«Η έρευνα είναι μια συνεχής πρόκληση για εμένα, και κάθε νέο ερώτημα το αντιμετωπίζω με τον ίδιο ενθουσιασμό, καθώς μοιάζει με ένα ταξίδι προς ένα άγνωστο προορισμό». Το παραπάνω αναφέρει στην «Π» ο πρόεδρος του Ιδρύματος Τεχνολογίας και Έρευνας, καθηγητής στην Ιατρική Σχολή του Πανεπιστημίου Κρήτης, πρόεδρος του European Institute of Innovation and Technology και αντιπρόεδρος του European Research Council, Νεκτάριος Ταβερναράκης. Μιλά για τους επόμενους στόχους του ΙΤΕ, την έρευνα σε Ευρώπη και Ελλάδα και τους προσωπικούς του στόχους ως επιστήμονας.
Το κείμενο της συνέντευξης έχει ως εξής:
Πριν από λίγες μέρες ολοκληρώθηκε το INNOVEIT EIT Summit 2022. Πού επικεντρώνεται η έρευνα σε ευρωπαϊκό επίπεδο. Υπάρχουν κλάδοι, όπου δίνεται ιδιαίτερη βαρύτητα;
«Στις 11 Οκτωβρίου 2022, το Ευρωπαϊκό Ινστιτούτο Καινοτομίας και Τεχνολογίας (European Institute of Innovation and Technology – ΕΙΤ), διοργάνωσε στις Βρυξέλλες το EIT Summit: INNOVEIT 2022, μια εξαιρετικά επιτυχημένη εκδήλωση, όπου παρουσιάστηκαν οι δράσεις του Ινστιτούτου. Ως πρόεδρος του ΕΙΤ, παρουσίασα τις δράσεις του Ινστιτούτου, καθώς και τη νέα μας πρωτοβουλία “Deep Tech Talent”, που στοχεύει στην κατάρτιση 1 εκατομμυρίου ανθρώπων σε τομείς τεχνολογιών αιχμής, έως το 2025.
Στην εκδήλωση συμμετείχαν η επίτροπος Καινοτομίας, Έρευνας, Πολιτισμού, Εκπαίδευσης και Νεολαίας της Ευρωπαϊκής Επιτροπής, Mariya Gabriel, ενώ η αντιπρόεδρος του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου, Εύα Καϊλή, ανακοίνωσε τα Βραβεία ΕΙΤ 2022, που απονεμήθηκαν σε ανθρώπους που διακρίθηκαν για τις καινοτόμες δράσεις τους. Η εκδήλωση προσέλκυσε εκπροσώπους του επιχειρηματικού, ερευνητικού και ακαδημαϊκού οικοσυστήματος, από όλη την Ευρώπη.
Το EIT αποτελεί τμήμα του Πυλώνα 3 «Καινοτόμος Ευρώπη» (Innovative Europe), του προγράμματος πλαισίου «Ορίζοντας Ευρώπη» της Ευρωπαϊκής Επιτροπής, έχει στόχο να στηρίξει τις κοινότητες καινοτομίας σε όλη την Ευρώπη, και διαχειρίζεται πόρους που υπερβαίνουν τα 3 δισ. ευρώ. Βασική προτεραιότητα του Ινστιτούτου είναι η διασύνδεση και η συνεργασία των επιχειρήσεων, των ακαδημαϊκών, και των ερευνητικών ιδρυμάτων, το ονομαζόμενο «Τρίγωνο της Γνώσης», με στόχο τη δημιουργία ενός περιβάλλοντος που ευνοεί την καινοτομία και την επιχειρηματικότητα στην Ευρώπη.
Προς την κατεύθυνση αυτή, το EIT έχει δημιουργήσει 9 «Κοινότητες Γνώσης και Καινοτομίας» (“Knowledge and Innovation Communities” – KICs), κάθε μια εκ των οποίων εστιάζει στην εξεύρεση λύσεων σε μια συγκεκριμένη παγκόσμια πρόκληση. Τα KICs σχετίζονται με την κλιματική αλλαγή, τη βιώσιμη ενέργεια, τις ψηφιακές τεχνολογίες, την υγιή διαβίωση και ενεργό γήρανση, τις πρώτες ύλες, τα τρόφιμα για το μέλλον, τις έξυπνες, οικολογικές αστικές μεταφορές, την ευρωπαϊκή μεταποιητική βιομηχανία, και τον πολιτισμό και τις τέχνες. Ένα ακόμα KIC, στο χώρο της προστασίας των υδάτινων πόρων, της ναυτιλίας και των θαλάσσιων οικοσυστημάτων, βρίσκεται υπό ίδρυση.
Το EIT είναι το μεγαλύτερο οικοσύστημα καινοτομίας της Ευρώπης, με περισσότερους από 3.500 εταίρους, και παρέχει τη δυνατότητα σε φορείς καινοτομίας και σε επιχειρηματίες να μετατρέψουν τις καλύτερες ιδέες τους σε προϊόντα, υπηρεσίες, θέσεις εργασίας και ανάπτυξη. Δημιουργεί εκπαιδευτικά προγράμματα που συνδυάζουν τεχνικές και επιχειρηματικές δεξιότητες, παρέχει εξατομικευμένες υπηρεσίες δημιουργίας επιχειρήσεων και επιχειρηματικής επιτάχυνσης και ερευνητικά προγράμματα που βασίζονται στην καινοτομία, προσφέροντας νέες ιδέες και λύσεις στην αγορά.
Μέχρι σήμερα, το ΕΙΤ έχει δημιουργήσει περισσότερους από 70 κόμβους καινοτομίας με παρουσία σε κάθε χώρα της Ευρωπαϊκής Επιτροπής, έχει υποστηρίξει περισσότερες από 3.000 νεοφυείς επιχειρήσεις, έχει συμβάλει στη δημιουργία άνω των 18.000 νέων θέσεων εργασίας, και άνω των 1.500 νέων προϊόντων και υπηρεσιών, συγκεντρώνοντας περισσότερα από 6 δισ. ευρώ σε εξωτερικά κεφάλαια. Η νέα πρωτοβουλία “Deep Tech Talent” θα ενισχύσει τις εκπαιδευτικές δράσεις του EIT, που αριθμούν ήδη περισσότερους από 4.600 αποφοίτους και περισσότερους από 100.000 εκπαιδευόμενους.
Το Ινστιτούτο παρέχει υποστήριξη σε εταιρείες που στη συνέχεια αναπτύσσονται και παράγουν κεφάλαιο, αποφέροντας πολλαπλά οφέλη στο οικοσύστημα καινοτομίας της Ευρώπης. Ως παράδειγμα θα αναφέρω τις επτά εταιρείες “Unicorns”, δηλαδή εταιρείες οι οποίες ξεπέρασαν σε αξία το 1 δισ. ευρώ, ενώ ξεκίνησαν ως μικρές, νεοφυείς Start Ups. Μάλιστα, όσον αφορά την Ελλάδα, υπάρχουν πολλές ελληνικές εταιρείες, οι οποίες έχουν εξασφαλίσει στήριξη από τα KICs του ΕΙΤ, στα οποία συμμετέχει η χώρα μας.
Η περεταίρω ενίσχυση του ΕΙΤ στο πρόγραμμα Πλαίσιο «Ορίζοντας Ευρώπη», σηματοδοτεί την ισχυρή βούληση της Ευρωπαϊκής Ένωσης για αξιοποίηση του ερευνητικού οικοσυστήματος της Ευρώπης, ώστε να τονωθεί η ανταγωνιστικότητα, απέναντι στις Ηνωμένες Πολιτείες, την Κίνα, την Ιαπωνία και τις αναδυόμενες οικονομίες της Ασίας».
Οι νέοι στόχοι
Πλέον, το ΙΤΕ μετρά δέκα Ινστιτούτα. Τι άλλο να περιμένουμε στο μέλλον; Υπάρχει κάποιος στόχος που έχει μείνει ανεκπλήρωτος;
«Άμεση προτεραιότητα στον αναπτυξιακό σχεδιασμό του Ιδρύματος Τεχνολογίας και Έρευνας (ΙΤΕ) αποτελεί η στελέχωση του νέου Ινστιτούτου του ΙΤΕ, που έχει έδρα την Αθήνα, του Ελληνικού Ινστιτούτου Γονιδιωματικής του Ανθρώπου. Η ίδρυση και λειτουργία του νέου Ινστιτούτου είναι στρατηγικής σημασίας, καθώς θα προσδώσει στο ΙΤΕ σημαντική δυναμική σε ένα νευραλγικό τομέα της σύγχρονης επιστήμης. Προς την κατεύθυνση αυτή, πρωταρχικό στόχο του Ιδρύματος αποτελεί η προσέλκυση νέων, αλλά και καταξιωμένων Ερευνητών.
Επόμενος στόχος είναι η περεταίρω διευκόλυνση της ερευνητικής δραστηριότητας που διεξάγεται στο Ίδρυμα, μέσω της απλοποίησης των διαδικασιών, του περιορισμού της γραφειοκρατίας και της αναβάθμισης των παρεχόμενων υπηρεσιών προς τους Ερευνητές του Ιδρύματος. Ισχυρή επένδυση αποτελεί επίσης η αξιοποίηση του υψηλής στάθμης και εκπαίδευσης ανθρώπινου δυναμικού. Σε αυτό συμβάλλουν οι προσπάθειες για την περαιτέρω προώθηση της διεπιστημονικότητας μέσω της στενότερης συνεργασίας των Ινστιτούτων και των Ερευνητών του Ιδρύματος.
Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί η θέσπιση, για πρώτη φορά στην ιστορία του ΙΤΕ, ενός Εσωτερικού Προγράμματος Χρηματοδότησης Διεπιστημονικών Ερευνητικών Προτάσεων, τα “Συνεργατικά Προγράμματα Χρηματοδότησης του ΙΤΕ στη μνήμη του Θεόδωρου Παπάζογλου” που έφυγε τόσο πρόωρα από τη ζωή (Theodore Papazoglou FORTH Synergy Grants). Πρόκειται για το πρώτο και μοναδικό τέτοιο πρόγραμμα σε Ερευνητικό Ίδρυμα της χώρας.
Με στόχο την ενδυνάμωση του συνόλου των δραστηριοτήτων του, το ΙΤΕ σχεδιάζει, επίσης, τη δημιουργία ενός Κόμβου Καινοτομίας (Innovation Hub), διεθνούς βεληνεκούς, που θα αποτελεί πυρήνα επιστημονικής δραστηριότητας και Εκπαίδευσης.
Το πρωτοποριακό αυτό εγχείρημα θα ενισχύσει τα Ινστιτούτα και τις δομές του Ιδρύματος, σε όλες τις Περιφέρειες, στις οποίες το ΙΤΕ έχει παρουσία.
Η νέα αυτή χρηματοδότηση από το Ταμείο Ανάκαμψης, που υπερβαίνει τα 56 εκατ. ευρώ, είναι η μεγαλύτερη χρηματοδότηση που έχει προσελκύσει το Ίδρυμα στην ιστορία του και, τελεί υπό την εποπτεία του Υπουργείου Ανάπτυξης και Επενδύσεων, και της Γενικής Γραμματείας Έρευνας και Καινοτομίας. Συγκεκριμένα, το ΙΤΕ χρηματοδοτείται με περισσότερα από 25.6 εκατ. ευρώ για τη δημιουργία ενός Κόμβου Καινοτομίας και Προχωρημένης Εκπαίδευσης στο Ηράκλειο της Κρήτης, 11.4 εκατ. ευρώ για τη δημιουργία ενός Κέντρου Έρευνας και Καινοτομίας Αειφόρου Ενεργειακής Μετάβασης στα Χανιά, 4.1 εκατ. ευρώ για μια Καινοτόμο Εγκατάσταση Πράσινης Ενεργειακής Μετάβασης στην Πάτρα, 12.8 εκατ. Ευρώ για μια Υποδομή Έρευνας και Καινοτομίας στα Ιωάννινα, και 2.2 εκατ. ευρώ για μια Υποδομή στο Αστεροσκοπείο του Σκίνακα, και για τη δημιουργία Εργαστηρίου Ψηφιακών Ανθρωπιστικών Επιστημών στο Ρέθυμνο.
Σε συνδυασμό με πρόσφατη χρηματοδότηση, που υπερβαίνει το 1.8 εκατ. ευρώ, που έλαβε το ΙΤΕ από την Περιφέρεια Κρήτης για την ενεργειακή αναβάθμιση των κτιριακών εγκαταστάσεων του Ιδρύματος, και τη δημιουργία δυο φωτοβολταϊκών πάρκων, διασφαλίζεται η ουσιαστική και δυναμική ανάπτυξη του Ιδρύματος για τα επόμενα χρόνια.
Πρωταρχικό στόχο των αναπτυξιακών αυτών πρωτοβουλιών αποτελεί η συνέχιση της παροχής άρτια εξοπλισμένων και σύγχρονων εγκαταστάσεων και υποδομών προς τους Ερευνητές του ΙΤΕ. Ουσιαστικά, όραμα του Ιδρύματος αποτελεί η ενίσχυση του περιβάλλοντος που το Ίδρυμα έχει δημιουργήσει, το οποίο εμπνέει και ευνοεί τη Μάθηση, την Έρευνα και την Καινοτομία ως πυλώνες βιώσιμης ανάπτυξης, στην πορεία για το μέλλον.»
Σε προσωπικό επίπεδο, μετά από τη σειρά διακρίσεων που έχετε κατακτήσει, τι ακολουθεί; Τι θα σας προσέφερε ικανοποίηση ή αισθάνεστε ήδη πλήρης;
«Οι απαιτήσεις των καθηκόντων του πρόεδρου του EIT, σε συνδυασμό με εκείνες του αντιπροέδρου του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου Έρευνας (European Research Council – ERC), αλλά και του Προέδρου του ΙΤΕ, είναι πολύ μεγάλες και συνεχείς. Όμως, προσπαθώ όσο μπορώ να έχω ισορροπία στη ζωή μου και ποιοτικό χρόνο με την οικογένειά μου. Τα τελευταία δέκα χρόνια που ασχολούμαι με τη διοίκηση αφιερώνω πολύ χρόνο σε αυτό, αλλά το κάνω με χαρά, γιατί προσπαθώ να προσφέρω στους ανθρώπους των Ιδρυμάτων που εκπροσωπώ, να βελτιώσω την καθημερινότητα των συναδέλφων μου στη δουλειά, και να συνεισφέρω ώστε να ενισχυθεί η επιστημονική έρευνα στην Ελλάδα.
Παράλληλα, δεν θα μπορούσα να μην δώσω την ανάλογη προσοχή και στην ερευνητική δραστηριότητα του εργαστηρίου μου, που είναι κάτι που με ενδιαφέρει και με ενθουσιάζει. Η έρευνα είναι μια συνεχής πρόκληση για εμένα, και κάθε νέο ερώτημα το αντιμετωπίζω με τον ίδιο ενθουσιασμό, καθώς μοιάζει με ένα ταξίδι προς ένα άγνωστο προορισμό. Η έρευνα είναι μια συνεχής προσπάθεια και ο συνδυασμός των διοικητικών και ερευνητικών υποχρεώσεων μπορεί να αποτελεί ένα επίπονο εγχείρημα, όμως πιστεύω ότι τα αποτελέσματά της προσπάθειας αυτής αποζημιώνουν κάθε επένδυση.
Μάλιστα, θεωρώ ότι δεν μπορεί κάποιος να ασκήσει αποτελεσματική διοίκηση σε ένα Ερευνητικό Φορέα, αν πρώτα από όλα, δεν είναι ο ίδιος ενεργός ερευνητής. Έξαλλου, ο καλύτερος τρόπος να προβάλλει και να προωθεί κάποιος τον Οργανισμό που εκπροσωπεί είναι μέσα και από τα ίδια του τα επιστημονικά επιτεύγματα. Αυτό αποτελεί απαραίτητη προϋπόθεση για να υπάρχει ουσιαστική και αποτελεσματική διοίκηση.
Δύσκολα φτάνει κάποιος στο επίπεδο να πει «αισθάνομαι πλήρης», γιατί αυτό θα σηματοδοτούσε το τέλος της προσπάθειας. Με ενδιαφέρει να προσφέρω το καλύτερο που μπορώ, από τη θέση που είμαι, για να ενισχύσω τα Ιδρύματα και τους Θεσμούς που εκπροσωπώ. Αυτός είναι και ο λόγος που ασχολήθηκα με τη διοίκηση.
Με ενδιαφέρει επίσης να συνεχίσω τη δουλειά μου στο εργαστήριό, με τους εξαιρετικούς συνεργάτες μου, στους οποίους οφείλω, σε μεγάλο βαθμό, την επιτυχία που είχαμε. Το ίδιο και τη διδασκαλία στους φοιτητές μου στο Πανεπιστήμιο, που πραγματικά απολαμβάνω. Αυτό θα το θεωρούσα μια συνεχή και συνεπή πορεία προς κάποιου είδους «πληρότητα» Αν μου επιτρεπόταν μια σχετική αναφορά, αυτή θα ήταν στον Αλμπέρ Καμύ και στο βιβλίο του «Ο μύθος του Σίσυφου»: «Το φορτίο του ο καθένας πάντα το ξαναβρίσκει … Ο Σίσυφος πρέπει να λογίζεται ευτυχής».
Οι νέοι και η έρευνα στην Ελλάδα
Ένας νέος επιστήμονας έχει μέλλον στη χώρα μας; Η Ελλάδα είναι φιλική χώρα για την έρευνα;
«Πολλοί Έλληνες επιστήμονες που δραστηριοποιούνται σε Ελληνικά Ερευνητικά Κέντρα και Πανεπιστήμια επιτυγχάνουν να διεξάγουν έρευνα αντίστοιχη εκείνης που γίνεται σε φημισμένα ακαδημαϊκά και ερευνητικά ιδρύματα του εξωτερικού, να εξασφαλίζουν εξαιρετικά ανταγωνιστικές χρηματοδοτήσεις, να δημοσιεύουν στα καλύτερα διεθνή επιστημονικά περιοδικά, με υψηλότατη απήχηση και να τιμώνται με ιδιαίτερα σημαντικές διακρίσεις. Όλα τα παραπάνω αποδεικνύουν ότι είναι εφικτό να γίνει έρευνα με αξιώσεις και στην Ελλάδα. Χρειάζεται όμως να μεγενθύνουμε αυτό το ποσοστό.
Οι προσπάθειες που καταβάλλονται τα τελευταία χρόνια από τους Ερευνητικούς Φορείς και την Πολιτεία για τη στήριξη των νέων επιστημόνων, είναι σημαντικές και αξιέπαινες. Στόχος των δράσεων αυτών είναι να ενθαρρύνουν τους νέους επιστήμονες, μέσω ερευνητικών χρηματοδοτήσεων, να παραμείνουν και να πραγματοποιήσουν την έρευνά τους στην Ελλάδα, συμβάλλοντας έτσι στον περιορισμό της φυγής τους στο εξωτερικό. Η δημιουργία του Ελληνικού Ιδρύματος Έρευνας και Καινοτομίας αποτελεί κομβική εξέλιξη προς την κατεύθυνση αυτή.
Άλλες πρόσφατες ενέργειες αποτελούν οι προκηρύξεις από τη Γενική Γραμματεία Έρευνας και Καινοτομίας αι το Υπουργείο Ανάπτυξης και Επενδύσεων, ερευνητικών χρηματοδοτικών προγραμμάτων για τη στήριξη εμβληματικών δράσεων και της καινοτομίας. Επιπλέον, πολλά ευαγή Ιδρύματα της χώρας, όπως το Ίδρυμα Νιάρχος, το Ίδρυμα Ωνάση, το Ίδρυμα Μποδοσάκη, το Ευγενίδειο Ίδρυμα, και άλλα, υλοποιούν παρόμοιες δράσεις και χρηματοδοτικές πρωτοβουλίες.
Ωστόσο, υπάρχουν κρίσιμα σημεία τα οποία η Ελλάδα μπορεί να ενισχύσει ώστε να διασφαλίσει ένα σταθερό αναπτυξιακό σχεδιασμό στον τομέα της έρευνας και της καινοτομίας. Ένα από αυτά, είναι η ισχυρή επένδυση σε σύγχρονες ερευνητικές υποδομές που θα προσφέρει ανταποδοτικά οφέλη, καθώς ένα ανταγωνιστικό ερευνητικό οικοσύστημα επιτρέπει καλύτερη έρευνα, εκπαίδευση και ανάπτυξη, κάτι που συνεπάγεται πολλαπλά πλεονεκτήματα για τη χώρα. Αυτό είναι άλλωστε εμφανές από τα παραδείγματα χωρών της Βόρειας Ευρώπης, που διαχρονικά επενδύουν σε πολιτικές ενίσχυσης της έρευνας και της καινοτομίας.»
Οι τεχνολογίες παρέμβασης στο DNA και τα ηθικά ερωτήματα
Όσον αφορά στη δική σας επιστήμη και έρευνα, γιατί συνεχίζετε να είστε ενεργός στα εργαστήρια, από όσο γνωρίζω, τι μας επιφυλάσσει το μέλλον; Θα καταφέρουμε να νικήσουμε τη γήρανση και ό,τι εκείνη προκαλεί;
«Τα ερευνητικά ενδιαφέροντα του εργαστηρίου μας, στο Ινστιτούτο Μοριακής Βιολογίας και Βιοτεχνολογίας του ΙΤΕ, εστιάζονται στη μελέτη των μοριακών μηχανισμών που διέπουν τη λειτουργία και την παθοφυσιολογία του νευρικού συστήματος.
Στόχος μας είναι να συμβάλλουμε στην κατανόηση των μηχανισμών νευροεκφυλισμού, της μνήμης και μάθησης, καθώς και της γήρανσης. Επίσης, να συνεισφέρουμε στην ανάπτυξη καινοτόμων πειραματικών εργαλείων και μεθόδων για τη μελέτη του νευρικού συστήματος και της βιολογίας του κυττάρου. Μελετώντας το φαινόμενο της γήρανσης, μάθαμε ότι προκαλείται από συσσώρευση βλαβών στα κύτταρα και έχουμε αποκαλύψει πολλούς παράγοντες και μηχανισμούς που την επηρεάζουν.
Μένουν όμως πάρα πολλά ακόμα, που δεν κατανοούμε και πρέπει να ανακαλύψουμε. Μπορούμε όμως να πούμε ότι η γήρανση αποτελεί, σε μεγάλο βαθμό, προσωπική υπόθεση, καθώς ο συνδυασμός της γενετικής σύστασης, των γονιδίων του καθενός από εμάς, και το “life history”, δηλαδή το ιστορικό της επίδρασης διαφόρων παραγόντων με το πέρασμα του χρόνου στον οργανισμό, καθορίζει τη διάρκεια ζωής μας. Συνεπώς, η εξατομικευμένη ιατρική ή ιατρική ακριβείας, δηλαδή οι εξατομικευμένες παρεμβάσεις είναι πολύ σημαντικές για να μπορέσουμε να αντιμετωπίσουμε με εξειδικευμένο τρόπο τα προβλήματα.
Ήδη, τα αποτελέσματα της έρευνας για τη γήρανση αξιοποιούνται από τον κλάδο της γηριατρικής, ο οποίος έχει αναπτυχθεί θεαματικά. Έτσι λοιπόν, έχουμε καταφέρει να αντιμετωπίσουμε αποτελεσματικότερα προβλήματα του γήρατος, κυρίως αυξάνοντας την ποιότητα ζωής σε μεγάλες ηλικίες, αλλά ακόμα και να αυξήσουμε το προσδόκιμο ζωής ανθρώπων που πάσχουν από ασθένειες που σχετίζονται με τη γήρανση. Να έχουμε δηλαδή γήρανση ελεύθερη από παθολογικές καταστάσεις.
Το να νικήσουμε όμως ολοκληρωτικά την γήρανση στον άνθρωπο, δεν ανήκει, προς το παρόν τουλάχιστον, στη σφαίρα του εφικτού, και δεν θεωρώ ότι θα πρέπει να αποτελεί πρωταρχική επιδίωξη της σύγχρονης έρευνας στο πεδίο αυτό.»
![Ο ΝΕΚΤΑΡΙΟΣ ΤΑΒΕΡΝΑΡΑΚΗΣ ΣΤΗΝ “Π” «Η έρευνα είναι μία συνεχής πρόκληση...»]()
Ηθικοί φραγμοί
Υπάρχουν στιγμές που σκεφτήκατε ότι δεν πρέπει να περάσουμε μία γραμμή λόγω ηθικών φραγμών;
«Εξελίξεις που βασίζονται σε νέες τεχνολογίες, όπως η γενετική μηχανική, υπόσχονται να μας οδηγήσουν στο μέλλον με ένα τρόπο κατακλυσμιαίο, που θα εγείρει σημαντικά ζητήματα ηθικής και δεοντολογίας. Για παράδειγμα, η ανάπτυξη μεθόδων και τεχνολογιών παρέμβασης στο ανθρώπινο DNA δημιουργεί πρωτόγνωρα ερωτήματα βιοηθικής. Είναι πλέον εφικτό, υπάρχει δηλαδή η σχετική τεχνολογία, να τροποποιούμε κατά βούληση το ανθρώπινο γονιδίωμα. Μάλιστα, υπάρχουν αναφορές ότι αυτό ήδη γίνεται σε χώρες όπως η Κίνα.
Όμως, βρισκόμαστε στην αφετηρία της μετάβασης σε μια νέα εποχή, για την οποία όμως δεν είμαστε ακόμα έτοιμοι, καθώς η κοινωνία δυσκολεύεται να παρακολουθήσει τις εξελίξεις. Αυτό οφείλεται στο ότι ως κοινωνία καθυστερούμε σημαντικά να μετατρέψουμε τη γνώση που αποκτούμε, με ολοένα αυξανόμενους ρυθμούς, σε αληθινή σοφία, την οποία χρειαζόμαστε για να λάβουμε τις καλύτερες αποφάσεις για το μέλλον. Είναι λοιπόν καθοριστικής σημασίας η προσεκτική αναδιοργάνωση σε όλες σχεδόν τις εκφάνσεις της ανθρώπινης δραστηριότητας, καθώς και η κατάλληλη προετοιμασία για ομαλή προσαρμογή στη νέα πραγματικότητα.
Ως ανθρώπινη κοινωνία, είναι σημαντικό να θεσπίσουμε ένα ολοκληρωμένο και καθολικά αποδεκτό πλαίσιο βιοηθικής, το οποίο θα καθορίζει τον τρόπο με τον οποίο θα χρησιμοποιούνται, με σύνεση και προς όφελος της κοινωνίας, οι νέες τεχνολογίες που οδηγούν την 4η Βιομηχανική Επανάσταση. Προς την κατεύθυνση αυτή, θεωρώ ότι η επιστημονική και ερευνητική κοινότητα οφείλει να παρακολουθήσει στενά την πορεία των εξελίξεων, συνεισφέροντας μάλιστα ενεργά και υπεύθυνα στο σχετικό διάλογο και στην καθοδήγηση της ίδιας της κοινωνίας, για τη μετάβαση στη νέα εποχή.»