάλιου και των κινητών εορτών που εξακολουθεί να τα συνδέει, για διάφορους λόγους, με το παλαιό (Ιουλιανό) ημερολόγιο (π.η.).
Με τον τρόπο αυτό οι ορθόδοξοι χριστιανοί που ακολουθούν το π.η., έχουν κοινό Πάσχα -σε διαφορετικές ημερομηνίες- με όσους ακολουθούν το ν.η. Έτσι φέτος το Πάσχα εορτάζεται στις 7 Απριλίου με το π.η. που είναι 20 Απριλίου με το ν.η. Υπάρχουν όμως συχνά διαφορετικές ημερομηνίες μεταξύ του Πάσχα των Καθολικών και των Ορθοδόξων και στη χώρα μας, παρόλο που έχουμε ίδιο ημερολόγιο (ν.η.). Οι διαφορετικές αυτές ημερομηνίες οφείλονται στα δυο σφάλματα στα οποία στηρίζεται ο υπολογισμός της ημερομηνίας του ορθόδοξου Πάσχα:
α) Το Ημερολογιακό λάθος: Χρησιμοποιεί το παλαιό ημερολόγιο (π.η.) για τον προσδιορισμό της εαρινής ισημερίας και της πασχαλινής πανσελήνου, με αποτέλεσμα να μην συμπίπτει με την πραγματική (αστρονομική) πασχαλινή πανσέληνο.
β) Το Σεληνιακό λάθος: Χρησιμοποιεί τον κύκλο του Μέτωνα για τον προσδιορισμό των πανσελήνων που έχει ήδη συγκεντρωμένο σφάλμα 4-5 ημερών, δηλαδή δίνει για τον αιώνα μας την Μετώνεια (ή Ιουλιανή) πανσέληνο 4-5 μέρες αργότερα από την πραγματική (αστρονομική) πανσέληνο.
Aς δούμε πως αυτά τα δυο σφάλματα επιδρούν στις ημερομηνίες Πάσχα των ετών του αιώνα μας αλλά και του προηγούμενου. Το Ημερολογιακό λάθος επιδρά στον διαφορετικό εορτασμό, όταν η Γρηγοριανή και η Μετώνεια πανσέληνος «συμβούν» από 21/3 μέχρι 2/4 ν.η. (8-20/3 π.η.), αφού η Μετώνεια δεν αναγνωρίζεται ως πασχαλινή από την Ορθόδοξη εκκλησία (αφού είναι πριν τις 21/3 π.η.), ενώ αναγνωρίζεται από την Καθολική εκκλησία!
Έτσι η ορθόδοξη εκκλησία περιμένει την επόμενη -μετά 30 μέρες- πανσέληνο, πασχαλινή πια, με συνέπεια το Πάσχα των ορθοδόξων να εορτάζεται από 4 μέχρι 6 εβδομάδες αργότερα από αυτό των Καθολικών. Αυτό ακριβώς έγινε πέρυσι: 31/3 των Καθολικών, 5/5 των Ορθοδόξων. Στην περίπτωση αυτή το σεληνιακό λάθος έχει ασήμαντη επίδραση στην ημερομηνία του Ορθόδοξου Πάσχα.
Το Ημερολογιακό λάθος δεν επιδρά στον εορτασμό όταν η Μετώνεια πανσέληνος συμβεί από 3 Απριλίου ν.η (21/3 π,η,) και μετά, οπότε είναι πασχαλινή για τους ορθόδοξους όπως και η Γρηγοριανή για τους καθολικούς. Έρχεται όμως το Σεληνικό λάθος που στην περίπτωση αυτή έχει ως συνέπεια:
Α. Να έχομε κοινό εορτασμό όταν η Γρηγοριανή και Μετώνεια πανσέληνος «συμβούν» από την Κυριακή μέχρι το Σάββατο της ίδιας βδομάδας (οπότε την αμέσως επόμενη Κυριακή έχομε κοινό Πάσχα). Αυτό ακριβώς συμβαίνει φέτος, αφού η Γρηγοριανή πασχαλινή πανσέληνος ήταν την Κυριακή 13/4 ενώ η Μετώνεια την Πέμπτη 17/4 ν.η (4 π.η.) και οι δυο την ίδια εβδομάδα.
Β. Αν όμως οι πανσέληνοι αυτές συμβούν σε διαφορετικές -διαδοχικές για τον 20ο και 21ο αιώνα- εβδομάδες, τότε το Ορθόδοξο Πάσχα εορτάζεται, όχι την πρώτη Κυριακή μετά την (Γρηγοριανή – Αστρονομική) πασχαλινή πανσέληνο, όπως θα έπρεπε (σύμφωνα με τον κανόνα της Νίκαιας), αλλά την επομένη Κυριακή. Αυτό θα συμβεί π.χ. του χρόνου, αφού οι πανσέληνοι θα είναι σε διαφορετικές εβδομάδες (πανσέληνοι Γ.:2/4, Μ:6/4 και Πάσχα αντίστοιχα Κ.5/4 και Ορθ.12/4).
Το προηγούμενο κοινό Πάσχα ήταν το 2017 (16/4), ενώ το επόμενο θα είναι το 2028 (16/4). Επειδή το καθολικό Πάσχα μπορεί να εορταστεί από 22/3 μέχρι 25/4, ο κοινός εορτασμός για τον αιώνα μας μπορεί να συμβεί από 4 μέχρι 25 Απριλίου. Ακόμη υπάρχει περίπτωση να έχουμε κοινό εορτασμό σε δυο διαδοχικά έτη. Πράγματι, αποδεικνύεται ότι, π.χ. στο διάστημα 1900-2099 κοινός εορτασμός συμβαίνει τα έτη 1915-16, 1942-43, 2010-11, 2037-38, 2071-72 και 2095-96.
Ο σποραδικός συνεορτασμός του Πάσχα θα συνεχιστεί μέχρι το έτος 2698 όπου θα έχομε το τελευταίο κοινό Πάσχα (στις 24 Απριλίου)! Αυτό θα συμβεί, γιατί από το 2700 και μετά θα υπάρχει διαφορά-σφάλμα στον κύκλο του Μέτωνα 7 ημερών, οπότε δεν μπορούν ποτέ να πέσουν την ίδια βδομάδα η Γρηγοριανή και Ιουλιανή πανσέληνος! Μέχρι τότε θα ακολουθείται η εξής πορεία: έχομε 31 φορές κοινό Πάσχα τον 21ο αιώνα (τον 20ο είχαμε 26), 22 φορές τον 22ο, 19 τον 23ο, 18 τον 24ο, 10 τον 25ο, 6 τον 26ο και 11 φορές τον 27ο!
Από τα παραπάνω γίνεται φανερό ότι ο τρόπος που υπολογίζεται η ημερομηνία του ορθόδοξου Πάσχα, μπορεί να είναι σύμφωνος την παράδοση, αλλά παραβιάζεται ο κανόνας τη Νίκαιας, οποίος ορίζει ο εορτασμός να γίνεται την πρώτη Κυριακή μετά την εαρινή πανσέληνο. Για να γίνει φανερό το μέγεθος του προβλήματος αναφέρουμε ότι, αν εξακολουθήσει η ορθόδοξη εκκλησία να στηρίζεται στο π.η. για να υπολογίζει την ημερομηνία του Πάσχα μέχρι το… 14000 μ.Χ., τότε η εαρινή πανσέληνος θα γίνει στις 2 Ιουλίου (ν.η.) αφού θα υπάρχει καθυστέρηση 103 ημερών και βέβαια το Πάσχα θα εορταστεί τον Ιούλιο!
Παλιότερα, το 1923, στην τότε κοινωνία των Εθνών, έγιναν διάφορες προτάσεις για κοινό εορτασμό του Πάσχα, που δεν υιοθετήθηκαν για διαφόρους λόγους. Πάντως μια άλλη πρόταση φαίνεται να συγκεντρώνει την προτίμηση όλων και να έχει μέλλον: η πασχαλινή πανσέληνος να προσδιορίζεται σύμφωνα με τις σύγχρονες αστρονομικές παρατηρήσεις, όπως σαφώς δέχθηκε και η Α΄ Οικουμενική σύνοδος.
Για την ιστορία αναφέρουμε ότι, το 1974 ο Οικουμενικός Πατριάρχης Δημήτριος, είχε προτείνει:
«Πρώτον πανορθόδοξον και δεύτερον Πανχριστιανικήν ιεράν συμφωνία, προς καθορισμόν σταθεράς Κυριακής διηνεκώς από κοινού εορτασμού του ενός χριστιανικού Πάσχα υφ’ απάντων των ανά την Οικουμένην Χριστιανών…».
Παρόμοια ήταν και η πρόταση του πατριάρχη Αθηναγόρα.
Τέλος το 1977 συνήλθε στην Γενεύη το Μεγάλο Συνέδριο των Ορθοδόξων Εκκλησιών για το θέμα της Ημερομηνίας του Πάσχα. Ο καθηγητής Αστρονομίας Γ. Κοντόπουλος, εκπροσωπώντας από επιστημονικής πλευράς, το Οικουμενικό Πατριαρχείο, είχε προτείνει:
«Ο Υπολογισμός της ημερομηνίας του ορθοδόξου Πάσχα θα πρέπει να διορθωθεί το ταχύτερο δυνατόν. Μια από τις δυνατότητες θα ήταν να υιοθετηθεί το σημερινόν Γρηγοριανό ημερολόγιο. Μια πλέον ακριβής λύση θα ήταν να ακολουθήσουμε τον ακριβή προσδιορισμό της εαρινής πανσελήνου».
Ας ελπίσουμε λοιπόν ότι κάποτε θα γίνει κατανοητή από όλους η ουσία του προβλήματος και βέβαια ότι θα τολμήσει, κυρίως η εκκλησιαστική ηγεσία των ορθοδόξων χριστιανών, να προωθήσει το θέμα αυτό και έτσι να συνεορτάζουν το Πάσχα, όπως τα Χριστούγεννα, τουλάχιστον όλοι οι χριστιανοί που ακολουθούν το νέο ημερολόγιο…
Καλό Πάσχα
Ο Δημήτρης Ι. Μπουνάκης είναι καθηγητής Μαθηματικών, επ. Σ.Σ.Μ., ημερολόγος