Έχει συνδέσει το όνομά του με τη δημιουργία και την πορεία των δύο κορυφαίων Ιδρυμάτων του νησιού, του Πανεπιστημίου Κρήτης και του Ιδρύματος Τεχνολογίας και Έρευνας. Ως ελάχιστο φόρο τιμής, ο Δήμος Ηρακλείου αποφάσισε να απονείμει στον ομότιμο καθηγητή του Π.Κ. και πρώτο πρόεδρο του ΙΤΕ, Ελευθέριο Οικονόμου, το Βραβείο Ηθικής Τάξεως.
Σε συνέντευξή του στην «Π», ο «θεός», όπως τον αποκαλούσαν οι φοιτητές του, τονίζει πως για να είναι ένας πανεπιστημιακός και δάσκαλος πρέπει, μεταξύ άλλων «να έχει τη σφοδρή επιθυμία να μεταδώσει αυτά που τον ίδιο τον έχουν ενθουσιάσει».
Το κείμενο της συνέντευξης έχει ως εξής:
Κατ΄αρχάς, θα ήθελα ένα σχόλιό σας για την απόφαση του Δήμου να σας απονείμει το Βραβείο Ηθικής Τάξης. Τι σημαίνει για εσάς αυτή η τιμή;
«Η αναγνώριση του όποιου έργου έχω πραγματοποιήσει δημιουργεί αισθήματα χαράς και ικανοποίησης, ιδίως επειδή προέρχεται από την πόλη του Ηρακλείου που έχω ήδη ζήσει 40 ολόκληρα χρόνια. Aυτή η τιμή σημαίνει ότι οφείλω, μαζί με τις θερμές ευχαριστίες μου στο Δήμαρχο, στην αρμόδια Επιτροπή και στο Δημοτικό Συμβούλιο της πόλης μας, να εξακολουθήσω να συμβάλλω όσο μπορώ στην πρόοδο του ΙΤΕ και του Πανεπιστημίου Κρήτης (ΠΚ).»
Κε Οικονόμου, κοιτάζοντας πίσω σας, ποιες ήταν οι κρίσιμες και δύσκολες στιγμές για να πάρουν «σάρκα και οστά» το Πανεπιστήμιο Κρήτης και το ΙΤΕ;
«Επιτρέψτε μου να αρχίσω την απάντησή μου με ένα συνοπτικό αλλά όχι τόσο σύντομο απολογισμό της πορείας του Πανεπιστημίου Κρήτης: Η πρώτη, στην ουσία, Διοικούσα Επιτροπή (ΔΕ) Μανούσακα εξασφάλισε στο ΠΚ την Καλή Αρχή, δηλαδή μια σύγχρονη δομή και τις πρώτες καθοριστικής σημασίας μετακλήσεις διαπρεπών καθηγητών το 1981. Η επόμενη ΔΕ Σηφάκη υπήρξε η «χρυσή εποχή» και του ΠΚ και του ΙΤΕ, γιατί: (1) Στελεχώθηκαν οι Σχολές με υψηλού, ως επί το πλείστον, επιπέδου καθηγητές, (2) Ιδρύθηκαν και λειτούργησαν (α) το Eρευνητικό Κέντρο Κρήτης (ΕΚΕΚ, μετέπειτα διευρύνθηκε και μετονομάσθηκε σε ΙΤΕ), (β) οι Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης (ΠΕΚ), (γ) το Αστεροσκοπείο του Σκίνακα, κ.α. (3) Αγοράστηκαν τα οικόπεδα όπου είναι τώρα η Ιατρική Σχολή και το ΙΤΕ. (4) Κτίσθηκε το «Λευκό Κτήριο» στην Κνωσό». (5) Αποπερατώθηκαν τα «προκατασκευασμένα» στην Κνωσό με επέκταση της εργολαβίας. (6) Άρχισε η ανέγερση των μόνιμων κτηρίων της Ιατρικής Σχολής και των Τμημάτων Φυσικής και Βιολογίας. Αυτό το εντυπωσιακό έργο σε διάστημα τεσσάρων μόνο ετών έγινε χάρη στη στενή και σε καθημερινή βάση συνεργασία ΠΚ-ΕΚΕΚ.
Μετά το 1986, στο πλαίσιο του ισχύοντος άκρως δημοκρατικού νομικού πλαισίου για τα ΑΕΙ, οι δυνατότητες των πρυτανικών αρχών ήσαν (και είναι) περιορισμένες, αφού το αποφασιστικό όργανο είναι πια η πολυπληθής Σύγκλητος την πλειοψηφία της οποίας είχαν μέχρι πρόσφατα οι φοιτητές (κυρίως κομματικοί). Επομένως δεν είναι απορίας άξιον ότι κάποιες πρυτανικές αρχές του ΠΚ επέδειξαν αποκαρδιωτική αδράνεια, ενώ άλλες επέτυχαν σημαντικά έργα κυρίως υποδομής (ας σημειωθεί ότι η στελέχωση με καθηγητές εξαρτάται πια λίγο από τις πρυτανικές αρχές και κυρίως από τα τμήματα και από το εάν το Υπουργείο εγκρίνει θέσεις). Πάντως, παρόλες τις δυσκολίες και τις νομικές αγκυλώσεις, η Σχολή Θετικών Επιστημών του ΠΚ είναι κατά τη γνώμη μου όχι μόνο η πρώτη στην Ελλάδα αλλά θα μπορούσε ίσως να καταταγεί ανάμεσα στις 100 πρώτες παγκόσμια.
Ας έλθω τώρα και στα δύσκολα: Θα αρχίσω με τη δολοφονία των Ξανθόπουλου και Πνευματικού εν ώρα υπηρεσίας και ένεκα αυτής. Αποτέλεσε ένα πλήγμα για όλο το οικοσύστημα ΠΚ/ΙΤΕ που δεν είναι εύκολο να επουλωθεί τουλάχιστον για όσους το ζήσαμε από κοντά.
Το ΕΚΕΚ (και μετέπειτα ΙΤΕ), που ανέλαβε εξ αρχής να προασπίσει έργω την ερευνητική (και όχι μόνο) ποιότητα, αντιμετώπισε αρκετές κρίσιμες περιστάσεις: Το 1987 κινδύνευσε να υποστεί ένα βίαιο «εκδημοκρατισμό» προκειμένου να εκριζωθεί, κατά την αντίληψη του τότε αρμόδιου υπουργού, ο ελιτισμός του, δηλαδή η ίδια η ουσία του. Διεσώθη με απόφαση του τότε πρωθυπουργού Ανδρέα Παπανδρέου και χάρη στην υπεράσπιση του Αναστάση Πεπονή και έτσι διευρύνθηκε και μετονομάστηκε ΙΤΕ (με ότι αυτό το όνομα συμβολίζει). Αργότερα, επί Οικουμενικής Κυβέρνησης Ζολώτα έγινε συντονισμένη προσπάθεια αρκετών πρυτάνεων ελληνικών ΑΕΙ με διάβημα στον ίδιο τον τότε Πρωθυπουργό για να «λυθεί το πρόβλημα του ΙΤΕ», δηλαδή η εξουδετέρωσή του. Ο Ζολώτας δεν πείσθηκε από τα επιχειρήματα των πρυτάνεων, ίσως γιατί είχε ιδία πείρα ότι η μετριότητα δεν ανέχεται ούτε καν την προσπάθεια για ποιότητα· έτσι το ΙΤΕ επέζησε και αυτή τη φορά χωρίς να χάσει τον χαρακτήρα του. Υπήρξαν και άλλες δύσκολες στιγμές, όπως π.χ. η μείωση της ετήσιας κρατικής χρηματοδότησης κατά 50% λόγω κυβερνητικής αλλαγής (άλλο κόμμα στην εξουσία)· και η απόσπαση από το ΙΤΕ ενός από τα πλέον επιτυχή Ινστιτούτα του προκειμένου να ικανοποιηθούν τοπικιστικές επιδιώξεις. Θα σταματήσω εδώ την απαρίθμηση των πάρα πολλών δυσκολιών για να μην μακρηγορώ. Θα προσθέσω μόνο ότι για να έχει το ΙΤΕ ένα λαμπρό μέλλον απαιτείται εμμονή στην ποιότητα με το κόστος που αυτή η προσήλωση συνεπάγεται. Φυσικά αυτό δεν ισχύει μόνο για το ΙΤΕ.»
Οι συνεργάτες
Ποια άτομα είχατε δίπλα σας στην όλη προσπάθεια;
«Είχα την πλήρη συμπαράσταση και τη στήριξη των διευθυντών των Ινστιτούτων του ΙΤΕ που κατά τα ισχύοντα ήσαν και μέλη του ΔΣ. Είχα καθημερινές επαφές με όλους τους, είτε δια ζώσης, είτε τηλεφωνικά, είτε ηλεκτρονικά για να έχω τη γνώμη τους και τις απόψεις τους ώστε να διαμορφωθεί για κάθε θέμα μια κοινή πολιτική που να την ενστερνίζονται όλοι. Και στο ΙΤΕ και στο ΠΚ για όσο διάστημα κατείχα κάποιες θέσεις ευθύνης είχα επίσης τη πολύτιμη βοήθεια και τη στήριξη του διοικητικού και τεχνικού προσωπικού. Με την παρούσα ευκαιρία θέλω να τους εκφράσω τις θερμές ευχαριστίες μου και να τους διαβεβαιώσω ότι χωρίς τη συμβολή τους ούτε το ΠΚ ούτε το ΙΤΕ δεν θα είχαν τις επιτυχίες για τις οποίες είναι ευρύτερα γνωστά».
Το όνειρο
Υπήρχαν άνθρωποι ή φορείς που πολέμησαν αυτό το όνειρο;
«Δυστυχώς πολλοί, κυρίως από τον εκτός Κρήτης ακαδημαϊκό χώρο, άλλοι φανερά και δημόσια και άλλοι παρασκηνιακά. Κινούσα δύναμη νομίζω ότι ήταν ο φθόνος για τις όποιες ακαδημαϊκές επιτυχίες είχε σημειώσει το ΠΚ (και το ΙΤΕ) που το θεωρούσαν ως ένα ακόμη επαρχιακό πανεπιστήμιο (ερευνητικό κέντρο στην επαρχία ήταν μάλλον πρωτάκουστο). Το επίθετο επαρχιακό κατά την κρατούσα αντίληψη σήμαινε κατώτερο, προσωρινός σταθμός των καθηγητών μέχρι την μετακόμισή τους στην Αθήνα. Ιδιαίτερος στόχος της κριτικής ήταν η πρωτοτυπία της στενής και πολύ αποτελεσματικής συνεργασίας στο ερευνητικό επίπεδο μεταξύ καθηγητών ΠΚ και ΙΤΕ, παρόλο που αντίστοιχη συνεργασία θα μπορούσαν να υιοθετήσουν, αν το επιθυμούσαν, και οι επικριτές, ιδίως στην περιοχή της Αττικής με τα πολλά πανεπιστήμια και ερευνητικά κέντρα που είναι συγκεντρωμένα εκεί».
Σε έναν 17χρονο που ετοιμάζεται να δώσει εξετάσεις και ονειρεύεται τον εαυτό του επιστήμονα, τι θα λέγατε; Υπάρχει μέλλον για τους επιστήμονες στην χώρα μας;
«Θα του έλεγα να επιμείνει στο όνειρό του. Να μην απογοητευθεί από τις αδυναμίες που θα συναντήσει κατά τη πανεπιστημιακή φοίτηση, γιατί παρόλες τις δυσκολίες τα περισσότερα ελληνικά πανεπιστήμια προσφέρουν στο φοιτητή τη δυνατότητα μιας πολύ ικανοποιητικής σταδιοδρομίας στην Ελλάδα ή στο εξωτερικό. Αυτή η δυνατότητα για να γίνει πραγματικότητα εξαρτάται κυρίως από τον ίδιο το φοιτητή: Δεν θα πρέπει ο στόχος του να είναι απλώς η απόκτηση του πτυχίου· δεν θα πρέπει να δαπανήσει τα πρώτα χρόνια των σπουδών του χαλαρώνοντας μετά τη συμπίεση των πανελληνίων εξετάσεων. Αντίθετα θα πρέπει να πάρει τη ζωή του στα χέρια του (έχει για πρώτη φορά αυτή τη δυνατότητα) αξιοποιώντας τις ευκαιρίες που προσφέρονται για κατανόηση του αντικείμενου των σπουδών του, για ανάπτυξη πρωτοβουλιών, για ενίσχυση των ικανοτήτων του και για να μην αφήσει τα ταλέντα του να πάνε χαμένα. Ανέφερα ότι η σταδιοδρομία μπορεί να γίνει και στο εξωτερικό. Θα προτιμούσα αυτή τη δυνατότητα να μην χρειαζόταν να την αναφέρω ρητά. Όμως αυτό εξαρτάται από τη συνολική πορεία της χώρας, που καθορίζεται έμμεσα από τους πολίτες της και άμεσα από τους πολιτικούς της».
Το προσωνύμιο “Θεός” και η εξήγηση
![]()
Έχω μάθει ότι οι φοιτητές σας, σάς αποκαλούσαν «Θεό», λόγω της μεταδοτικότητας και της σχέσης που είχατε μαζί τους. Ποια ήταν, αλήθεια, η επαφή σας με τους φοιτητές; Τι χρειάζεται ένας πανεπιστημιακός για να είναι δάσκαλος;
«Έχω μάθει ότι αυτό το προσωνύμιο μου είχε αποδοθεί από τους φοιτητές μου στο παρελθόν. Δεν είμαι σίγουρος για ποιο λόγο: Ίσως γιατί ήμουν για πολλά χρόνια πρόεδρος της επιτροπής σπουδών του τμήματος Φυσικής και είχα συχνές διαπραγματεύσεις και συζητήσεις με φοιτητές; Ίσως γιατί εθεωρείτο ότι είχα ένα βαρύνοντα ρόλο στη Γενική Συνέλευση του τμήματος; Ίσως γιατί καταλάβαιναν το ενδιαφέρον μου για την πρόοδό τους, παρόλη την ανυποχώρητη στάση μου ενάντια σε πράξεις βίας ή απειλής βίας, όπως ήταν οι συχνές καταλήψεις; Φυσικά, η εξήγηση που αναφέρετε εσείς είναι αυτή που με ικανοποιεί πιο πολύ. Τι χρειάζεται ένας δάσκαλος; Πρώτον, να έχει τη σφοδρή επιθυμία να μεταδώσει αυτά που τον ίδιο τον έχουν ενθουσιάσει. Δεύτερον, να έχει μια αίσθηση του πότε χάνει επαφή με το ακροατήριό του. Τρίτον, να έχει πολύ καλή και σε βάθος κατανόηση του αντικειμένου που διδάσκει. Τέταρτον, να έχει φοιτητές/τριες που να διατηρούν έστω και κατ’ ελάχιστον τη φλογίτσα της επιθυμίας να καταλάβουν και της διάθεσης να προβληματισθούν».