Καταναλώνουμε κρέας από εκτρεφόμενα ζώα; Αν ναι, γιατί έχουμε ενδοιασμούς ως προς τα ψάρια ιχθυοκαλλιέργειας, αναρωτιέται, σε συνέντευξή του στην «Π» ο Δρ. Νίκος Παπανδρουλάκης, από το Ινστιτούτο Θαλάσσιας Βιολογίας, Βιοτεχνολογίας & Υδατοκαλλιεργειών στο ΕΛΚΕΘΕ.
Μιλά για την κλιματική κρίση, τρόπους αντιμετώπισής της και τη δουλειά που γίνεται στη Σούδα.
Η συνέντευξη έχει ως εξής:
-Θα ξεκινήσω τη συνέντευξη ως καταναλωτής, γιατί να επιλέγουμε ψάρια ιχθυοκαλλιέργειας; Ακόμα και σήμερα υπάρχουν έμποροι ψαριών που μας αποτρέπουν.
-Eυχαριστώ για την ερώτηση. Θα έλεγα πως είναι η τυπική ερώτηση που πρέπει να απαντήσω όταν βρίσκομαι με φίλους και γνωστούς. Τα ψάρια υδατοκαλλιέργειας αντιπροσωπεύουν σήμερα ένα προϊόν υψηλής διατροφικής αξίας, σταθερής ποιότητας όλο τον χρόνο και σε τιμή που δεν είναι απαγορευτική για τους καταναλωτές.
Η παραγωγή ψαριών για ανθρώπινη κατανάλωση αυξάνει διαρκώς (είναι ο κλάδος των τροφίμων με συνεχή αύξηση τα τελευταία χρόνια παγκοσμίως) και ήδη τα προϊόντα ιχθυοκαλλιέργειας αντιπροσωπεύουν πάνω από το 50% της συνολικής κατανάλωσης ιχθυρών. Η παραγωγική διαδικασία βελτιώνεται συνεχώς με στόχο τη βιωσιμότητα τόσο την οικονομική όσο και την περιβαλλοντική και την κοινωνική. Αντιστρέφοντας κατά κάποιο τρόπο την ερώτηση, θα ρώταγα αν καταναλώνετε κρέας από εκτρεφόμενα ζώα.
Θεωρώντας θετική την απάντησή σας θα πρόσθετα πως η παραγωγή τροφής από τα ψάρια είναι πολύ περισσότερο αποδοτική και έχει μικρότερη επίδραση στο περιβάλλον μιας και χρειαζόμαστε περίπου 1.1 κιλό τροφής για να παράγουμε 1 κιλό ψάρι σε αντίθεση με τα 2.2 κιλά τροφής για τα πουλερικά, τα 3 κιλά για τα χοιρινά και τα 4-10 κιλά για τα βοοειδή. Δυστυχώς, δεν μπορώ να απαντήσω σχετικά με τη συμπεριφορά των εμπόρων καθώς δεν μου είναι κατανοητή. Η αλήθεια είναι πως η αγορά των ψαριών έχει κάποιες ιδιαιτερότητες και μιλώντας για αγορά δεν πρέπει να ξεχνάμε την κινητήριο δύναμη που είναι το κέρδος.
-Σε ποια είδη εστιάζετε εσείς; Μιλήστε μας για τη δουλειά που γίνεται στη Σούδα.
-Η δουλειά μας στο Ινστιτούτο από την εποχή του ΙΘΑΒΙΚ μέχρι σήμερα στο ΕΛΚΕΘΕ επικεντρώνεται στη μελέτη των κύριων μεσογειακών ειδών, δηλαδή στην τσιπούρα και το λαβράκι. Αρχικά μελετήσαμε και άλλα είδη, όπως είναι το φαγκρί, η συναγρίδα, ο σαργός, ο συκιός αλλά και ο ροφός.
Όμως η αγορά, κυρίως, και η βιομηχανία ιχθυοκαλλιέργειας με την οποία έχουμε μια στενή συνεργασία καθόρισε τα είδη ενδιαφέροντος. Σήμερα εκτός από τα «κλασικά» είδη που ανέφερα μελετάμε και δύο ακόμα είδη, τον κρανιό και το μαγιάτικο που έχουν κάποιο ιδιαίτερο ενδιαφέρον μιας και μεγαλώνουν γρήγορα (2-3 φορές πιο γρήγορα από την τσιπούρα και το λαβράκι), φτάνουν σε μεγάλα μεγέθη, και επομένως μπορούμε να τα επεξεργαστούμε και να φτιάξουμε προϊόντα προστιθέμενης αξίας.
Για τη μονάδα που λειτουργούμε στον όρμο της Σούδας η ιστορία ξεκινάει πριν από μια 20ετία περίπου. Για την πληρέστερη μελέτη των ψαριών που μας ενδιαφέρουν αλλά και για να παράγουμε επιστημονικά αποτελέσματα που να βρίσκουν εφαρμογή σε βιομηχανική κλίμακα, είναι σημαντικό να έχουμε κατάλληλες εγκαταστάσεις. Έτσι πέρα από το εκκολαπτήριο πιλοτικής κλίμακας (με όλα τα επιμέρους στάδια παραγωγής) θέλαμε και μια μονάδα ιχθυοκλωβών. Αυτό γιατί στην Ελλάδα πάνω από το 90% της παραγωγής ψαριών γίνεται σε ιχθυοκλωβούς στη θάλασσα.
Βρήκαμε βοήθεια από την Περιφέρεια Κρήτης μέσω ενός έργου που υλοποιήσαμε στο πλαίσιο των καινοτόμων δράσεων του προγράμματος CRINNO το 2004. Είχαμε και τη σημαντική υποστήριξη του Τμ. Αλιείας Χανίων αλλά και του Δήμου Σούδας. Έτσι, με το συνάδελφο Π. Αναστασιάδη, ετοιμάσαμε το σχετικό φάκελο, πήραμε τις άδειες και εγκαταστήσαμε τα πρώτα κλουβιά. Έκτοτε η μονάδα λειτουργεί σαν μια επιπλέον ερευνητική υποδομή του ινστιτούτου, εξυπηρετώντας σειρά ερευνητικών έργων που η υλοποίηση τους δεν θα ήταν δυνατή χωρίς αυτή.
Σήμερα η μονάδα έχει 16 τετράγωνους και 3 στρογγυλούς πολυεστερικούς κλωβούς, δηλαδή πλωτές κατασκευές από τις οποίες αναρτάται (κρέμεται) ένα δίχτυ, κυβικό ή κυλινδρικό αντίστοιχα μέσα στο οποίο τοποθετούνται τα ψάρια προς εκτροφή. Ο εξοπλισμός της μονάδας περιλαμβάνει ακόμα μια πλατφόρμα διαχείρισης, δύο σκάφη εργασίας και καλύπτεται ενεργειακά από ένα συνδυασμό ηλιακής και αιολικής ενέργειας.
Η λειτουργία της μονάδας πιστεύουμε πως συνεισφέρει τόσο σε ερευνητικό επίπεδο μιας και δεν υπάρχει αντίστοιχη ερευνητική δομή στη Μεσόγειο και μάλλον ούτε στην ΕΕ, όσο και σε τοπικό επίπεδο. Σήμερα στη μονάδα απασχολούνται τρία άτομα και ο «τζίρος» της σε τοπικό επίπεδο είναι γύρω στις 150 χιλιάδες ευρώ ετησίως συνεισφέροντας στην τοπική οικονομία. Επιπλέον έχει μια μέση παραγωγή 25-30 τόνους ψαριών που διοχετεύονται στην ελληνική και διεθνή αγορά.
Στη μονάδα δοκιμάζουμε νέες μεθόδους και πρακτικές εκτροφής αλλά και δίνουμε τη δυνατότητα σε ιδιωτικές εταιρίες να δοκιμάσουν τα προϊόντα τους πριν αυτά διατεθούν στην αγορά. Να σημειώσουμε πως στα πλαίσια της ανάπτυξης νέων μεθόδων εκτροφής στη μονάδα δοκιμάζονται, σε συνεργασία με άλλους συναδέλφους του Ινστιτούτου, τρόποι περαιτέρω μείωσης της επίδρασης των ιχθυοκαλλιεργειών στο περιβάλλον, εφαρμόζοντας αρχές της κυκλικής οικονομίας όπως η πολυτροφική υδατοκαλλιέργεια, δηλαδή η συν-καλλιέργεια περισσότερων τους ενός οργανισμού που ο ένας καταναλώνει και αξιοποιεί το περίσσευμα της τροφής του άλλου.
Η υποδομή επίσης επιτρέπει σε άλλους ερευνητικούς φορείς στην Κρήτη όπως το Πολυτεχνείο και το Πανεπιστήμιο Κρήτης να δοκιμάσουν δικά τους εργαλεία και να τοποθετήσουν όργανα συλλογής δεδομένων στο θαλάσσιο περιβάλλον, πράγμα που δεν θα ήταν δυνατό χωρίς τη σταθερή παρουσία προσωπικού και υποδομών.
Η υποδομή στον όρμο της Σούδας, αν και η λειτουργία της δεν ήταν πάντα ανέφελη, είναι ένα σημαντικό εργαλείο στην έρευνα που διεξάγουμε. Τέτοιου τύπου υποδομές έχουν δύσκολη διαχείριση ιδιαίτερα σε ένα ασφυκτικό και δυσκίνητο πλαίσιο κανόνων που επιβάλλει το δημόσιο λογιστικό με το οποίο λειτουργούμε στο ΕΛΚΕΘΕ.
-Στην υπηρεσία των ερευνητών έχει τεθεί και ένα ρομπότ που παρακολουθεί τα ψάρια;
-Δε θα έλεγα πως είναι ένα ρομπότ, αλλά μια σειρά από εργαλεία που μας επιτρέπουν να παρακολουθούμε την κατάσταση σε μια μονάδα ιχθυοκαλλιέργειας συνεχώς και από μακριά. Ανέφερα και πριν την προσπάθεια που γίνεται για τη βελτίωση της παραγωγικής διαδικασίας.
Μέχρι και σήμερα ένα μεγάλο μέρος της διαχείρισης σε μια μονάδα, ο τρόπος δηλαδή που παίρνουμε αποφάσεις, βασίζεται στην εμπειρία των ιχθυοκαλλιεργητών και στην παρατήρηση. Όπως έγραψε και ένα συνάδελφος, οι ιχθυοκαλλιεργητές λειτουργούσαν με τη διαίσθηση και την εμπειρία, περισσότερο σαν καλλιτέχνες, παρά ακολουθώντας κανόνες σαν μηχανικοί. Αυτό είναι αποτελεσματικό για μια σχετικά μικρής κλίμακας παραγωγή. Όμως τα τελευταία χρόνια οι μονάδες μεγαλώνουν και, αν και όχι ακόμα στην Ελλάδα, απομακρύνονται από την ακτή. Έτσι η διαχείρισή τους γίνεται πιο περίπλοκη και σε αρκετές περιπτώσεις χρειάζεται αυτοματοποίηση των διαδικασιών.
Τότε είναι σημαντικό να μετατρέψουμε την παρατήρηση σε μετρήσιμη γνώση και την εμπειρία σε κανόνες αποφάσεων. Και για να γίνει αυτό χρειαζόμαστε κατάλληλα εργαλεία για να παρατηρούμε τόσο τα ψάρια όσο και τη μονάδα την ίδια. Χρειάζεται να μπορούμε να μετράμε το μέγεθος των ψαριών για να ξέρουμε πώς μεγαλώνουν και να ξέρουμε πόσα είναι σε ένα κλωβό εκτροφής ώστε να αποφασίζουμε σωστά για την ποσότητα τροφής που θα χορηγήσουμε. Είναι σημαντικό επίσης να γνωρίζουμε πως κινούνται τα ψάρια (δηλαδή την ταχύτητα τους) αλλά και την κατανομή τους στο χώρο εκτροφής τους και βέβαια να ξέρουμε πότε αυτή αλλάζει.
Να συνδυάζουμε αυτά τα δεδομένα με τις συνθήκες του περιβάλλοντος, δηλαδή τη θερμοκρασία, το διαθέσιμο οξυγόνο κλπ ώστε να μπορούμε να κάνουμε προβλέψεις για την εξέλιξη της εκτροφής. Και βέβαια να διασφαλίζουμε πως τα ψάρια έχουν τις βέλτιστες συνθήκες για την εκτροφή τους διασφαλίζοντας την υγεία και την ευζωία τους.
Στο εργαστήριο τεχνολογιών παραγωγής στο Ινστιτούτο αναπτύσσουμε τέτοια εργαλεία και η μονάδα στη Σούδα είναι το πεδίο δοκιμών. Έτσι, ένα σύστημα αισθητηρίων παρακολουθεί συνεχώς τις περιβαλλοντικές συνθήκες σε κλωβούς ενώ υποβρύχιες κάμερες επιτρέπουν τη συνεχή παρατήρηση των ψαριών. Αλγόριθμοι τεχνητής νοημοσύνης που αναπτύξαμε μας επιτρέπουν να αναλύουμε τα δεδομένα και να παίρνουμε αποφάσεις διαχείρισης όπως για το τάισμα τους.
Επιπλέον αναπτύξαμε ένα σύστημα με στερεοσκοπικές κάμερες που εκτιμά το μέγεθος των ψαριών με πολύ μεγάλη ακρίβεια και ήδη υπάρχουν προτάσεις για βιομηχανική εφαρμογή της μεθόδου ενώ έχουμε προχωρήσει στην κατοχύρωση των σχετικών πνευματικών δικαιωμάτων. Παράλληλα, και σε συνεργασία με το Τμήμα Ηλεκτρολόγων Μηχανικών του Πολυτεχνείου Κρήτης αναπτύξαμε ακόμα κάποια διαχειριστικά εργαλεία. Χρησιμοποιώντας υποβρύχιες κάμερες, ένα λογισμικό ελέγχει αν υπάρχει απώλεια τροφής κατά τη διάρκεια του ταΐσματος ενισχύοντας έτσι την οικονομική αλλά και την περιβαλλοντική βιωσιμότητα των μονάδων που θα το χρησιμοποιήσουν.
Τέλος, και για να αναφερθώ και σε ρομπότ, έχουμε αναπτύξει ένα αυτόνομο υποβρύχιο όχημα που μπορεί να ελέγχει την κατάσταση του δίχτυού ενός ιχθυοκλωβού. Το ρομπότ ελέγχει και ειδοποιεί αν και που υπάρχουν τρύπες στο δίχτυ που να επιτρέπουν τη διαφυγή των εκτρεφόμενων ψαριών.
Με αυτό τον τρόπο και ο παραγωγός δεν έχει απώλειες αλλά και το περιβάλλον προστατεύεται από πιθανές διαφυγές. Όλες αυτές οι τεχνολογίες εντάσσονται σε μια νέα μορφή παραγωγής που είναι γνωστή σαν καλλιέργεια ακριβείας και εφαρμόζεται τόσο στη γεωργία όσο και στην κτηνοτροφία και επεκτείνεται και στην υδατοκαλλιέργεια. Δείχνουν επιπλέον πως μια πολυεπιστημονική προσέγγιση βιολόγων και μηχανικών μπορεί να προσφέρει δυνατότητες στην αλυσίδα αξίας των ιχθυοκαλλιεργειών για παραγωγή περισσότερων προϊόντων και υπηρεσιών υψηλής προστιθέμενης αξίας.
Τι αλλαγές φέρνει η κλιματική κρίση
-Ποια θα είναι η επίδραση της κλιματικής αλλαγής στην ιχθυοκαλλιέργεια;
-Κατ΄ αρχάς θα μου επιτρέψετε να αλλάξω λίγο την ερώτησή σας και να μην αναφερθώ στην κλιματική αλλαγή αλλά στην κλιματική κρίση. Κι αυτό γιατί πλέον δεν έχουμε μια πιθανή αλλαγή αλλά, όπως δείχνουν τα επιστημονικά στοιχεία, μια κρίση. Στην περιοχή μας, στην Ανατολική Μεσόγειο, για τις θαλάσσιες περιοχές, περιμένουμε η μέση αύξηση της θερμοκρασίας να φτάσει τους 2-4 βαθμούς στον ορίζοντα του 2100. Κι αυτό χωρίς να λαμβάνουμε υπόψη πως κοντά στις ακτές και στους κλειστούς κόλπους η θερμοκρασία θα αυξηθεί ακόμα περισσότερο, μέχρι και κατά 7 βαθμούς.
Βέβαια η αύξηση της θερμοκρασίας είναι μόνο η μια πλευρά του προβλήματος μιας και μαζί με την αύξηση της θερμοκρασίας θα γίνουν πιο συχνά τα έντονα φαινόμενα όπως ονομάζονται, δηλαδή περίοδοι με πολύ υψηλή θερμοκρασία (κύματα ζέστης/ heat waves) ή περίοδοι με πολύ ισχυρούς ανέμους. Τα σχετικά μετεωρολογικά μοντέλα δείχνουν αύξηση αυτών των περιόδων έως και 15 και 2 φορές αντίστοιχα. Σ ‘αυτά θα πρέπει να προστεθούν η αύξηση της αλατότητας, η μείωση του pH (ενός δείκτη για την οξίνιση του νερού), η αύξηση ανθίσεων τοξικού φυτοπλαγκτού καθώς και οι αυξημένες πιθανότητες για περισσότερα εισβολικά είδη που εκτός από ψάρια μπορεί να είναι διάφορα ασπόνδυλα και μικροοργανισμοί όπως βακτήρια.
Όλα αυτά έχουν σημαντικές συνέπειες στην ιχθυοκαλλιέργεια μιας και η δραστηριότητα είναι σχεδόν ολοκληρωτικά εκτεθειμένη στις φυσικές περιβαλλοντικές συνθήκες. Στο ινστιτούτο έχουμε ξεκινήσει εδώ και κάποια χρόνια την μελέτη της επίδρασης όλων των παραπάνω στα ψάρια που μας ενδιαφέρουν με όσα διαθέσιμα στοιχεία έχουμε. Κι αυτό γιατί δεν έχουμε στοιχεία για το πώς όλες αυτές οι παράμετροι επιδρούν στα ψάρια.
Ξέρουμε αρκετά πράγματα για την επίδραση της θερμοκρασίας και έτσι μπορούμε να κάνουμε σχετικές προβλέψεις χρησιμοποιώντας μαθηματικά μοντέλα. Μάλιστα, σύντομα ολοκληρώνεται και μια σχετική διατριβή από ένα συνεργάτη μου. Όμως η γνώση μας δεν είναι τόσο καλή για τις υπόλοιπες παραμέτρους ή για τον συνδυασμό τους ώστε να προχωρήσουμε σε ακριβείς προβλέψεις. Σε κάθε περίπτωση έχουμε κάποια αρχικά στοιχεία που δείχνουν πως η βιομηχανία θα αντιμετωπίσει και αυτή μια μεγάλη κρίση.
Μάλιστα σε συνεργασία με τον κλάδο (Σύνδεσμοι ιχθυοκαλλιεργητών) και τη διοίκηση (ΥπΑΑΤ, και Κλιματικής Αλλαγής) προχωρήσαμε στον προσδιορισμό στοχευμένων μέτρων που θα μπορούσαν να βοηθήσουν τον κλάδο να ανταποκριθεί σ αυτές τις νέες προκλήσεις. Όλα αυτά τα στοιχεία είναι συγκεντρωμένα σε ένα λογισμικό υποστήριξης αποφάσεων και είναι διαθέσιμο στους ενδιαφερόμενους. Βέβαια συνεχίζουμε τις μελέτες μας και τη συλλογή περισσότερων δεδομένων που θα μας επιτρέψουν να έχουμε μια καλύτερη εικόνα για το μέλλον του κλάδου.
Θα μου επιτρέψετε ακόμα ένα σχόλιο σχετικά με τους πιθανούς τρόπους αντιμετώπισης της κλιματικής κρίσης που ίσως να έχει ιδιαίτερη σημασία για την Κρήτη. Ένας τρόπος αντιμετώπισης του προβλήματος είναι η μεταφορά των μονάδων παραγωγής στην ανοικτή θάλασσα όπου οι όποιες θερμοκρασιακές και λοιπές αλλαγές αναμένεται να είναι λιγότερο έντονες. Αυτό όμως προϋποθέτει την ανάπτυξη κατάλληλων τεχνολογιών που όμως έχουν υψηλότερο κόστος. Εδώ και μερικά χρόνια το θέμα απασχολεί όχι μόνο την Ελλάδα αλλά όλη την ΕΕ και ένας από τους τρόπους για να αντιμετωπιστεί είναι η από κοινού χρήση υποδομών στη θάλασσα με άλλους ενδιαφερόμενους.
Έτσι η ιδέα κοινής λειτουργίας μιας πλατφόρμας για παραγωγή ενέργειας από τον άνεμο και παράλληλη παραγωγή ψαριών σε κλωβούς φαίνεται να είναι λειτουργική και έχει μελετηθεί και στο εργαστήριο μας. Το θέμα γίνεται ιδιαίτερα ενδιαφέρον με την ανακοίνωση των σχεδίων για αιολικά πάρκα στην ανοικτή θάλασσα γύρω από την Κρήτη. Μάλιστα τώρα ολοκληρώνεται ένα έργο που περιλαμβάνει όλες τις αρχικές μελέτες για την κατασκευή μιας τέτοιας πλατφόρμας σε πιλοτική κλίμακα και η αρχική επιλογή για τη θέση εγκατάστασης είναι στον κόλπο του Ηρακλείου.
-Υπάρχει συνεργασία ερευνητών και επαγγελματιών του κλάδου; Πώς μπορεί το ΕΛΚΕΘΕ να βοηθήσει επαγγελματίες να ανταποκριθούν στα νέα δεδομένα;
-Αυτή είναι μια πολύ σημαντική ερώτηση και σας ευχαριστώ πολύ. Η συνεργασία ερευνητών και βιομηχανίας είναι ιδιαίτερα σημαντική για μας και την υπηρετούμε σαν εργαστήριο αλλά και ινστιτούτο από την αρχή της παρουσίας μας στο χώρο. Στόχος μας είναι να ανταποκρινόμαστε στις απαιτήσεις του κλάδου δίνοντας λύσεις σε προβλήματα που αντιμετωπίζει και βοηθώντας τον στην προσπάθεια του να παραμείνει ανταγωνιστικός και να αναπτυχθεί με ένα βιώσιμο τρόπο.
Η συνεργασία μας αυτή επεκτείνεται και στην παροχή υπηρεσιών ώστε να δίνεται η δυνατότητα για χρήση και από ιδιώτες των ερευνητικών εγκαταστάσεων για δοκιμές των προϊόντων τους αλλά και στην πώληση προϊόντων. Γενικά όπως αναφέρθηκα και παραπάνω για την αντιμετώπιση της κλιματικής κρίσης, η σχέση του εργαστηρίου είναι συμπληρωματική.